ENERGETYCZNE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH THERMAL UTILIZATION OF SEWAGE SLUDGE Sebastian Werle, Ryszard K. Wilk Politechnika Śląska, Wydział Inżynierii Środowiska i Energetyki, Instytut Techniki Cieplnej, ul. Konarskiego 22, 44100 Gliwice, email: sebastian.werle@polsl.pl ABSTRACT The present work explores thermal methods to sewage sludge utilization. Author prepares review of existing thermal methods of sewage sludge utilization. Nowadays, the most popular way to sewage sludge utilization is neutralization by storage and agriculture utilization. European Union legislation is going to limit this way of sewage sludge neutralization. Thermal methods are going to be the best alternative way of this material utilization. Combustion, cocombustion and especially pyrolysis, gasification and hybrid methods are one possible group of actions which can be a substitute of today s popular methods of sewage sludge utilization. Keywords: sewage sludge, pyrolysis, gasification, combustion, cocombustion WPROWADZENIE Komunalne osady ściekowe powstają w komunalnych oczyszczalniach ścieków w procesie oczyszczania ścieków (Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2010, 2006, Krajowy Plan Oczyszczania Ścieków Komunalnych, 2003). Strumień osadów bardzo szybko wzrasta tworząc kolejną grupę odpadów wymagającą zgodnego ze standardami prawa wspólnotowego, rozwiązania ich zagospodarowania (Pająk, 2007). Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dn. 27 IX 2001 w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. z dn. 8 X 2001r.), osady ściekowe zalicza się do grupy 19 jako odpady z instalacji i urządzeń służących zagospodarowaniu odpadów, z oczyszczalni ścieków oraz z uzdatniania wody pitnej i wody do celów przemysłowych. W 2004 roku w 2 875 polskich oczyszczalniach ścieków powstało sumarycznie ponad 476 tys. ton komunalnych osadów ściekowych w przeliczeniu na suchą masę (s.m.). W tabeli 1 przedstawiono ilości komunalnych osadów ściekowych wytwarzanych w Polsce w latach 19992004. Zgodnie z polityką ekologiczną państwa (Uchwała Sejmu RP z dn. 8 V 2003r.) oraz założeniami Krajowego Planu Gospodarki Odpadami 2010 (KPOG) i Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych (KPOŚK), ilość oczyszczanych ścieków w Polsce systematycznie wzrasta. Tabela 1. Ilość komunalnych osadów ściekowych wytwarzanych w Polsce w latach 1999 2004 Rok Ilość osadów wytwarzanych, tys. ton s.m. Odsetek ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie, % 1999 354,0 48,0 2002 435,0 56,7 2004 476,0 59,0 Wymiernym tego efektem jest po pierwsze wzrastający odsetek mieszkańców obsługiwanych przez oczyszczalnie, ale także wzrost ilości produkowanych osadów (i ścieków). Jednocześnie należy podkreślić, iż ilości tych nie będzie można obniżyć z uwagi na stale rosnące wymagania dotyczące jakości ścieków oczyszczonych (Woźniak i in., 2004). Co więcej, na podstawie założeń i prognoz demograficznych szacuje się, iż ilości osadów ściekowych, które zostaną wytworzone w Polsce na przestrzeni od 2010 do 2018 wzrosną od 612,8 tys. ton s.m. do 706,6 tys. ton s.m. (Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2010, 2006). Dziś wciąż dominującym kierunkiem zagospodarowania komunalnych osadów ściekowych jest ich unieszkodliwianie przez składowanie. Na rysunku 1 pokazano strukturę gospodarki osadami ściekowymi (Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2010, 2006). Z punktu widzenia zobowiązań wynikających z wprowadzania prawa wspólnotowego, przedstawiona struktura wykorzystania osadów jest wysoce niekorzystna.
340 Głównym problemem jest wysoki odsetek składowanych osadów oraz praktycznie brak instalacji do termicznego przekształcania osadów ściekowych. 7,6% 17,0% 28,1% 5,6% 0,3% 1 2 3 4 5 6 Rys. 1. Struktura gospodarki osadami ściekowymi w Polsce, rok 2004 41,4% Uregulowania prawne a wybór metody zagospodarowania osadów Gama analizowanych i proponowanych rozwiązań zagospodarowania komunalnych osadów ściekowych jest szeroka. Nie mniej jednak, istnieją poważne ograniczenia prawne determinujące ten wybór. Pierwsze z nich wynika z zastosowania Dyrektywy 91/271/EEC (Urban Waste Water Treatement Directive) wraz z jej poprawką Dyrektywa 98/15/EC. Najważniejsze sformułowanie tej dyrektywy zapisano w artykule 14, gdzie użyto sformułowania sludge arising from waste water treatment shall be reused whenever appropriate. Zdanie to jasno formułuje cel Dyrektywy nakazujące przetwarzanie osadów ściekowych. Skutkiem tego Dokumentu jest również konieczność budowy nowych sieci kanalizacyjnych i budowa oraz modernizacja oczyszczalni ścieków, co spowoduje wzrost strumienia masy produkowanych osadów. Drugą z Dyrektyw jest tzw. Dyrektywa osadowa The Sewage Sludge Directive 86/278/EEC, która wprowadza ograniczenia w używaniu osadów ściekowych w rolnictwie. Wprowadza ona głównie ograniczenia stężeń metali ciężkich w osadach, a stąd ogranicza wspominane rolnicze i przyrodnicze ich wykorzystanie. Dyrektywa ta została uzupełniona zapisami, które pojawiły się w kolejnym z aktów wspólnotowych, a mianowicie w tzw. Dyrektywie odpadowej (Council Directive 91/156/EEC, 1991). Dyrektywa ta oraz odpowiednie Rozporządzenie Ministra Środowiska uregulowały problem postępowania z osadami. Najpoważniejszą konsekwencją z implementacji kolejnej z Dyrektyw 99/31/EC w sprawie składowania odpadów są Rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dn. 7 IX 2005 w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczenia odpadów do składowania na składowisku danego typu oraz Ministra Gospodarki z dn. 12 VI 2007 zmieniające w/w Rozporządzenie, jest wprowadzony zakaz od dnia 1 stycznia 2013 roku składowania między innymi osadów ściekowych posiadających parametry, o których mowa w tabeli 2. Najistotniejszym z punktu widzenia energetycznego jest parametr 3, który skutecznie całkowicie ograniczy możliwość składowania osadów nieprzetworzonych na składowisku innym niż składowisko odpadów niebezpiecznych. W związku z przedstawionymi faktami, istnieje duża konieczność rozwoju termicznych metod utylizacji osadów. Zgodnie z założeniami Krajowego Planu Gospodarki Odpadami 2010 (KPOG) prognozowane, konieczne zmiany postępowania z osadami ściekowymi w Polsce kształtować się będą jak przedstawiono na rysunku 2. Tabela 2. Kryteria dopuszczania osadów ściekowych do składowania na składowisku odpadów innych niż niebezpieczne l.p. Parametr Wartość graniczna 1 2 3 1 Ogólny węgiel 5 organiczny (TOC), % s.m. 2 Strata przy prażeniu 8 (LOI), % s.m. 3 Ciepło spalania, MJ/kg s.m. Maksimum 6 Poniższa praca ma na celu przegląd technologii termicznego przetwarzania osadów ściekowych z uwzględnieniem istniejących instalacji wraz z przedstawieniem perspektyw rozwoju. Warto jednak podkreślić na wstępie, iż termiczne metody utylizacji osadów ściekowych najczęściej poprzedzone są procesem suszenia częściowego (do uzyskania 85% suchej masy; s.m.) lub całkowitego (>85% s.m.) (Oleszkiewicz i Reimers, 1998). Oczywiste jest, iż osady przed suszeniem są poddawane zagęszczeniu (naturalnie na poletkach bądź lagunach lub mechanicznie przy użyciu pras, filtrów czy tez wirówek) stabilizacji oraz odwodnieniu (Wójtowicz, 2007).
341 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 40 32 16 12 22 18 20 40 13 10 18 59 1 2 3 Stosowane do rekultywacji Wykorzystanie rolnicze i przyrodnicze Kompostowanie Unieszkodliwianie termiczne Rys. 2. Prognozowane zmiany sposobów postępowania z osadami ściekowymi w Polsce Stabilizację osadów można osiągnąć stosując wiele procesów, takich jak fermentacja, stabilizacja tlenowa, kompostowanie, wapnowanie czy też suszenie (Marcinkowski, 2003). Rodzaj zabiegów wykonywanych na osadach zależy po pierwsze od schematu technologicznego oczyszczalni oraz po drugie od rodzaju przewidywanego sposobu termicznej utylizacji. Procesy te mogą stanowić integralną cześć układu oczyszczalni ścieków lub wchodzić w skład elementów projektowanej instalacji termicznej utylizacji osadów. Charakterystyka osadów pod kątem termicznej przeróbki Aby określić przydatność osadów ściekowych do ich termicznego przekształcania należy poznać ich podstawowe właściwości fizyczne i chemiczne. Skład elementarny osadów ściekowych, zawartość pierwiastków śladowych oraz związków nieorganicznych, czy też substancji toksycznych jak chociażby WWA (MakułaWłodarczyk, 2003) zależny jest od wielu czynników, przy czym główną rolę może odgrywać region kraju lub świata. W tabeli 3 pokazano średni, przykładowy skład elementarny ustabilizowanych, wysuszonych osadów ściekowych (Wandrasz i Wandrasz, 2006). Tabela 3. Średni przykładowy skład elementarny ustabilizowanych biologicznie i wysuszonych osadów ściekowych; 1Świecie, 2, Racibórz, 3, Białystok, 4, Śląsk, (średnio), 5, (Dogru i in., 2002) Składnik Osad 1 Osad 2 Osad 3 Osad 4 Osad 5 c, % h, % o, % n, % s, % cl, % w, % p, % 40,57 5,36 23,50 4,50 1,20 0,04 24,83 29,54 4,47 16,27 3,54 1,44 0,27 44,47 29,75 4,12 18,35 3,55 1,32 0,08 42,83 28,0045,00 4,005,50 2,4243,47 3,505,50 1,001,50 0,030,08 20,0040,00 39,48 6,19 25,46 3,93 1,45 23,49 Wd, MJ/kg 15,10 11,13 7,56 7,0015,00 bd W tabeli 4 przedstawiono zawartość pierwiastków śladowych w osadach ściekowych (Wandrasz i Wandrasz, 2006, Fytili i Zabaniotou, 2008), a w tabeli 5 zawartość podstawowych związków nieorganicznych.
342 Tabela 4. Zawartość pierwiastków śladowych w osadach ściekowych Metal, ppm Osad 1 Osad 2 (średnie wyniki) Arsen Chrom Cyna Cynk Kobalt Magnez Miedź Nikiel Ołów Rtęć Selen Żelazo 6,215,3 106,2380,0 23,127,1 2432,06100,0 10,940,0 4519,05697,0 80,0800,0 16,050,0 20,049,5 1,992,50 1,21,3 23586,0 26000,0 10,0 500,0 14,0 1700,0 30,0 260,0 800,0 80,0 500,0 6,0 5,0 17000,0 Tabela 5. Zawartość podstawowych związków nieorganicznych Składni k Na 2 O Mg O Al 2 O 3 CaO TiO 2 %* 0,42 1,49 7,34 5,29 0,36 Składni k Fe 2 O 3 K 2 O MnO SiO 2 %* 2,98 0,97 0,05 18,9 *jako procent masowy wszystkich tlenków metali w suchej masie PRZEGLĄD TERMICZNYCH METOD UTYLIZACJI OSADÓW Na rysunku 3 pokazano schemat głównych dróg termicznego unieszkodliwiania osadów ściekowych (Werther i Ogada, 1999). Analizując ten schemat widać, iż wyróżnia się 3 główne sposoby termicznej przeróbki osadów ściekowych: spalanie, współspalanie i procesy alternatywne, takie jak piroliza i zgazowanie (lub hybrydy tych procesów). Rys 3. Główne sposoby termicznego unieszkodliwiania osadów ściekowych
343 Piroliza Generalnie można przyjąć, że piroliza to proces degradacji (rozkładu) cząsteczki związku chemicznego pod wpływem dostatecznie wysokiej temperatury wynoszącej od 300900 o C (Fytili i Zabaniotou, 2008) w środowisku beztlenowym (Nadziakiewicz i in., 2007). Głównymi grupami produktów powstającymi z pirolizy osadów ściekowych są (Shen i Zhang, 2003): Frakcja gazowa, której głównym składnikiem jest wodór, metan, tlenek i ditlenek węgla i inne gazy (w mniejszej ilości); wartość opałowa otrzymywanego gazu pirolitycznego kształtuje się na poziomie 15 MJ/m 3 (Bień, 2007) Frakcja stała stanowiąca tzw. koks pirolityczny, substancje obojętne oraz pyły za znaczną zawartością metali ciężkich Frakcja ciekła, złożona głównie ze smół i olejów, wody oraz składników organicznych Proporcje między poszczególnymi składnikami zależą przede wszystkim od temperatury i ciśnienia procesu także charakteru przepływu w reaktorze i wielu innych czynników. Na procesie pirolizy oparta jest technologia Oil From Sludge (Water Quality International, 1997). Istotą tego procesu jest podawanie osadów ściekowych o zawartości 95% suchej masy, działaniu temperatury 450 o C przez okres dłuższy niż 30 minut przy ciśnieniu atmosferycznym. W efekcie otrzymuje się węglowodory i stałe produkty zwęglania (np. koks pirolityczny). Otrzymana natomiast ciecz węglowodorowa może służyć jako surowiec do wykorzystania w wielu gałęziach przemysłu (np. w przemyśle petrochemicznym). Niezwykle istotnym procesem pirolizy osadów ściekowych jest technologia Carvera Greenfielda (CR) prowadząca do otrzymania zastępczego paliwa stałego (Werther i Ogada, 1999). Proces ten stanowi jednocześnie możliwość wysuszenia osadów przed podaniem ich do spalenia czy też zgazowania. Istotą procesu jest zmieszanie surowych osadów ściekowych z olejem odpadowym (np. silnikowym). Mieszankę taką przepuszcza się przez system wyparny, aby odparować całą wodę. Po osuszeniu, szlam podaje się do wirówki celem oddzielenia fazy ciekłej od cząstek stałych. W efekcie uzyskuje się paliwo stałe oraz fazę ciekła zawracaną do układu. Zgazowanie Zgazowanie to proces przekształcania paliwa stałego lub ciekłego w paliwo gazowe, oddziałując tlenem (lub powietrzem) i parą wodną na paliwo stałe zamknięte w generatorze (Nadziakiewicz i in., 2007). Jak wykazano w (Marrero i in., 2004) zgazowanie osadów ściekowych prowadzi do uzyskania palnego gazu, który może być wykorzystywany w procesie generacji energii elektrycznej lub wspierając, np. proces suszenia osadów ściekowych. Przykładowy skład gazu ze zgazowania osadów ściekowych przedstawiono w tabeli 6 (Fytili i Zabaniotou, 2008 i Hamilton, 2000). Uwzględniono tylko najważniejsze palne składniki resztę w zależności od medium zgazowującego stanowi m.in. tlen, ditlenek węgla czy też azot. Tabela 6. Typowa zawartość palnych składników w gazie ze zgazowania osadów ściekowych Składnik Tlenek węgla Wodór Metan Etan Acetylen % obj. 6,2810,77 8,8911,17 1,262,09 0,150,27 0,620,95 Wartość opałowa gazu ze zgazowania waha się wokół wartości 4 MJ/m 3. Otrzymywany gaz może być wykorzystywany do generacji energii elektrycznej lub do produkcji ciepła w celu suszenia osadów (Hamilton, 2000) Ważnym aspektem procesu zgazowania osadów ściekowych jest produkcja wodoru. W pracy (Mathieu i Dubuisson, 2002) zaprezentowano możliwość produkcji tego gazu z wysokotemperaturowego procesu zgazowania. Istnieje wiele aplikacji procesu zgazowania. W (Bień, 2007) wymienia się kilka technologii zgazowania osadów ściekowych. Wymienić można wśród nich Technologię Krupp Uhde PreCon zgazowania suchego osadu w reaktorze fluidalnym. Pokruszony materiał po usunięciu części metalicznych i składników nieorganicznych jest suszony do zawartości 10% wilgoci i wprowadzany do w/w reaktora pracującego w temperaturze 7001000 o C. Spalanie i współspalanie Osady ściekowe ze względu na ich właściwości energetyczne mogą być spalane bądź współspalane. Jednakże z uwagi na stosunkowo duża zawartość azotu i siarki (por. Tabela 3), rozważając możliwość spalania czy też współspalania osadów, należy dokładnie przeanalizować wpływ procesu na emisje tlenków azotu i siarki (Ndaji i in., 1999). Należy także uwzględnić ryzyko emisji metali ciężkich, popiołu oraz dioksyn i furanów (Johnson, 1996). Jeżeli wartość opałowa związków
344 organicznych w osadach ściekowych nie wystarcza do odparowania zawartej w nich wody, to wówczas osady mogą być termicznie przetwarzane tylko z paliwem dodatkowym. Osady ściekowe mogą spalać się autotermicznie, jedynie wówczas, gdy posiadają odpowiednią zawartość suchej masy, co wiąże się najczęściej z koniecznością ich uprzedniego suszenia (Bień, 2007). Spalanie i współspalanie osadów ściekowych w złożu fluidalnym jest popularnym sposobem ich termicznego przekształcania. W pracy (Shimizu i in., 2007) zaprezentowano wyniki badań emisji tlenków azotu powstających w trakcie spalania i współspalania osadów ściekowych z węglem w złożu pęcherzykowym. W złożu takim osad jest szybko mieszany przez turbulencję złoża. Na skutek mechanicznego działania ziaren złoża, powstającego podczas spalania aglomeraty popiołu zostają rozdrobnione, a szybkie wyrównanie się temperatury i wysoka wartość współczynnika wymiany ciepła powoduje, że spalanie przebiega intensywnie i równomiernie, zapewniając niskie emisje tlenków azotu. W pracy (Shimizu i Toyono, 2007) zaprezentowano badania procesu spalania i współspalania w złożu cyrkulacyjnym fluidalnym. W złożach tego typu gaz z reaktora przechodzi przez komorę spalania ze znacznie większymi prędkościami niż w złożu pęcherzykowym. Powala to utrzymać bardzo duży stopień wymieszania i jest podstawą stałego i równomiernego spalania. Ważnym sposobem utylizacji osadów ściekowych jest ich współspalanie w piecach obrotowych do wypalania cementu. W pracy (Zabaniotou i Theofilou, 2008) przedstawiono rezultaty badań dotyczących współspalania osadów ściekowych w Cementowni Vassiliko, Cypr. Utylizowano wilgotne osady, a w analizie skoncentrowano się na emisji metali ciężkich, szczególnie rtęci. Wyniki pokazały, iż użycie osadów ściekowych nie powoduje przekroczenia norm emisji szkodliwych substancji. Jest to spowodowane w głównej mierze wysoką temperaturą (czasem dochodzącą do 1800 o C (Podedworna i Umiejewska, 2008), zapewniającą całkowity rozkład materii organicznej. Poza tym w tego typu piecach, czas przebywania gazów jest znacznie dłuższy w stosunku do konwencjonalnych urządzeń do spalania osadów. Dodać należy, iż spalanie przebiega w środowisku silnie alkalicznym, dzięki czemu kwaśne składniki gazów spalinowych ulegają chemicznemu wiązaniu. Kolejnym sposobem zagospodarowania osadów ściekowych jest ich współspalanie z węglem w kotłach pyłowych. W pracy (Stelmach i Wasilewski, 2008) przedstawiono wyniki badań współspalania osadów ściekowych z węglem w kamiennych w kotle pyłowym OP230. W pracy stwierdzono, iż współspalanie osadów ściekowych (dodatek 1% w stosunku do całkowitej masy paliwa) nie prowadzi do konieczności dokonywania zmian konstrukcyjnych w kotle, a sam proces nie wpływa znacząco na osiągane sprawności kotła. Autorzy ponadto wyciągają ogólny wniosek traktując ten sposób termicznej utylizacji osadów ściekowych za niezwykle obiecujący. Osady ściekowe są również wspóspalane z węglem brunatnym (Wolski, 2004 i Pettersson i in., 2008), drewnem (Pettersson i in., 2008) i odpadami komunalnymi (Werther i Ogada, 1999). Te ostatnie stanowią coraz częstszy materiał utylizowany wraz z osadami ściekowymi. Istnieje cała gama technologii, w których osady wspólnie z odpadami komunalnymi są współspalane: kotły rusztowe, kotły fluidalne, piece do wypalania cegieł, piece do wypalania cementu czy też wspomniane wcześniej piece obrotowe (Werther i Ogada, 1999). Przykładem może być technologia Siemens SchwellBrenn, w której pokruszone odpady komunalne są mieszane z osadami ściekowymi i podawane do pieca obrotowego, gdzie następuje proces pirolizy w temperaturze 450 o C. Pozostałości podprocesowe, w których jest około 30% węgla, podaje się do kotła, gdzie wraz z gazem poprocesowym podlegają spaleniu w temperaturze około 1300 o C. Odzyskiwane ciepło jest zużywane między innymi do podgrzewania wsadu. Procesy kombinowane Procesy kombinowane termicznej utylizacji osadów ściekowych stanowią najczęściej kombinację pirolizy i zgazowania bądź zgazowania i spalania. Pierwszą z nich jest metoda Thermoselect (Freitag, 1996), której istotą jest szeregowe wykorzystanie procesu pirolizy i procesu zgazowania jej stałego produktu. W wyniku pirolizy uzyskuje się koks, ten zaś jest zgazowywany w celu uzyskania gazu syntezowego. The Noell Conversion (Werther i Ogada, 1999) to kolejny przykład kombinacji pirolizy ze zgazowaniem. W technologii tej wsad jest zgazowywany pod wysokim ciśnieniem (>3,5MPa) i wysokiej temperaturze (>2000 o C). Technologię SVZ (Bień, 2007) również należy zaliczyć do kombinacji, tym razem obok pirolizy i zgazowania również spalania. Wysuszone osady ściekowe są kruszone i mielone, a następnie kompresowane i poddawane zgazowaniu w temperaturze 1300 o C.
345 Gazy z procesu po oczyszczeniu z lekkich olejów i smół służą jako materiał i surowiec do produkcji np. metanolu. WNIOSKI 1. Zgodnie z prognozami, strumień produkowanych ścieków a tym samym osadów ściekowych, będzie rósł; wynika to z jednej strony ze zmiany stylu życia społeczeństwa, ale również z coraz większego odsetku ludności podłączonych do sieci kanalizacyjnej 2. Ograniczenia prawne determinują wybór sposobu unieszkodliwiania osadów ściekowych; składowanie w miejscach innych niż składowiska odpadów niebezpiecznych, a nawet przyrodnicze wykorzystanie w ciągu kilku lat będzie musiało być zastąpione innymi metodami 3. Metody termiczne stanowią propozycję, która za kilka lat musi (i będzie dominować) 4. Klasyczne spalanie osadów ściekowych jest dobrze poznane i opanowane, ale z uwagi na emisje tlenków azotu, metali ciężkich i innych szkodliwych związków budzi wiele wątpliwości, wywołuje sprzeciw społeczny i wymaga dużych nakładów inwestycyjnych na człon oczyszczania gazów odlotowych 5. Współspalanie osadów ściekowych z paliwami naturalnymi (węgiel kamienny, węgiel brunatny, drewno) czy też odpadami komunalnymi stanowi dobry i perspektywiczny sposób zagospodarowania osadów ściekowych. Jednakże tylko przy dodawaniu małych ilości osadów ściekowych w stosunku do całkowitej masy spalanego paliwa, metody te nie wymagają dodatkowych nakładów inwestycyjnych. W warunkach polskich szczególnie ciekawe wydaje się być współspalanie osadów ściekowych w kotłach pyłowych 6. Alternatywne metody termicznej utylizacji osadów ściekowych (piroliza, zgazowanie czy też procesy kombinowane) stanowią ważny aspekt w szeroko rozumianym problemie unieszkodliwiania osadów. Istnieje wiele technologii wykorzystujących pirolizę czy też zgazowanie (lub połączenia tych dwóch sposobów). Ich niewątpliwą zaletą, oprócz samej utylizacji osadów, jest możliwość uzyskania produktu, który może być w sposób efektywny wykorzystany w generacji energii. PODZIEKOWANIE Praca naukowa wykonana w ramach badań własnych realizowanych w Instytucie Techniki Cieplnej LITERATURA Australia secures oil from sludge first, Water Quality International, 1997, vol. 12, pp. 4 BIEŃ J.B., Osady Ściekowe. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2007. Commission of European Communities, Council Directive 91/271/EEC of 21 March 1991 concerning urban wastewater treatment (amended by the 98/15 EC of 27 February 1998). Commission of European Communities, Council Directive 86/278/EEC of 4 July 1986 on the protection of the environment and in particular of the soil, when sewage sludge is used in agriculture. Commission of European Communities, Council Directive 91/156/EEC of March 1991 amending Directive 75/442/EEC on waste. Commission of European Communities. Council Directive 99/31/EC of 26 April 1999 on the landfill of waste. DOGRU M., MIDILLI A., HOWARTH C.R.:2002, Gasification of sewage sludge using a throated downdraft gasifier and uncertainty analysis, Fuel Processing Technology, vol. 75, pp. 5582. FREITAG G.: 1996, Thermoselect technology to recover energy and raw materials from waste, Fuel and Energy Abstracts, vol. 37, pp. 284 FYTILI D., ZABANIOTOU A.: 2008, Utilization of sewage sludge in EU application of old and new methods a review, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 2008, vol. 12, pp. 116140. HAMILTOM CJ.: 2000, Gasification as an innovative method of sewage sludge disposal, Water Environmental Manage, vol. 14, pp.89 93. JOHNSON J.E.: 1996, Formation and reduction of nitrogen oxides in fluidized bed, release and combustion of volatiles, Fuel, 73, pp. 617626. Krajowy Plan gospodarki odpadami 2010, Uchwała Rady Ministrów nr 233 z dn. 29 XII 2006 (Monitor Polski z dn. 29 grudnia 2006). Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2003. MAKUŁAWŁODARCZYK M.: 2003, Badania przebiegu wymywania wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych z osadów ściekowych, Ochrona Środowiska, nr 2, ss. 4347.
346 MARCINKOWSKI T.:2003, Wpływ stabilizacji osadów wtórnych wodorotlenkiem wapnia na ich skład biologiczny, Ochrona Środowiska, 2003, nr 2, ss. 4955. MARRERO T.W., MCAULEY B.P., SUTTERLIN W.R., MORRIS J.S., MANAHAN S.E.: 2004, Fate of heavy metals and radioactive metals in gasification of sewage sludge, Waste management, vol. 24, pp. 193 198. MATHIEU P., DUBUISSON R.: 2002, Performance analysis of biomass gasifier, Energy Conversion and Management, vol. 43, pp. 12911299. NDAJI F.E., ELLYATT W.A.T., MALIK A.A., THOMAS K.M.: 1999, Temperature programmed combustion studies of the coprocessing of coal and waste materials, Fuel, vol. 78, pp. 301307. NADZIAKIEWICZ J., WACŁAWIAK K., STELMACH S., Procesy termiczne utylizacji odpadów, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2007. OLESZKIEWICZ J., REIMERS R., Suszenie osadów ściekowych. Materiały Międzynarodowego Seminarium Szkoleniowego Podstawy oraz praktyka przeróbki i zagospodarowania osadów, Kraków 1998. PAJĄK T., Termiczne przekształcanie jako element systemu zagospodarowania odpadów komunalnych i osadów ściekowych, VI Międzynarodowa Konferencja Naukowo Techniczna Zarządzanie Środowiskiem na terenach uprzemysłowionych nowoczesne systemy, techniki i technologie. PETTERSSON A., AMAND LE., STEENARI BM.: 2008, Leaching of ashes from cocombustion of sewage sludge and wood part I: Recovery of phosphorus, Biomass and Bioenergy, vol. 32, pp. 224235. PODEDWORNA J., UMIEJEWSKA K., Technologia osadów ściekowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2008. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 27 IX 2001 w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. z dn. 8 X 2001r.). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 1 sierpnia 2002 w sprawie komunalnych osadów ściekowych (Dz. U. z dn 27 VIII 2002r.). Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 7 września 2005r. w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczenia odpadów do składowania na składowisku odpadów danego typu (Dz. U. z dn. 28 IX 2005r.). Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dn. 12 czerwca 2007r. zmieniające Rozporządzenie w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczenia odpadów do składowania na składowisku odpadów danego typu (Dz. U. z dn.6 VII 2007r.). SHEN L., ZHANG DK.: 2003, An experimental study of oil recovery from sewage sludge by lowtemperature pyrolysis in a fluidizedbed, Fuel, vol. 82, pp. 465472. SHIMIZU T., TOYONO M., OHSAWA H.: 2007, Emission of NO x and via N 2 O during cocombustion of dried sewage sludge with coal in a bubbling fluidized bed combustor, Fuel, vol. 86, pp. 957964. SHIMIZU T., TOYONO M.: 2007, Emission of NO x and via N 2 O during cocombustion of dried sewage sludge with coal in a circulating fluidized bed combustor, Fuel, vol. 86, pp. 23082315. STELMACH S., WASILEWSKI R.: 2008, Cocombustion of dried sewage sludge and coal in a pulverized coal boiler, Journal of Material Cycles and Waste Management, vol. 10, pp. 110115. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polski z dn. 8 V 2003r. w sprawie przyjęcia Polityki Ekologicznej Państwa na lata 20032006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007 1010. WANDRASZ J.W., WANDRASZ A.J., Paliwa formowane, Wydawnictwo SeidelPrzywecki Sp. z o.o., Warszawa 2006. WERTHER J., OGADA T.: 1999, Sewage sludge combustion, Progress in Energy and Combustion Science, 1999, vol. 25, pp. 55116. WOLSKI N.Ł 2004, Fine particle formation from cocombustion of sewage sludge and bituminous coal, Fuel Processing Technology, vol. 85, pp. 673686. WOŹNIAK M., ŻYGADŁO M., LATOSIŃSKA J.: 2004, Ocena chemicznej stabilności osadów ściekowych składowanych w naturalnych warunkach środowiskowych, Ochrona Środowiska,, nr 1, ss. 2531. A. WÓJTOWICZ A.: 2007, Bilans masy osadu na oczyszczalniach komunalnych, Forum Eksploatatora, nr 1,ss. 1922 ZABANIOTOU A., THEOFILOU C.: 2008, Green Energy at cement kiln in Cyprus use of sewage sludge as a conventional fuel substitute, Renewable and sustainable energy reviews, vol.12, pp. 531541.