WARTOŚĆ NAWOZOWA PHOSPALU W ŚW IETLE PRZEPROW ADZONYCH DOŚW IADCZEŃ

R O C Z N IK I G L E B O Z N A W Q Z E T. X II. W A R S Z A W A 1962 ' ZDZISŁAW POPŁAWSKI WARTOŚĆ NAWOZOWA PHOSPALU W ŚW IETLE PRZEPROW ADZONYCH DOŚW IADCZEŃ Katedra Chemii Rolniczej SGGW Warszawa Kierownik prof. dr M. Górski WSTĘP Przem ysł chem iczny we Francji produkuje począwszy od 1950 r. nowy nawóz fosforowy pod nazw ą phospal, który cechuje duża zawartość kw asu fosforowego i glinu. Do produkcji tego nawozu zastosowano jako surowce, kopaliny zasobne w m inerał pse udowa w elit, według Capdecomm e СаА1з(Р04)2(0 Н)5*Н20, odkryte w 1930 r. w Senegalu i obecnie eksploatow ane na dużą skalę w pobliżu m iejscow ości Thies [10]. Do eksploatacji kopalin senegalskich skłoniła przedsiębiorców francuskich duża zasobność złóż oraz łatwość ich wydobycia. Badania m ineralogiczne tych złóż w ykazały obecność całego szeregu.składników nie u jęty ch dotychczas nom enklaturą krystalograficzną, charakteryzujących się jednakże podobieństw em do w ystępującego w nich obficie pseudow aw elitu. W w yniku przeprowadzonych analiz chemicznych stwierdzono, że ko- ' paliny senegalskie zaw ierają: 29,8% P 20 5, 30,9% A120 3, 9,2% CaO, 7,9% Fe20 3, 2,5%i S i0 2 i 0,7% F; są więc zasobne nie tylko w kwas fosforowy, lecz zaw ierają rów nież znaczne ilości glinu, w apnia i żelaza. M ała zaw artość fluoru m oże w skazyw ać na niew ielką ilość fluoroapatytów, w y stępujących obficie w innych surow cach fosforow ych, np. w fosforytach. Phospal jest otrzym yw any na podstaw ie m etody opracow anej przez Compagnie des P roduits Chim iques et E lectrom etalurgiques Pechiney. Proces fab ry k acji polega n a dokładnym rozdrobnieniu i przesianiu surow ca oraz na jego w y prażeniu w obecności pow ietrza w piecach obrotowych przy tem peraturze 700 800 C. W skutek wysokiej tem peratury n a stę p u je całkow ita przem iana siatki k rystalicznej m inerałów, co po-

302 Z. Popławski tw ierdziły w ykonane we F ra n cji badania za pom ocą prom ieni R oentgena [12]. Proces term iczny usuwa wodę krystaliczną i powoduje również usunięcie z siatki krystalicznej żelaza, które zostaje związane z tlenem. Obecność tlenków żelazow ych w phospalu jest przyczyną b ru n atn e j b a r wy, charak tery sty czn ej dla tego naw ozu. Skład chem iczny phospalu, n a podstaw ie danych fabrycznych, p rze d staw ia się następująco [12]: P2O5 CaO AI2 O3 34,6% Fe 2 0 3 10,9 /o T i0 2 35,9<Vo S i0 2 Straty pod wpływem prażenia 2,6 /o Pozostałe składniki 2,l /o. 9,l /o 1,9%) 2,9 /o Przew aga składników m etalicznych nad niem etalam i nie w yw iera istotnego w pływ u na odczyn phospalu, gdyż jego próbki pozostawione w wodzie na okres od 10 min. do 48 godz. w ykazyw ały odczyn o b ojętn y [12]. Nawóz ten m a zaw ierać 26,3% fosforu rozpuszczalnego w alkalicznym cytrynianie amonowym, co stanowi 76,3% w stosunku do fosforu ogółem. Pew ne znaczenie może mieć rów nież skład m echaniczny phospalu, gdyż 95% kryształów przechodzi przez sita n r 120 (o przekroju oczek 0,125 mm), zaś 50% cząstek przez sita n r 300 (o przekroju oczek 0,053 mm). Pasywność chemiczna phospalu wobec innych nawozów, a szczególnie w obec naw ozów azotow ych oraz jego niehigroskopijność um ożliw ia stosowanie go w m ieszankach nawozowych. Duża zawartość glinu w tym nawozie, ze względu na jego toksyczność w niektórych w arunkach, budzi pewne zastrzeżenia. Zdaniem M o rice a u [10, 11], szkodliwość glinu zawartego w phospalu dotychczas nie została zaobserwowana. Przytacza on rezultaty dośw iadczeń. polowych, przeprow adzonych na upraw ach arachidowych, prosie i ryżu w Senegalu oraz bananach w Gwinei, gdzie nie stw ierdzono toksyczności glinu, działanie zaś nawozowe phospalu było równe, a niekiedy nieco* wyższe niż superfosfatu i precypitatu. W artość naw ozow a phospalu była przedm iotem badań różnych ośrodków ro ln i czych również na terenie Francji. D e pardon i Bur on [3] przeprow adzili w ieloletnie dośw iadczenia połowę, w k tórych phospal był porów nyw any z innym i.nawozami fosforowym i pod ziemniaki, buraki i zboża. Stwierdzono, że na glebach próchnicznych o odczynie obojętnym phospal działał podobnie jak superfosfat i tom asyna, nieco zaś słabiej niż precy p itat. Na glebach zasobnych w w apń w dośw iadczeniach polowych M a l terre i Fioramonti [9], R a d e t [13] oraz J o r e t i L e f e V r e [6, 7], przeprow adzonych na zbożach i traw ach, phospal w ykazał słabsze działanie w stosunku do innych naw ozów fosforow ych.

Wartość nawozowa phospalu 303 Nieco słabiej niż superfosfat działał rów nież phospal na plony zbóż i gorczycy w doświadczeniach wazonowych Tend i Ile [14] przy nawożeniu K N 0 3. Na podstaw ie dotychczasowych badań stwierdzono, że phospal jest typow ym nawozem przedsiew nym, w ym agającym dłuższego kontaktu z glebą. Zaleca się go na biologicznie czynne gleby o odczynie obojętnym lub słabo kwaśnym. Ze względu na powolną rozpuszczalność w glebie kw asu fosforow ego nie zalecano' stosow ania phospalu pod rośliny o szybkim w zroście i k ró tk im okresie w egetacji. Barbier i współpracow nicy [1, 2] na podstaw ie badań laboratoryjnych uważają, że rozpuszczalność kw asu fosforowego phospalu jest w ystarczająca do zaspokojenia potrzeb pokarm ow ych roślin. O trzym yw anie nawozów fosforowych ze skał zasobnych w fosforany glinu w chw ili obecnej nie jest nowością. W d ru g iej połow ie X IX s tu lecia, jak podaje Lenglen [8], otrzym yw ano już nawozy fosforowe ze skał zasobnych w fosforany glinu, które wydobywano na w yspie Redonda (A ntyle angielskie). Nawóz taki, zw any,,g uano de R edonda, sprow adzany był także do F rancji. Jako' naw ozy fosforow e by ły rów nież w y korzystyw ane kopaliny z w yspy G rand Conetable w A m eryce P ołudniowej. Stosowano je głównie w Stanach Zjednoczonych, natom iast we F rancji produkowano z nich ałuny. Andouard badał przydatność rolniczą tych skał, przy czym stw ierdził, że działają one podobnie do superfosfatu, tom asyny i precypitatu, a lepiej niż mączki kostne. W 1895 r. Gautier odkrył złoża fosforanów glinu w grocie M inerve w departam encie H érault na terenie Francji i nazw ał je m inerw itam i. Tak zwane m iner w ity były naw et przez pewien czas stosowane w rolnictw ie, lecz z powodu dużych kosztów wydobycia dalsza eksploatacja złóż została w krótce zarzucona. Również Marais badał dostępność dla roślin fosforu z w aw elitu oraz z innego fosforanu glinu, pochodzącego z Saldanah i ustalił, że w pewnych w aru n k ach m ożna je stosow ać jako naw ozy fosforowe. Na podstaw ie przytoczonych badań należy stwierdzić, iż fosforany glinu w postaci surow ych kopalin działały niejednokrotnie zadowalająco na plony. Nie w szystkie jednak kopaliny są przydatne do bezpośredniego użycia jako naw ozy i dlatego w ydobyw ane w Senegalu m in e rały p rze rabia się term icznie na phospal. Ukazujące się na rynkach światow ych nowe surowce fosforowe czy też gotowe produkty nawozowe interesują nasze rolnictw o z uwagi na brak złóż fosforowych w kraju. Toteż w intencji poznania reklam ow anego we Francji phospalu K atedra Chemii Rolniczej SGGW w latach 1957 1961 przeprow adziła szereg dośw iadczeń, w któ ry ch naw óz ten porów nyw ano z superfosfatem i tom asyną.

304 Z. Popławski M ając do dyspozycji m ałe ilości phospalu przeprowadzono jedynie ważniejsze oznaczenia laboratoryjne oraz doświadczenia wazonowe na jęczm ieniu jarym, owsie, prosie, łubinie żółtym słodkim, peluszce, gorczycy i gryce. BADANIA WŁASNE P rzed założeniem dośw iadczeń naw ozy fosforow e zanalizow ano na zaw artość fosforu ogółem oraz fosforu rozpuszczalnego w 2% kw asie cytrynow ym 1 i cytrynianie amonowym 2. Jak widać z tabl. 1, rozpuszczalność phospalu była znacznie w yższa w cy try n ian ie am onow ym alkalicznym niż obojętnym. Znikomą rozpuszczalność w ykazał phospal w 2% kw asie cytrynow ym. Analizy mechaniczne phospalu i tom asyny belgijskiej3 podano w tabl. 2. W szystkie doświadczenia wazonowe były przeprow adzane na glebie brunatnej, będącej piaskiem gliniastym mocnym, dobrze reagującym na nawożenie fosforowe. Skład m echaniczny tej gleby (metodą aerom etryczną) i niektóre jej własności podano w tabl. 3. Jak widać, gleba w zięta do doświadczeń zaw ierała bardzo m ałą ilość fosforu dostępnego dla roślin, a jej kom pleks sorpcyjny był silnie nasycony zasadam i. Doświadczenia wazonowe, z w yjątkiem doświadczenia I, zakładano w czterokrotnym pow tórzeniu; do dośw iadczeń I, II, III i IVa użyto w a zonów W agnera (8 kg gleby), pozostałe zaś zakładano w wazonach M itscherlicha (7 kg gleby). Nawozy fosforowe porów nyw ano m iędzy sobą w daw kach ustalonych na podstaw ie całkowitej ilości fosforu. Stosowane nawozy m ieszano kolejno z całą ilością gleby przew idzianej na wazon. W czasie w egetacji wazony podlewano wodą destylow aną, utrzym ując w ilgotność na poziomie 60% całkow itej pojem ności w odnej gleby. Doświadczenie I z jęczm ieniem. W azony założono w sześciokrotnym powtórzeniu. Siewu dokonano 8. IV. 1957. Phospal i porów nyw ane z nim naw ozy zastosow ano w daw kach 0,1 i 0,2 g P 20 5 na wazon. Oprócz n a wozów fosforowych jęczmień otrzym ał po 0,5 g N i tyleż K 20 na wazon w postaci roztw orów C a(n 03)2 i K 2S 0 4. Ze względu na niską tem peraturę w tym czasie wschody w ystąpiły dopiero po upływ ie 17 dni. Już w fazie krzew ienia zauw ażono lepszą od phospalu skuteczność superfosfatu i tom asyny belgijskiej; rośliny bowiem były wyższe i bardziej rozkrzewione w przeciw ieństw ie do jęczm ienia na phospalu. P o upływ ie 28 dni w egetacji zebrano dw a pow tórzenia każdej kom binacji nawozowej. U zyskane plony i w yniki przeprow adzonych analiz przedstaw ia tabl. 4. 1 Na podstawie Norm Polskich PN-55-C-87005; PN-55-C-87019. 2 Wg danych A.O.A.C. 3 Na podstawie Norm Polskich PN-55-5-C-87019.

Wartość nawozowa phospalu 305 Zawartość fo sfo ru w badanych nawozach Fhesphoruß content in the investigated f e r tiliz e r s T a b l i c a 1 Nazwa nawozu F e r tiliz e r ogółem to ta l % r 2 5 rozp. w 2% kw. c y tr. soluble in 2% с i t r. acid rozn. w cytr.amonu soluble in ammon. c i t r. ph-7 pk->7 Fhospal 34,5 2,4 7,1 25,0 S uperfosfat - Superphosphate 19,5 - - - Tomasyna belg. - Belg.Thomas meal 18,5 16,5 - - Skład mechaniczny phospalu i tomasyny b e lg ijs k ie j Mechanical com position of phospal and itelgian Thomas meal T a b l i c a 2 Nazwa nawozu F e r tiliz e r Procent cząstek - Percent p a rtic le s - mm > 0,250 > 0,125 0,061 < 0,061 Phoepal 2,4 9,4 38,0 50,2 Tomasyna b elg. - Be l g.thomas meal 9,0 14,2 22,8 53,8 T a b l i c a 3 Skład mechaniczny w procentach i inne w łasności gleby użytej do doświadczeń Mechenical composition in percent and other c h a ra c te ristic s of the experim ental s o il > 1 mm 1-0,5 0,5-0,25 0,25-0,1 0,1-0,05 0,05-0,02 < 0, 0 2 mm 9,5 6,5 10 34 10 10 20 T a b l i c a Charakterystyka niektórych w łaściw ości chemicznych i fizycznych gleby użytej do doświadczeń wazonowych C h a ra k te ristic s of some chemical and physical p ro p e rtie s of the soil used in the pot experim ents За HgO ph KC1 Kwasowość hydr. mg-równ./100 g Hydr. ac id ity m.e./loo g s o il Suma zasad mg/100 g T otal a lk a lis mg/100 g Stopień nasycenia kompleksu sorpcyjnego zasadami S atu r.d eg r. of so rp t. compl. w ith a lk a lis % Pojemność sorpcyjna mg-równ./loog Sorption capac. m.e.7l00 g P205 wg Zgnera m g/100 g gleby a f te r Ąjner Pojemność wodna Water capacity % 6,50 6,00 1,72 27,27 94,0 28,99 1,3 27,0 20 R o czn ik i G le b o z n a w c z a

T a b l i c e 4 Średnie plony części nadziemnych i korzeni oraz % wykorzystania fosforu przez jęczmień po 28 dniach w egetacji. Doświadczenie I. Rok 1957 " Ltan y ield s of green p arts ana roots and phosphorus u tiliz a tio n by barley a fte r 28 vegetative days. Experiment I. Year 1957 \ Dawka : p2 5- g/wazon *2 bdose g /pot Rodzej nawozu F e r tiliz e r Plony pow ietrznie s.ra. g/wazon Air-drv m atter y ield g/pot części części nadziemne korzenie razem nadziemne green roots to ta l green p a rts p a rts % p 205 PoOc * И^ " оп * J - mg/pot korzenie ro o ts części nadziemne korzenie razem green ro o ts to ta l p a rts bez nev»ozu f o s f.- no phosph.fert. 2,С 1,7 3,7 0,55 0,48 10,8 8,0 18,8 0,1 phospal 2,2 2,2 4,4 0,42 0,37 9,3 8,1 17,4 0,0 superfo sfat - superphosphate 4,1 2,1 6,2 0,80 0,59 33,2 12,7 45,9 27,1 306 Z. Popławski tomasyna belg. - Be lg. Thom аз meal 3,0 2,6 5,6 0,60 0,4У 18,3 13,0 31,3 12,5 0,2 phospal 2,5 1,8 4,3 J 0,45 0,45 11,1 8,1 19,2 0,2 superfosfat - superphosphate 4 o 2,5 6,8 0,92 0,60 39,6 15,1 54,7 17,9 tomasyna b elg.- Belg.Thomas meal 3,6 2,5 6,1 0,83 0,6? 29,6 16,7 46,4 13,8 P rz e d z ia ł u fn o ś c i d la P Confid. in terv. fo r P - 0,05 0,5 - -

Wartość nawozowa phospalu 307 Ja k widać, phospal w tym czasie nie w ykazał działania nawozowego w przeciw ieństw ie do superfosfatu i tom asyny belgijskiej. W późniejszym okresie w egetacji w kom binacjach z phospalem i bez nawozu fosforowego zauważono, że blaszki liściowe w porów naniu do innych były węższe, na w ierzchołkach zaś w y stąpiło m asow o żółknięcie liści. Stw ierdzono ró w nież znaczne różnice w term in ie kłoszenia się roślin i tak na poszczególnych kom binacjach początek kłoszenia zanotow ano: 18. VI na superfosfacie, 21. VI n a tom asynie belgijskiej, 27. VI bez naw ozu fosforowego, 2. V II n a phospalu. Z racji dużych różnic rozw ojow ych sprzęt jęczm ienia przeprow adzono w fazie pełnej dojrzałości dw u k ro tn ie: 27. V II zebrano rośliny naw o żone superfosfatem i tom asyną belgijską, 2. V III zaś pozostałe. Ś red n ie plony ziarna i słom y zestaw iono w tabl. 5. W idać z niej w y raźnie dodatnie działanie superfosfatu i tom asyny belgijskiej. Uzyskane n a phospalu plony b y ły niższe od plonów z kom binacji bez naw ozu fosforow ego. Jak w ynika z tabl. 5, w ykorzystanie fosforu było najw iększe z superfosfatu i tom asyny belgijskiej, phospal zaś był nawozem praktycznie nieprzysw ajalnym dla jęczmienia. Z badano rów nież następcze działanie phospalu. W tym celu w n a stępnym roku ziemię w wazonach po jęczm ieniu dokładnie spulchniono i 21. IV obsiano owsem. Po wschodach dano po 0,5 g N i K 20 w postaci roztw orów NH4NO3 i K 2S 0 4. W zrost i rozwój owsa w czasie w egetacji przedstaw iał się podobnie jak w roku poprzednim jęczmienia, gdyż phospal w ykazyw ał znacznie m niejszą skuteczność niż pozostałe naw ozy (rys. 1). Średnie plony owsa uzyskane z tego doświadczenia zestawiono w tabl. 6. Ja k z niej wynika, phospal powodował naw et pew ne obniżenie plonów owsa, podczas gdy działanie następcze pozostałych nawozów było widoczne, szczególnie p rzy w yższej daw ce fosforu. K orzystniej nieco w ypada ocena phospalu w ynikająca z analizy zaw arteg o w plonach fosforu. W praw dzie p rzy daw ce 0,1 g P 20 5 ilość pobranego fosforu jest niższa niż w kom binacji bez nawozu, przy dawce 0,2 g widoczne jest jednak następcze działanie phospalu. W ykorzystanie fosforu z phospalu przez ow ies w ynosi 6ю/о, tj. 3V2 raza m niej niż z su perfosfatu. Doświadczenie II z ow sem. Mimo negatyw nych na ogół w yników oceny phospalu postanowiono zbadać jego działanie w przypadku użycia naw ozów azotow ych o fizjologicznie kw aśnej lub zasadow ej reakcji. Za- 20

Dawka p2 5~ 2/Tjazon p2 5- dose g/p o t T e Ь 1 i c e 5 Średnie plony ziarna i słomy oraz % wykorzystania fo sfo ru przez jęczmie w fa z ie pełnej d o jrz a ło śc i. Doświadczenie I. Rok 1957 Mean g rain and yields and % phosphorus uptake by barley at phase of f u ll ripeness. Experiment I. Years 1957 Rodzaj nawozu F e r tiliz e r Plony pow ietrznie s.m. g/wazon A ir-dry m atter y ield g /pot ziarno g rain razem to ta l ziarno g rain % P 2 5 Po0c e/»e*on 5 - g /p o t. ziarno g rain bez nawozu fo s f.- no phosph.fert. 11,4 17,4 28,8 0,71 0,11 80,8 19,2 100,0 razem to ta l wykorzysta n ia p2o5 % P205 uptake from f e r t i l i z e r 0,1 phospal 8,8 13,1 21,9 0,83 0,12 72,8 15,7 88,5 0,0 su p erfo sfat - superphosphate 13,9 21,3 35,2 0,80 0,10 111,6 21,3 132,9 32,9 308 Z. Popławski tomasyne b elę.- Belg.Thomas meal 11,7 17,4 29,1 0,84 0,14 98,3 24,4 122,7 22,7 0,2 phospal 10,6 14,7 25,-3 0,76 0,11 80,9 16,1 97,0 0,0 su p e rfo sfat - superphosphate 16,3 22,8 39,1 0,80 0,09 130,5 20,5 151,0 25,5 tomasyna b elg.- Belg.Thomas meal 14,6 22,5 37,1 0,80 0,14 116,9 31,5 148,4 24,2 «P rzedział ufności dla P - ^ ^ 1 Ccnfid. in te rv. for? - i * 1,4 x»4 -

Wartość nawozowa phospalu 309 łożono w związku z tym doświadczenie wazonowe, w którym phospal porów nyw ano z superfosfatem i tom asyną belgijską na tle azotanu sodu i siarczanu am onu pod owies. Doświadczenie założono 18. V. 1959. Phospal oraz porów nyw ane z nim nawozy stosowano w ilości 0,15 g P 20 5. Nawozy azotowe w ilości 0,5 g N na wazon dano w postaci N an 03 lub (NH4)2S 0 4. W szystkie wazony o trzy - Rys. 1. Następcze działanie na owsie różnych nawozów fosforowych przy dawce 0,2 g fosforu 115 b ez n a w o z u fo s fo ro w e g o, 91 to m a s y n a b e lg ijs k a, 210 p h o s p a l, 105 s u p e r f o s f a t Successive action on oat of various phosphate fertilizers with 0,2 g phosphorus dose 115 no p h o s p h a te fe r tiliz e r s, 91 B e lg ia n T h o m a s m e a l, 210 p h o s p a l, 105 s u p e r p h o s p h a te m ały K2S 0 4 w ilości odpowiadającej 0,5 g K 20. W schody owsa nastąpiły 21. V. Począwszy od krzew ienia obserwowano różnice w wyglądzie roślin. Słabszy w zrost w ykazyw ały rośliny na phospalu w stosunku do owsa na superfosfacie i tom asynie belgijskiej bez w zględu na to, czy zastosow ano azotan sodu, czy też siarczan am onu (rys. 2). Doświadczenie zakończono w faizie pełnej dojrzałości owsa. W yniki dośw iadczenia zestaw iono w tabl. 7. Jak widać, działanie phospalu na plony tak przy azotanie sodu, jak i siarczanie amonu było znacznie m niejsze od działania superfosfatu czy też tom asyny belgijskiej. Te dw a naw ozy niezależnie od reak cji fizjologicznej nawozów azotowych działały na plony owsa podobnie. Zwyżki plonótw owsa na kom binacji z (NH4)2S 0 4 + phosphal są w stosunku do kom binacji N an 03 + phospal w yraźne i statystycznie udowodnione. Je d n ak w zrost-plonów na kom binacji bez naw ozu fosforowego jest podobny. W związku z tym należy przypuszczać, że reakcja fizjologiczna soli azotow ych nie m iała bezpośredniego w pływ u na phospal, powodow ała n atom iast zw iększenie działania fosforanów znajdujących się w glebie.

Ś r e d n i e plony ziarn a i słony oraz % wykorzystania fo sfo ru w d ziałan iu następczym przez owies w fazie pełnej d o jrzało ści Doświadczenie I. hok 1558 Mean "ra in and y ie ld s and % phosphorus uptake in successive action by oat at f u l l ripeness phase. Experiment I. ï i e r 1558 Rodzaj nawozu F e r tiliz e r Flony pow ietrznie s.m. g/wazon Air-dry m atter y ield g/pot ziarno grain razem to ta l ziarno grain % P 2 ' ü 5 PpCs g/wazon - ß/pot ziarno, bez nawozu fo s f.- no phosph.fert. 13,6.19,9 33,5 0,55 0,38 74,8 75,6 150,4 g iain T a b l i c a 6 0Д phospal 11,6 17,3 28,9 0,63 0,40 73,0 69,2 142,2 0,0 superfo sfat - superphosphate 13,7 19,7 33,5 0,66 0,37 90,4 72,9 163,3 12,9 tomазуna b elg.- Belg.Thomas neal 15,0 20,4 35,4 0,67 0,42 100,5 85,7 186,2 35,8 razem to ta l Dawka p2o5- g/wazon P2C5- dose g/pot wykorzysta n ia P2 5 % P2O5 uptake from f e r t i l i z e r 310 Z. Popławski 0,2 phospal 12,0 20,1 32,1 0,60 0,45 72,0 90,4 162,4 6,0 superfosfat - superphosphate 16,7 23,3 40,0 0,61 0,38 101,9 90,9 192,8 21,2 tomasyna b elg.- Belg.Thoma6 meal 16,3 23,4 39,7 0,71 0,47 115,7 110,0 225,7 37,6 P rzed ział ufności dla P - ^ ^ C o n fid.in te rv.fo r P - 9 1,3 0,7 -

Wartość nawozowa phospalu 311 Rys. 2. Działanie różnych nawozów fosforowych na owies w zależności od reakcji fizjologicznej nawozów azotowych a z o ta n s o d u 84 b e z n a w o z u fo s fo ro w e g o, 627 to m a s y n a b e lg ijs k a, 637 p h o s p a l, 621 s u p e r f o s f a t; s ia r c z a n a m o n u 108 b e z n a w o z u fo s fo ro w e g o, 631 to m a s y n a b e lg ijs k a, 630 p h o s p a l, 626 s u p e r f o s f a t Action of different phosphate fertilizers on oat in relatio to physiological reaction of nitrofertilizers s o d iu m n i t r a t e 84 n o p h o s p h a te fe rtiliz e rs, 627 B e lg ia n T h o m a s m e a l, 637 p h o s p a l, 621 s u p e r p h o s p h a te ; a m m o n iu m s u lp h a te 108 n o p h o s p h a te f e r tiliz e r, 631. B e lg ia n T h o m a s m e a l, 630 p h o s p a l, 623 s u p e r p h o s p h a te T a b e l e Średnie plony owsa otrzyjuar.o пэ phospalu w z a le żn o śc i od reak cji f iz jo lo g ic z n e j nawozów azotowych. Losw iedczenie I I. itok 1959 Lieao oat y ie ld s obtained on phospal in dependence on p h y sio lo g ica l r ea ctio n o f n it r o f e r t i liz e r s. Experiment Ц. Year 1959 0,5 g N/wazon w rost.eci 0,5 1 N /p o t in Trod of KaKO^ Rodzaj nawozu F e r t iliz e r ber nawozu f o s f. no phosph. fe r t. phospal Pow ietrznie s.m. g/wazon Lr^ -air matter g /p ot ziarno - grain _ strew razen - to ta l 5 Л 10,1 15,2 7,2 13,3 20,5 su p erfosfet superphosphate 22,3 3 6,2 tomasyna b elg. B elg.thomas meal bez nawozu fo s f. no phoep. fe r t. 14,0 2 2,2 3 6,2 8.1 12,3 21,0 Inh4 ) 2so4 phospal 10,0 16,3 26,5 su p erfo sfa t superphosphate 13,8 26,8 4 0,6 tomasyna belg- B elg. Thomas meal 1 3,A 25,1 38,5 Î P rzedzie} u fn o ści d ie P - ^ ^ Ctfnfid. in terv. for P - * 1,20 1,75»

312 Z. Popławski Doświadczenie III z łubinem żółtym słodkim. Badano również w artość phospalu na łubinie. Doświadczenie to założono na podstawie podobnego jak poprzednio schem atu, zastosowano jednak jeszcze większe daw ki fosforu (0,4 i 0,6 g na wazon), przypuszczano bowiem, że może w tedy w ystąpi działanie phospalu. Azot w ilości 0,1 g, a K 20 w ilości 0,5 g na w azon dano w postaci roztw oru N H 4NO3 i K 2S 0 4. Ł ubin słodki żółty w ysiano 29. V. 1959 r. W schody w ystąpiły 9. VI, zaś 23. VI łu bin przerw ano, pozostaw iając po 7 roślin w w azonie. W czasie w egetacji obserw ow ano dość siln ą reakcję roślin n a naw ożenie fosforow e w kom binacji z superfosfatem, tak przy większej, jak i m niejszej daw ce fosforu. Łubin n a superfosfacie zaczął kw itnąć 28. VII, na tom a synie belgijskiej 2. VIII, na phospalu zaś i bez nawozów fosforowych znacznie później. Po kw itnieniu we wszystkich kom binacjach (24. VIII) doświadczenie zakończono. Średnie plony łubinu (pow. s.m. g/wazon). Doświadczenie I I I. Rok 1959 Mean łupino y ield s (air-d ry m.in g /p o t). Experiment I I I. Year 1959 T a b l i c a 8 Rodzaj nawozu F e r tiliz e r Dawki PgO^ g/wazon - - doses g/p o t 0,0 0,1 0,2 0,4 0,6 Bez nawozu fo sf. - no phosph. f e r t. 32,1 Phospal - 32,4 30,8 26,0 31,1 Superfosfat - superphosphate - 38,8 41,6 Tomesyna belg. - Belg. Thomas meal - 33,1 34,2 P rz ed ział ufności dla P - 0,05 dla wszystkich kombinacji - 2,9 Confid. in te rv. fo r P - 0,05 in a ll combin. - 2.9 Plony części nadziem nych łubinu zestawiono w tabl. 8. O trzym ane na phospalu plony zarówno przy m ałych, jak i dużych daw kach nie różniły się od plonów z kom binacji bez naw ozu fosforowego, a n a w e t obserw o w ano tendencje zniżkowe. Działanie tom asyny belgijskiej na łubin było również słabe i statystycznie nie udowodnione, przypuszczalnie z powodu zbytniej alkalizacji gleby. N ajw yższe plony łu binu uzyskano na su p e r fosfacie. Doświadczenie IV z prosem. Przeprow adzono także doświadczenie z prosem w 1959 i 1961 r. W 1959 r. phospal, superfosfat i tom asynę b e l gijską zastosowano w dawce 0,15 g P 20 5 na wazon przy 0,5 g N i 0,6 g K 20 w postaci NH4NO3 i K 2S 0 4.

Wartość nawozowa phospalu Proso wysiano 24. VI. 1959 r. Począwszy od wschodów w zrost roślin postępow ał bardzo szybko. Skuteczność phospalu (rys. 3) była znacznie m niejsza niż supeirfosfatu i tom asyny belgijskiej. Różnice te w stanie nie zmienionym utrzym ały się do końca w egetacji. Uzyskane plony prosa podano w tabl. 9. W przeciw ieństw ie do dotychczasowych doświadczeń stw ierdzono tu korzystne działanie phospalu n a plony ziarna i słom y prosa. W stosunku Rys 3. Działanie różnego nawożenia fosforowego na proso 235 tfez n a w o z u fo s fo ro w e g o, 389 p h o s p a l, 366 to m a s y n a b e lg ijs k a, 373 s u p e r f o s f a t Action of different phosphate fertilizers on m illet 235 n o p h o s p h a te f e r tiliz e r, 389 p h o s p a l, 366 B e lg ia n T h o m a s m e a l, 373 s u p e r p h o s p h a te Ś red n ie p lony p ro sa (pow. s.m. g /w azo n j. D ośw iadczenie IV. Kok 1353 i 1961 llean m ille t y ie ld s ( a ir - d r y m.in g /p o t). Experim ent IV. Year 1959 and 19б1 T a b l i c a 9 1959 1961 R odzaj nawozu F e r ti liz e r 0,15 g P203 0,2 0 g Р20ь z iarn o g ra in razem t o t a l z ia rn o g ra in razem t o t a l bez nawozu f o s f o r, no phosph. f e r t. 8»5 11,1 19,6 2,0 15,7 17,7 p h o sp al 12,4 13,6 26,0 2,5 17,9 20,4 s u p e r fo s f a t superp h o sp h ate tomasyna b e lg. Belg.Thom as m eal 18,6 23,3 4 1,9 - V - - 1 8,8 22,3 1 4 1,1 8,3 21,7 30,0 P rz ed ział ufności dla p Confi d.in t e r v. 0,05 fo r Р 2,6. 2,4-0,5 2,0 -

314 Z. Popławski jednak do superfosfatu i tom asyny belgijskiej działanie phospalu było znacznie m niejsze. W 1961 r. porównywano tylko phospal i tom asynę belgijską, które dawkowano- w ilości 0,2 g P 20 5, zaś N i K 20 w ilości 0,5 g na wazon w postaci CO(NH2)2 i K 2S0 4. P roso w ysiano 26. V. 1961 r. W czasie w zrostu w ystąpiła w yraźna reakcja prosa na nawożenie fosforowe, lecz tylko w przypadku tom asyny. Proso nawożone phospalem charakteryzow ało się słabym w zrostem i w ykazywało naw et pewne opóźnienie rozwojowe. Należy podkreślić, że chłody i brak słońca w sezonie w egetacyjnym 1961 r. spowodowały znaczne obniżenie plonów prosa. Są one skutkiem tego ogólnie niższe od plonów w 1959 r. Mimo tego obraz działania poszczególnych nawozów jest taki sam. O trzym ane plony zestawiono w tabl. 9. Jak widać, w zrost plonów ziarna i słomy prosa na phospalu leży niem al w granicach błędu, natom iast działanie nawozowe tom asyny belgijskiej jest w yraźne. Dośw iadczenie V z peluszką, gorczycą i gryką. W 1961 r. przep ro w a dzono' jeszcze jedną serię doświadczeń wazonowych, w których działanie nawozowe phospalu badano na peluszce, gorczycy i gryce; rośliny te, jak wiadomo, w ykazują dużą zdolność do w ykorzystyw ania tru d n o p rzy sw ajalnych fosforanów. Peluszkę zasiano 26. V. 1961 r. Dawki nawozów fosforowych wynosiły 0,4 g P 20 5, a prócz tego dano 0,2 g N i 0,6 g K 20 w postaci CO(NH2)2 i K 2S 0 4 na wazon. W czasie w egetacji obserwowano tu ta j rów nież lepszą skuteczność tom asyny belgijskiej. P eluszka na phospalu w ykazała opóźnienie rozw ojow e, któ re szczególnie w yraźnie w y stą piło podczas kw itnienia. Zbioru roślin dokonano tuż po kw itnieniu. Plony zestaw iono w tabl. 1 0. Działanie nawozowe phospalu jest tutaj słabe i w yraźnie gorsze od działania naw ozow ego tom asyny. Gorczycę wysiano 26. V. 1961 r. W doświadczeniu tym dano 0,4 g P 20 5, a poza tym 0,5 g N i K 20 w postaci roztworów NH4N 0 3 i K 2S 0 4. Począw szy od w schodów zarów no phospal, jak i tom asyna belgijska w y w arły widoczny w pływ na w zrost gorczycy. W czasie późniejszych obserwacji, a szczególnie w fazie kw itnienia, stwierdzono lepszą skuteczność tom asyny, co utrzym yw ało się aż do końca wegetacji. Z tabl. 10 wynika, że działanie nawozowe tom asyny na plony ziarna i słom y gorczycy było bardziej efektyw ne niż phospalu. G rykę w ysiano 29. V. 1961. D ośw iadczenie prow adzono z tym i sam y mi daw kam i nawozów fosforowych oraz azotowych i potasowych jak z gorczycą. Działanie nawozowe phospalu w tym doświadczeniu było lepsze od tom asyny w odniesieniu do plonów ziarna (tabl. 10). Tom asyna nato m iast w yw arła pew ien w pływ n a plony słomy.

Wartość nawozowa phospalu 315 T a b l i c a 10 Średnie plony uzyskane przy różnym nawożeniu fosforowym (pow. s.m. ^/w azon). Loświadczenie V. Sok 1961 Mean y ield s obtained with d ifferen t phosphate f e r tiliz a tio n ^air-dry m. in g /p o t.) ücperiment V. fear I 96I Dawka? 20^ g/wazon P2O5 -dose g /p o t Rodzaj nawozu F e r tiliz e r Gorczyca - Mustard Gryka - Buckwheat Peluszka - Sand pea ziarno g ra in razem to ta l ziarno g rain razem to ta l części nadziemne green p a rts bez nawozu fo s f. no p h o sp h.fe rt. 0,5 5, 7 6,2 9,5 17,8 27,3 27,0 0,4 phospal 5,9 13,4 17,3 16,7 18,7 35,4 33,3 toraasyna belg. Belg.Thomas meal 4,9 20,7 25,6 15,0 22,2 37,2 39,9 Przedzie} uiności dla P - 0,05 C o n fid.in tc rv. lo r P 0,4 1,2-1,4 1,9. - 6,0 WNIOSKI Na podstawie uzyskanych w yników można wyciągnąć następujące wnioski: 1. Phospal w porów naniu do superfosfatu i tom asyny belgijskiej okazał się nawozem znacznie m niej skutecznym. Na jęczmieniu (tabl. 4 i 5) oraz w działaniu następczym na owsie (tabl. 6), a także na łubinie (tabl. 8) phospal n ie ty lko nie w ykazał działania, ale spowodow ał w niek tó ry ch przypadkach obniżenie pionów. A nalizy chem iczne plonów jęczm ienia i ow sa potw ierdziły, że phospal jest naw ozem praktycznie niedostępnym d la tych roślin. W pozostałych doświadczeniach prowadzonych na prosie, peluszce i gorczycy (tabl. 9, 10) działanie nawozowe phospalu było bardzo słabe, natom iast n a gryce stw ierdzono w yraźne lepsze naw et od tom asyny belgijskiej, lecz tylko w odniesieniu do plonów ziarna. 2. Wobec słabego działania phospalu, jakie stw ierdzono w e w szystkich prawdę dośw iadczeniach, użyteczność rolnicza tego naw ozu jest niew ystarczająca. LITERATURA [1] Barbier G., Qu ill on P.: Etude de la solubilité du phospal. Ann. Agr. 1956, s. 994. [2] Barbier G., Tendille C.: Etude d un phosphate alumino-calcique calciné, Ann. Agr. 1953, s. 920.

316 [3] Depardon L., Bur on P.: Effets comparés de l acide phosphorique sous diverses formes sur pommes de terre, sur blé, sur avoine, sur betteraves V2 sucriéres, et betteraves fourrageres. Ann. Agr. 1952 1958. [4] G a r o l a J.: Comparaison de divers engrais phosphatés. Ann. Agr. VI, 1956, s. 995. [5] Huquet F.: Fumure phosphatée du Riz. Ann. Agr. I ll, 1958, s. 38. [6] J o r e t G., Lefevre P.: Essai d engrais phosphatés sur blé. Ann. Agr. VI, 1953, s. 925. [7] J o r e t G., Lefevre P.: Comparaison de divers engrais phosphatés. Ann. Agr. V, 1954, s. 814. [8] Lenglen M.: L emploi des phosphatés d alumine comme engrais phosphaté. C. R. Ac. Agr. 6, 1953, s. 292. [9] Malterre H., Fioramonti S.: Fumure phosphatée des blés d automne dans la région de Toulouse. Ann. Agr. V, 1957, s. 709. [10] Mori ce au L.: Le Phospal, L ind. Chim. juni 1953 (oraz literatura przez niego cytowana). [11] Moriceau L.: 3-éme Congrès Mondial des Fertilisants Le Phospal. Paryż 1957. [12] Le Phospal. 10 années d experience (biuletyn informacyjny). [13] R a d e t E.: Les engrais phosphatés et le phospal dans la fertilisation des prairies en sol calcaire. Ann. Agr. IV, 1952, s. 61 et V, 1957, s. 715. [14] Tendille C.: Essai du phospal en vases de végétation sur sol brun calcaire. Ann. Agr. V, 1954, s. 813. 3. П О П Л А В С К И УДОБРИТЕЛЬНАЯ ЦЕННОСТЬ ФОСПАЛЯ В ОСВЕЩЕНИИ ПРОВЕДЕННЫХ ОПЫТОВ К а ф е д р а А гр о х и м и и Г л а в н о й С е л ь с к о х о з я й с т в е н н о й Ш к о л ы, В а р ш а в а Резюме В 1957 1961 гг. был проведен ряд вегетационных опытов для изучения удобрительного действия фоспаля. Эти опыты были заложены на буроземной почве типа тяжелой супеси, отличающейся нейтральной реакцией и положительно реагирующей на фосфорное удобрение. Характеристика некоторых химических и физических свойств этой почвы приведена в таблице 3. Использованный в этих опытах фоспаль и сравниваемые с ним фосфорные удобрения анализировались на содержание фосфора как общего, так и растворимого в 2% лимонной кислоте. При этом обнаружилась слабая растворимость фоспаля в 2ю/о лимонной кислоте таблица 1. Проведены также механические анализы фоспаля и томасовской муки (табл. 2). В опытах использованы были ячмень, овес, просо, желтый сладкий лютик, полевой горох, горчица и гречиха в сосудах типа Вагнера и Митчерлика. Исследуемые фосфорные удобрения применялись в равных дозах, рассчитанных по отношению ко всему количеству фосфора в удобрении. На основании полученных результатов можно придти в следующим выводам:

Wartość nawozowa phospalu 317 1. Фоспаль оказался значительно менее эффективным удобрением, чем сравниваемые с ним суперфосфат и бельгийская томасовская мука. На ячмень таблицы 4 и 5 и в после действии на овес (табл. 6), а также на лютик (табл. 8) фоспаль не только не оказал никакого положительного действия, но и в некоторых случаях даж е вызвал понижение урожаев. Химические анализы урожаев ячменя и овса доказали, что фоспаль является удобрением практически недоступным для этих растений. В остальных опытах, проведенных с просом, горохом полевым и горчицей таблицы 9, 10, удобрительное действие фоспаля было очень слабо, а на гречихе, напротив, отмечено значительно бол ее, эффективное его действие, превышающее даж е воздействие бельгийской томасовской муки, но лишь поскольку это относится к урожаю семян. 2. Ввиду слабого действия фоспаля, обнаруженного почти во всех опытах, признано что его удобрительная ценность слаба. Z. P O P Ł A W S K I FERTILIZING VALUE OF PHOSPAL IN THE LIGHT OF TESTS C h a ir o f A g ro c h e m is try, C e n tra l S c h o o l o f A g r ic u ltu r e, W a rsa w Summary A series of pot experiments was made in the years 1957 1961 with the object of investigatiing the action of the phospal fertilizer. Tests were performed on brown earth in the form of loamy sand (10 20 /o fine sand and clay particles) with neutral reaction and good response to phosphate fertilization. Characteristics of some chemical and physical properties of this soil are given in Tab. 3. The phospal used in the tests and the phosphate fertilizers used for comparison were analyzed regarding their content of total phosphorus and phosphorus soluble in 2 /o citric acid. (Tab. 1). Mechanical analysis of the phospal and Thomas meal was also performed (Tab. 2). Test plants were barley, oat, millet, yellow sweet lupine, sand pea, mustard and buckwheat in Wagner and M itscherlich-type pots. The investigated phosphate fertilizers were applied in equal doses calculated in ratio to total phosphorus content in the fertilizer. The findings allow to draw the following conclusions: 1. In comparison with superphosphate and Belgian Thomas meal, the phospal showed a much lower fertilizing effect. With barley (tabs. 4, 5) and oat (Tab. 6) and also with lupine (tab. 6), the phospal gave not only no effect at all, but in some cases caused even diminution of yields. Chemical- analyses of barley and oat crops confirmed that phospal is a fertilizer practically un available to those plants. In the remaining tests on millet, sand pea and mustard (Tabs. 9, 10) the fertilizing effect of phospal was very low, whereas with buckwheat its effect was distinctly better than even that of the Belgian Thomas meal, though only in respect to grain vield ; 2. In view of the low fertilizing effect of the phosphal observed in nearly all experim ents, the agricultural usefulness of this fertilizer must be regarded as inadequate.