ZABYTKOWE WYROBISKA KOMOROWE KOPALNI SOLI WIELICZKA METODY I KIERUNKI ICH ZABEZPIECZENIA

Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Nr 111 Politechniki Wrocławskiej Nr 111 Konferencje Nr 43 2005 Rafał DĘBKOWSKI, Józef PARCHANOWICZ* Andrzej TRZÓSŁO** górnictwo, obudowa wyrobisk, zabezpieczenie wyrobisk zabytkowych ZABYTKOWE WYROBISKA KOMOROWE KOPALNI SOLI WIELICZKA METODY I KIERUNKI ICH ZABEZPIECZENIA W artykule przedstawiono charakterystykę i podziemną strukturę wyrobisk Kopalni Soli Wieliczka oraz metody i sposoby zabezpieczenia wyrobisk górniczych, zwłaszcza komorowych, co zilustrowano przykładami obiektów zabezpieczonych w ostatnich latach. W zasadniczej części referatu omówiono podstawowe kierunki działań podejmowanych przez Kopalnię, mających na celu zabezpieczenie możliwie największej ilości zabytkowych wyrobisk. 1. WSTĘP Złoże soli wielickiej jest pozostałością osadu morza mioceńskiego, którym zostało wypełnione tzw. Zapadlisko Przedkarpackie. Rozciąga się na przestrzeni około 10 km, na linii wschód-zachód, pasem o szerokości około 1,5 km. Jego grubość wynosi do około 400 m. Generalnie górną część złoża solnego stanowi złoża bryłowe, a dolną złoża pokładowe. Udokumentowane dzieje Wieliczki, jako miejsca wydobywania i warzenia soli, rozpoczynają się we wczesnym średniowieczu. Świadczą o tym m.in. źródła pisane w postaci przywileju Kazimierza I z 1044 r., w którym nazwa Wieliczka występuje jako megnum sol alias Wieliczka czyli Wielka sól. Innym dokumentem jest nadanie solne dla Klasztoru tynieckiego wystawione w roku 1105 przez Bolesława Chrobrego. Prawdopodobnie pierwszym etapem eksploatacji złóż soli wielickiej było dotarcie kopaczy soli do jej złóż podpowierzchniowych, podczas pogłębiania tzw. studni solankowych, następnie eksploatacja postępowała stopniowo w głąb tego złoża wyrobiskami pionowymi i poziomymi, aż do głębokości na której występują ostatnie wyrobiska górnicze, tj. do około 327 m. * CBPM CUPRUM Sp. z o.o. OBR, 50-136 Wrocław, pl. 1 Maja 1/2. ** KS Wieliczka, 32-020 Wieliczka, Park Kingi 11

52 Dotarcie kopaczy soli do pierwszych podziemnych brył soli kamiennej dało początek wielickiej kopalni i polskiemu górnictwu solnemu. Powstanie kopalni soli przyjmuje się na lata 80. XIII wieku, z których to pochodzi najstarszy wielicki szyb górniczy (szyb Goryszewski). Podstawowym narzędziem pracy były kilofki górnicze. Kilofkami oraz żelaznymi klinami odbijano od calizny solnej bryły: pionowo kłapcie, a poziomo ławy, które następnie dzielono na mniejsze części, z których formowano tzw. bałwany. Pozostały gruz solny kruszono, mielono i ładowano w beczki i odstawiano na powierzchnię. Do połowy XVIII wieku eksploatacja złóż soli odbywała się na trzech poziomach, tj. do głębokości około 130 m. Eksploatację w dolnych partiach złoża rozpoczęto dopiero w XIX wieku, przy zastosowaniu eksploatacji mechanicznej, stosując m.in. materiały wybuchowe, a od 1966 roku eksploatację metodą na mokro (natryskiwanie i ługowanie soli), w wyniku której powstały kolejne poziomy. W trakcie 700-letniej eksploatacji złóż soli powstała skomplikowana struktura podziemna składająca się z około 26 szybów i 180 szybików, około 2200 wyrobisk komorowych oraz około 300 km chodników, zlokalizowanych na 9 poziomach kopalni. Sumaryczna objętość powstałych pustek poeksploatacyjnych wynosi około 8 milionów m 3. 2. GŁÓWNE ZAGROŻENIA GÓRNICZE Głównymi zagrożeniami, występującymi w kopalni Soli Wieliczka jest zagrożenie zawałowe i wodne. Występujący w górotworze wielickim naturalny proces deformacyjny ma bardzo negatywny wpływ na stan wyrobisk górniczych i ich żywotność, ponieważ powoduje ich zaciskanie oraz stopniową destrukcję skał otaczających. Zjawiska tej destrukcji objawiają się między innymi w postaci rozwarstwień skał solnych i szczelin o różnych kierunkach, dużych pęknięć i odspojeń fragmentów calizny, itp. Parcie skał na obudowę wyrobiska (najczęściej stanowi ją konstrukcja drewniana) powoduje jej wyboczenie, uginanie lub złamanie poszczególnych elementów, a tym samym stopniowe jej niszczenie. Końcową fazą tego procesu jest utrata stateczności wyrobiska i powstanie zawału. Należy podkreślić, że przy dużym skupisku wyrobisk komorowych utrata stateczności jednej komory ma ogromny wpływ na pozostałe wyrobiska i niekiedy wywołuje tzw. efekt domina. Innym bardzo poważnym zagrożeniem dla wyrobisk górniczych wybranych w złożu soli jest zagrożenie wodne, które może pochodzić zarówno ze strony istniejących wód podziemnych jak i wód powierzchniowych w tym opadowych. Istotnym elementem tego zagrożenia są istniejące w górotworze systemy szczelin i spękań skał oraz powstałe na ich bazie kawerny. Głównym źródłem zagrożenia wodnego są wody zgromadzone w otoczeniu złóż soli. Wody te mogą być doprowadzone do wyrobisk w przypadku naruszenia skał lub stref wodonośnych robotami górniczymi lub wiertniczymi na dole kopalni lub na powierzchni (przy nie zastosowaniu odpowiednich za-

bezpieczeń). Wtargnięcie wód do wyrobisk może być również wynikiem deformacji nieciągłych górotworu, w obrębie stref granicznych izolujących wyrobiska górnicze od zawodnionych utworów pozazłożowych. Złoże Kopalni Soli Wieliczka generalnie zaliczone jest do I stopnia zagrożenia wodnego, z rejonami w II i III stopnia tego zagrożenia. 53 3. GÓRNICZE METODY ZABEZPIECZENIA WYROBISK WCZORAJ I DZIŚ Wyrobiska górnicze, szczególnie wyrobiska komorowe, ze względu na przebiegający w nich długi cykl wybierania soli musiały być zabezpieczone w sposób, który zapewniał bezpieczeństwo pracujących górników, jak również stateczność dróg transportowych. Pierwotnie głównym i naturalnym zabezpieczeniem wyrobisk górniczych, zwłaszcza komór powstających po wybieraniu soli w złożu bryłowym (brył solnych oraz gniazd solnych często o ogromnych rozmiarach), było pozostawienie w stropie i ociosach wyrobisk części niewybranej soli w postaci tzw. płaszcza solnego (skorupy solnej), o grubości 1 2 m. Dość często płaszcz ten był lokalnie znacznie cieńszy, a niekiedy całkowicie przebrany do skał płonnych. Spowodowane to było przede wszystkim brakiem skutecznych sposobów określania rzeczywistej grubości calizny solnej i lokalnego jej wycienienia. Zdarzało się również, że brak płaszcza ochronnego był wynikiem nadmiernego lub w pełni świadomego rabowania calizny solnej, zwłaszcza w końcowej fazie eksploatacji bryły. W latach późniejszych, oprócz naturalnego sposobu zabezpieczenia wyrobisk, stosowane były również inne zabezpieczenia w postaci pozostawionych filarów ochronnych z niewybranej calizny oraz drewnianej obudowy podporowej (m.in. kaszty pełne i ażurowe, kratownice, odrzwia, itp.). Oprócz drewna do zabezpieczenia wyrobisk kopalni stosowano również wycinane z calizny solnej bryły oraz cegły, z których wznoszono różnego rodzaju mury. W późniejszym okresie (sporadycznie również obecnie) do zabezpieczenia wyrobisk, głownie chodnikowych, stosowane były elementy stalowe w postaci odrzwi, stropnic, dźwigarów, podciągów itp. Jednak ze względu na bardzo dużą agresywność środowiska solnego wyrobiska takie musiały być często przebudowywane. Warto przy tym podkreślić, że w nieprzydatnych już dla kopalni pustkach poeksploatacyjnych lokowano gruz ze skały płonnej, która była ubocznym produktem eksploatacji soli. Jednym z najnowszych rozwiązań technicznych, jakie zastosowano do zabezpieczenia wyrobisk w Kopalni Soli Wieliczka, było wprowadzenie na szeroką skalę obudowy kotwowej. Najpierw były to krótkie kotwy stalowe, utwierdzone w górotworze spoiwem żywicznym, a następnie zastosowano długie kotwy szkłoepoksydowe, utwierdzone w górotworze spoiwami na bazie cementów mineralnych, jako obudowę zasadniczą wyrobisk, zwłaszcza komorowych. Prace związane z zastosowaniem obudowy kotwowej do zabezpieczenia wyrobisk KS Wieliczka prowadziło szereg ośrodków badawczo-naukowych, w tym Centrum Badawczo Projektowe Miedzi

54 CUPRUM OBR Wrocław. Praktycznie od początku działalności na rzecz Kopalni, przy projektowaniu zabezpieczenia komór zabytkowych, CBPM CUPRUM OBR, wskazywało i dobierało ten typ obudowy jako obudowy zasadniczej. Należy przy tym podkreślić, że CBPM CUPRUM opracowało również zasady stosowania kotew i kontroli wyrobisk nimi zabezpieczonych. Istotną zaletą obudowy kotwowej jest to, że w znikomym stopniu narusza pierwotny charakter i wystrój zabezpieczanych wyrobisk w porównaniu ze stosowaną dotychczas obudową drewnianą, zwłaszcza dotyczy to kasztów. Do najważniejszych wyrobisk zabezpieczonych tą obudową należą najcenniejsze komory zabytkowe, tj. komory Maria Teresa II Dolna i Górna, Staszic, Haluszka, Jezioro Weimar, Piaskowa Skała część górna, Stajnia Gór Wschodnich, Warszawa, Budryk, Wisła, Drozdowice III Dolna i Górna, Drozdowice II, Drozdowice IV, Drozdowice VI, Jezioro Piłsudskiego, Michałowice (w trakcie zabezpieczania), Jezioro Wessel, Gołuchowski (w trakcie zabezpieczania) oraz szereg innych wyrobisk, w tym wyrobisk korytarzowych. 4. PRZYKŁADY ZABEZPIECZENIA ZABYTKOWYCH WYROBISK KOMROWYCH Centrum Badawczo-Projektowe Miedzi CUPRUM Ośrodek Badawczo-Rozwojowy we Wrocławiu (do 1993 r. ZBiPM Cuprum) od ponad 20 lat ściśle współpracuje z Kopalnią Soli Wieliczka będąc wiodącym ośrodkiem realizującym na jej rzecz projekty techniczne zabezpieczenia górniczego najbardziej cennych wyrobisk zabytkowych. Pierwszy projekt zabezpieczenia górniczego zabytkowych komór, wykonany przez ZBiPM Cuprum (rok 1985), dotyczył komory Jezioro Wessel. Komora ta znajdowała się w bardzo złym stanie technicznym. Podmyte ociosy, podcięte i wiszące od stropu solne filary podporowe, zniszczone dojścia chodnikowe oraz zdewastowana obudowa drewniana komory i dróg dojściowych, w połączeniu z mocno poszczelinionym stropem i przystropową częścią ociosów powodowało, że komora znajdowała się w stanie zagrożenia zawałowego. Najważniejszymi pracami, wykonanymi przez PeBeKa w Lubinie na podstawie ww. projektu, było: zabezpieczenie stropu komory obudowa podporową w postaci stropnic z krawędziaków, uzupełnioną obudową kotwową z kotew stalowych o długości do 3,0 m, instalowaną w siatce 2,0 2,0 m; zabezpieczenie brzegów i dna niecki jeziora (podłoże betonowe, izolacja niecki folią szybową i ułożenie na niej warstwy z iłów, podługowane ociosy zabezpieczone murem z cegły klinkierowej); zabezpieczenie filarów mostu solnego (podbudowa filarów murem z cegły, z jednoczesnym uzupełnieniem szczelin i ubytków spoiwem mineralnym; zabezpieczenie ociosów komory (w części zachodniej i wschodniej przybierka odspajających się fragmentów calizny, uzupełnienie ubytków spoiwem mineralnym

i zakotwienie nawisów skalnych); przebudowanie wszystkich wlotów do komory, z zastosowaniem muru z cegły klinkierowej. Innym przykładem kompleksowego zabezpieczenia wyrobisk jest Zespół Komór Drozdowice. W zespole tym, na bazie dokumentacji technicznej autorstwa CBPM CUPRUM OBR, wykonano następujące, główne prace zabezpieczające: w komorze Drozdowice III: strop i ociosy wzmocniono obudową kotwową, z zastosowaniem kotew długich (do 10 m, zarówno w dolnej jak i górnej części komory); wymieniono uszkodzone elementy drewnianej kratownicy (będącej dotychczas obudową zasadniczą komory jw., przy czym kratownice w obu częściach komory obecnie pracują niezależnie); całkowicie przebudowano dotychczasowe połączenie obu części komory (dolnej i górnej), z wykonaniem w caliźnie solnej nowego wejścia schodowego do części górnej; przebudowano mur solny w bramie, łączącej komory Drozdowice III i V oraz odtworzono podstawowe elementy wystroju komory; w Komorze Drozdowice II: zabezpieczono tylko strop obudową kotwową z kotew długich. Lokalizacja tej komory, do czasu rozpoczęcia robót kotwowych w górnej części komory Drozdowice III, nie była dokładnie znana i uważano ją za zlikwidowaną (podsadzoną), podobnie jak komorę Drozdowice I. Po wykonaniu części robót wiertniczych w zachodniej części stropu została ona ponownie odkryta. Okazało się, że jest to bardzo atrakcyjna komora ze wspaniałymi niszami i w bardzo dobrym stanie technicznym. Dzięki wykonanym pracom komory Drozdowice III Dolne i Drozdowice III Górne, oprócz zabezpieczenia górniczego, stały się ponownie jedną wspaniałą komorą, a w połączeniu z ponownie udostępnioną komorą Drozdowice II, stanowią obecnie dodatkowy, bardzo atrakcyjny zespół; w Komorze Drozdowice VI strop i podstropową część ociosów zabezpieczono obudową kotwową z kotew długich. Pozostałą część komory podsadzono gruzem z robót przybierkowych, do wysokości spągu chodnika dojściowego z komory Drozdowice-III; w Komorze Drozdowice IV, zlokalizowanej na zachód od komory Drozdowice III, po usunięciu znacznej ilości odspojonych fragmentów calizny ociosu północnego i zachodniego, strop i ociosy zabezpieczono obudową kotwową. CBPM CUPRUM OBR zaprojektowało również kompleksowe zabezpieczenie wyrobisk w zespole komór Warszawa Wisła Budryk, stanowiących bardzo ważny element Trasy Turystycznej. Pełnią one funkcję miejsca wypoczynku turystów oraz miejsce organizacji imprez kulturalnych i sportowych. W zespole tym wykonano następujące, główne prace zabezpieczające: w komorze Warszawa: strop i ociosy zabezpieczono obudową kotwową; przebudowano i zabezpieczono chodnik kuchenny, znajdujący się w ociosie północnym komory, kotwami szkłoepoksydowymi i częściowo kasztem ażurowym; całkowicie przebudowano spąg komory i wykonano podłogę z desek; przebu- 55

56 dowano chodnik do komory Budryk, z zastosowaniem tradycyjnej obudowy podporowej, tj. odrzwi drewnianych w rozstawie co 1,0 m z pełną wykładką stropu i ociosów z desek; zlikwidowano zniszczony filar solny w narożniku północno-zachodnim komory; wykonano nową wnękę na scenę teatralną, zabezpieczając ją obudową kotwową oraz wykonano szereg innych prac wynikających z funkcji komory i nadających jej nowy, atrakcyjny wystrój. W komorze Budryk wykonano szereg prac, przystosowując ją do pełnienia funkcji obiektu restauracyjno-gastronomicznego. Strop i ocios zabezpieczono obudową kotwową; wykonano przybierkę odspojonych fragmentów stropu i ociosów; przebudowano część kasztów podpierających strop komory, a część zlikwidowano, przy czym strop lokalnie podparto wiązkami stojaków; przebudowano wypiętrzony spąg komory i zabudowano nową podłogę; przebudowano chodnik dojściowy z komory Wisła, z zastosowaniem tradycyjnej obudowy podporowej, tj. odrzwi drewnianych; w ociosie północnym tego chodnika wykonano wnękę na szatnię i zabezpieczono obudową drewnianą; W komorze Wisła, strop i ociosy komory zabezpieczono obudową kotwową z kotew długich. Komora obecnie pełni funkcję poczekalni oraz miejsca odpoczynku turystów. Zlokalizowano w niej również kioski i stoiska handlowe z pamiątkami. 5. DZIAŁANIA ZMIERZAJĄCE DO ZABEZPIECZENIA ZABYTKOWEJ, PODZIEMNEJ STRUKTURY KOPALNI Już w roku 1978 Kopalnia Soli Wieliczka przyjęła założenie, że dla stabilizacji górotworu wielickiego niezbędne jest utworzenie mocnego podparcia dla najważniejszych zabytkowych poziomów, tj. poziomów I III i częściowo IV i V, poprzez wypełnienie podsadzką większości wyrobisk górniczych położonych poniżej (poz. IV IX). W ostatnich kilkunastu latach zasadnicze działania, prowadzone przez KS Wieliczka oraz współpracujących z nią ośrodków naukowo-badawczych, skoncentrowane na zachowaniu możliwie jak największej części zabytkowej substancji kopalni na poz. I III, przy jednoczesnym zapewnieniu niezbędnych funkcji kopalni oraz bezpieczeństwa prowadzonych robót. Jednym z takich działań było wykonanie projektu docelowego modelu struktury kopalni zabytkowej, w którym uwzględniono uwarunkowania geologiczne, hydrogeologiczne, górnicze i techniczne dla osiągnięcia ww. celu. Opracowało go Centrum Badawczo-Projektowe Miedzi CUPRUM Ośrodek Badawczo Rozwojowy we Wrocławiu (2000 r), przy ścisłej Współpracy z Kopalnią Soli Wieliczka. W modelu tym struktura podziemna Kopalni podzielona została umownie na dwie części, tj. część zabytkową, obejmującą rejon zachodni i centralny kopalni oraz część

niezabytkową obejmującą rejon wschodni kopalni. Model struktury zabytkowej kopalni opracowany został w oparciu o: wyniki analiz głównych czynników wpływających bezpośrednio lub pośrednio na przebieg i charakter procesu dezintegracyjnego zachodzącego w górotworze wielickim, wyniki inwentaryzacji wyrobisk oraz ocenę aktualnego ich stanu technicznego, wyniki analizy geomechanicznej dla części zabytkowej Kopalni (przeprowadzonej metodami numerycznymi), wyniki dotychczasowych doświadczeń Kopalni związanych z zabezpieczeniem i likwidacją wyrobisk górniczych, dotychczas zrealizowane projekty techniczne, w tym realizowany od kilku lat przez Kopalnię projekt utworzenia filara ochronnego dla wyrobisk zabytkowych, poprzez kompleksowe podsadzanie pustek poeksploatacyjnych znajdujących się na poziomach IV IX, aktualne możliwości techniczne zabezpieczania górniczego i podsadzania wyrobisk górniczych oraz zwalczania zagrożeń górniczych, szczególnie zagrożenia wodnego, inne czynniki mogące mieć bezpośredni lub pośredni wpływ na kształt ostatecznej struktury zabytkowych wyrobisk. Przeprowadzone analizy wykazały, że możliwe jest zachowanie znacznej liczby wyrobisk zabytkowych, zlokalizowanych w centralnej części kopalni, szczególnie znajdujących się na poziomach od I do III. W przedstawionym modelu do ostatecznego zachowania w docelowej strukturze kopalni na poziomach I V zaproponowano łącznie 252 zabytkowe komory, z czego 228 charakteryzuje się zadawalającym, dobrym i bardzo dobry stanem technicznym (niektóre z nich są aktualnie zabezpieczane) oraz dodatkowo 24 komory (na poz. III), znajdujące się w stanie zagrożenia zawałowego. Stan techniczny oraz warunki geologiczno-górnicze w sąsiedztwie pozostałych 90 komór, znajdujących się na poziomach zabytkowych, niestety kwalifikuje je do likwidacji (podsadzenia). Według wstępnej oceny pilnym górniczym pracom zabezpieczającym winno być poddane około 50% przewidywanych do zachowania komór, co wymaga ogromnych nakładów finansowych. W przypadku braku dopływu środków finansowych na ich zabezpieczenie lub gdy kopalnia otrzyma je zbyt późno, to przy postępującym procesie deformacyjnym istnieje realna możliwość bezpowrotnej utraty kolejnych zabytkowych obiektów. Należy przy tym podkreślić, że w przypadku ww. 24 wyrobisk komorowych, ich zabezpieczenie wraz z zabezpieczeniem wyrobisk dojściowych wymagać będzie znacznych nakładów finansowych. Zaproponowano także, aby wyrobiska te były w miarę możliwości zabezpieczone w pierwszej kolejności. Natomiast w przypadku podjęcia decyzji o ich likwidacji (ich podsadzaniu), jej realizację wykonać należy w ostateczności, to jest wtedy gdy już zmusi do tego gwałtownie pogarszający się stan komory. Do tego czasu należy prowadzić w tych wyrobiskach stałe obserwacje zmian destrukcyjnych. Do wypełnienia pustek w większości 57

58 przypadków zaleca się zastosowanie podsadzki hydraulicznej na bazie piasku i solanki. Przed likwidacją wyrobisk zabytkowych niezbędne jest sporządzenie pełnej dokumentacji geologiczno-górniczej, hydrogeologicznej, mierniczej i historycznej. Sposób i kolejność likwidacji wyrobisk zabytkowych uzależniony jest od: lokalizacji danego wyrobiska i warunków geologiczno-górniczych i hydrogeologicznych w danym rejonie, rzeczywistej objętości pustki poeksploatacyjnej, aktualnego stanu technicznego wyrobiska, możliwości technicznych doprowadzenia medium podsadzkowego. Na poziomach III, IIn, IIw, I ze względu na główny cel dotychczasowych działań, jakim jest zachowanie możliwie jak największej ilości wyrobisk zabytkowych, szczególnie wyrobisk Trasy Turystycznej, Muzeum Żup Krakowskich, Groty Kryształowej, oprócz zabytkowych wyrobisk komorowych niezbędne jest pozostawienie również określonej ilości funkcyjnych wyrobisk chodnikowych dla zapewniania m.in.: przewietrzania, transportu, ruchu turystycznego, odwodnienia, robót podsadzkowych, zabezpieczających itp. Ilość tych wyrobisk z czasem będzie ulegała stopniowemu zmniejszeniu się, w miarę likwidacji wyrobisk komorowych przeznaczonych do podsadzenia, których stan techniczny nie pozwala na dalsze ich utrzymanie lub gdy będą negatywnie wpływały na inne wyrobiska przeznaczone do zachowania. W modelu tym zaproponowano żeby na poziomach IV i V utrzymać tylko te wyrobiska zabytkowe, które są w dobrym stanie technicznym i są zlokalizowane bezpośrednio przy planowanych do utrzymania wyrobiskach funkcyjnych. Na poziomie V są to m.in. komory Lill I i II oraz Skulimowski, zlokalizowane w sąsiedztwie rejonu podszybia szybu Daniłowicz i wykorzystywane obecnie jako obiekty sanatoryjne. Pozwalają na to dość dobre warunki geologiczno-górnicze, po wykonanych już wcześniej pracach podsadzkowych. Pozostałe wyrobiska zabytkowe znajdujące się na tych poziomach ze względu na uwarunkowania geomechaniczne i ekonomiczne zakwalifikowano do likwidacji, ale dopiero w końcowej fazie podsadzania tych poziomów. Na niższych poziomach kopalni planuje się pozostawić tylko te wyrobiska, które są niezbędne dla funkcjonowania kopalni, ruchu turystycznego oraz do realizacji prac zabezpieczających i podsadzkowych. Ze względu na ujęcie wycieków kopalnianych na poz. IV oraz obserwację rejonów o występującym zagrożeniu wodnym, zwłaszcza od utworów przy północnej granicy, przewiduje się utrzymanie poprz. Mina, podł. Dunajewski, podł. Colloredo i Aleksander, chodnika Geppert, podł. Grubenthal. Należy również zachować wyrobiska m.poz. Lichtenfels z uwagi na prowadzenie w nich rurociągów fekalnych z wyrobisk Trasy Turystycznej i Muzeum. Ponadto projektuje się zachowanie wieży ługowniczej łączącej poz. III i IV oraz odcinka poprz. Kaczwiński na dojściu do szybika Gruszczyn z uwagi na jego wyjątkowe walory geologiczne. Poziom IV będzie posiadał połączenia z poziomem V m.in. przez szybik Steinhauser, a z poz. III pochylnią w części wschodniej oraz wymienioną wyżej wieżą ługowniczą.

59 6. PODSUMOWANIE 1. W obszarze górniczym Kopalni Soli Wieliczka w ciągu 700-letniej eksploatacji złóż soli wytworzyła się skomplikowana przestrzennie struktura podziemnych wyrobisk kopalni w postaci około 2200 komór i około 300 km wyrobisk chodnikowych. Ich obecny stan techniczny jest bardzo zróżnicowany. 2. Przedmiotem działań, związanych z ratowaniem podziemnej substancji zabytkowej Kopalni, jest około 250 zabytkowych komór, wśród których jest około 40 tzw. klasy 0. Znajdują się one w centralnej części kopalni, na poziomach I, II i III. 3. Przeprowadzone analizy wykazały, że wszystkie działania winny być skoncentrowane na spowolnianiu dezintegracyjnego procesu zaciskania wyrobisk zachodzącym w górotworze wielickim. Całkowite zahamowanie tego procesu nie jest możliwe na obecnym poziomie wiedzy oraz techniki górniczej. 4. Stan techniczny oraz warunki geologiczno-górnicze w sąsiedztwie 90 komór, znajdujących się na poziomach zabytkowych, uniemożliwia ich uratowanie i niestety kwalifikuje je do likwidacji (podsadzenia). 5. Według wstępnej oceny pilnym górniczym pracom zabezpieczającym winno być poddane ok. 50% przewidywanych do zachowania komór, co wymaga ogromnych nakładów finansowych. Przy ich braku i postępującym procesie deformacyjnym istnieje realna możliwość utraty bezpowrotnie kolejnych obiektów zabytkowych. 6. Przy podejmowaniu decyzji o wyborze wyrobiska komorowego do zabezpieczenia, kopalnia kieruje się głównie: oceną aktualnego stanu technicznego komory, wartością zabytkową komory, obecną lub przyszłą funkcją komory. 7. Ze względu na charakter wyrobisk komorowych i ich obecną lub przyszłą funkcję, przy ich zabezpieczaniu każdorazowo należy stosować indywidualne podejście co do sposobu zabezpieczenia i rodzaju obudowy. LITERATURA [1] DĘBKOWSKI R. i inni, Dokumentacja techniczna zabezpieczenia kompleksu komór Warszawa, Wisła, Budryk, praca niepublikowana, CBPM CUPRUM, Wrocław 1993. [2] DĘBKOWSKI R. i inni, Projekt techniczny zabezpieczenia górniczego komory Gołuchowskiego, praca niepublikowana, CBPM CUPRUM, Wrocław 1998. [3] PARCHANOWICZ J. i inni, Analiza geomechaniczna dla zabytkowej części Kopalni Soli Wieliczka w aspekcie weryfikacji wyrobisk zabytkowych i określenia docelowej struktury kopalni, praca niepublikowana, CBPM CUPRUM, Wrocław 1999. [4] PARCHANOWICZ J. i inni, Projekt techniczny zabezpieczenia górniczego i konserwatorskiego komory św. Antoniego KS Wieliczka, praca niepublikowana, CBPM CUPRUM, Wrocław 2000. [5] PARCHANOWICZ J. i inni, Projekt techniczny zabezpieczenia górniczego komory Michałowice Etap I, II, III, praca niepublikowana, CBPM CUPRUM, Wrocław 1998 2000.

60 [6] PARCHANOWICZ J. i inni, Ocena stateczności komór Warszawa i Budryk w aspekcie zapewnienia bezpieczeństwa dla osób w nich przebywających oraz zachowania ich dotychczasowej funkcji, praca niepublikowana, CBPM CUPRUM OBR, Wrocław 2003. [7] PRACA ZBIOROWA, Opracowanie instrukcji kotwienia wyrobisk korytarzowych i komorowych w warunkach mioceńskich złóż soli ze szczególnym uwzględnieniem warunków KS Wieliczka (złoże soli bryłowej i pokładowej), praca niepublikowana, CBPM CUPRUM, Wrocław 1996. MONUMENTAL CHAMBERS IN THE WIELICZKA SALT MINE METHODS AND TRENDS OF THEIR PROTECTION The paper presents characteristic and underground structure of mine headings, especially chambers, on the examples of objects which were protected lately. Moreover the main part of paper discusses the basic activities undertaken by mine to protect the biggest possible number of the historical chambers.