PRACOWNIA PROJEKTOWA ARCHITEKTURA &detal Dorota Śliwińska 01-494 WARSZAWA / ul. OSMAŃCZYKA 20/308 /d_sliwinska@o2.pl / tel. +48 600 221 337 / NIP: 525 199 83 00 Zamawiający: NARODOWY INSTYTUT POLSKIEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO ZA GRANICĄ POLONICA ul. Madalińskiego 101 02-549 Warszawa Obiekt: KAPLICA GROBOWA RODZINY KRZYŻANOWSKICH CMENTARZ ŁYCZAKOWSKI WE LWOWIE Temat opracowania: BADANIA STRATYGRAFICZNE PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH DLA TYNKÓW I MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH Nr oprac.: B1 Data: Warszawa, 10. 2018 Nr umowy: IDzG/43/2018 Konserwator malarstwa: mgr Dorota Miściuk - Jędrzejczyk
KAPLICA GROBOWA RODZINY KRZYŻANOWSKICH Stan zachowania i przyczyny zniszczeń: tynki i malowidła ścienne Nieszczelność pokrycia dachowego obiektu jest przyczyną zniszczeń tynków wewnętrznych pokrytych polichromią (fot.nr 1). nr 1 Poddany działaniu wód opadowych tynk wraz z warstwą polichromii posiada bardzo zerodowaną strukturę wewnętrzną. Następstwem tego stanu jest pękanie i odpadanie dużych fragmentów wyprawy tynkarskiej oraz gipsowej dekoracji sztukatorskiej ze sklepienia ozdobny zwornik i profilowane żebra sklepienia oraz z narożników ścian kaplicy gipsowe wsporniki uszkodzone fragmentarycznie lub całkowicie oderwane (fot. nr 2 ) nr 2 2
Marmurowy ołtarz zawieszony na południowej ścianie kaplicy również na skutek destrukcyjnej działalności wnikającej w mury kaplicy wody uległ oberwaniu (fot.nr 3) nr 3 Wszystkie elementy odrywające od powierzchni ścian uderzając o ceramiczną posadzkę oraz ołtarzowy marmurowy stopień roztrzaskiwały się na drobne fragmenty. Niestety materiał ten nie nadaje się do powtórnego zamocowania na ścianach (fot.nr 4,5,6) nr 4 3
nr 5 nr 6 Uszkodzenia powierzchni dachu spowodowały wlewanie się wody oraz zimą zaleganie śniegu w kawernach, które od wewnątrz kaplicy podtrzymywane są w każdym z narożników wiązkami trzech żeber. Powstałe w ten sposób zawilgocenia wymienionych przestrzeni skutkowały szczególnie znacznym zniszczeniem tynku w narożnikach ścian. Tynk wraz z warstwą malarską zwłaszcza w tych miejscach jest osłabiony, a warstwa polichromii jest w znacznym stopniu spudrowana, krusząca i osypująca się. Rysunek oraz kolor zdobień zatarł się, unieczytelnił (fot.nr 7,8 ) 4
Brak okien jest również powodem stałego dopływu wód opadowych do wnętrza kaplicy. Tynki leżące w obrębie otworów okiennych są wypłukane, pozbawione śladów polichromii. nr 7 nr 8 W szczątkowym stanie polichromia zachowała się na sklepieniu. Są to niewielkie fragmenty kompozycji, na podstawie których można jeszcze stwierdzić, że wykonane ornamenty roślinne miały intensywne kolory, oraz że opracowane były z dużą starannością i na dobrym poziomie warsztatowym (fot.nr 9,10,11,12,) nr 9 5
nr 10 nr 11 nr 12 6
Na ścianie na wprost wejścia wisiał marmurowy ołtarz, którego częścią centralną był niezachowany obecnie element dekoracyjny. Można przypuszczać, że mógł być to obraz. Zachowała się półkolista nisza o głębokości 10 cm, pomalowana na jednolity kolor różowy. Nie stwierdzono istnienia jakiejkolwiek kompozycji w tym polu (fot.nr 13 ) nr 13 Na podstawie szczątkowych fragmentów dekoracji malarskiej, po odpowiednim zabezpieczeniu tynków przed dalszą destrukcją, możliwe jest jeszcze odtworzenie polichromii zdobiącej sklepienie, żebra oraz ściany kaplicy (fot.nr 14, 15, 16) nr 14 7
nr 15 nr 16 8
Interpretacja badań mających na celu ustalenie budowy warstwowej oraz identyfikację pigmentów przeprowadzonych na Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki w Zakład badań specjalistycznych i technik dokumentacyjnych W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że poza pasem cementowego tynku o nieregularnej wysokości od 20 do 45 cm, biegnącym wzdłuż lewej i prawej ściany od poziomu posadzki (fot.nr 13), nie stwierdzono innych wtórnych warstw tynków. Tynki na pozostałych partiach ścian są pierwotne, wykonane w technologii tynku wapiennego, a występujące na nich dekoracje malarskie są również pierwotne stwierdzono na podstawie stratygrafii przekroju oraz braku śladów warstw wtórnych Dekoracje malarskie zostały wykonane na starannie opracowanej wyprawie gipsowej stwierdzono na podstawie obserwacji, że na wszystkich powierzchniach pobranych próbek warstwy malarskiej występują warstwy gipsu wykrystalizowanego wtórnie co oznacza, że gips znajdujący się w podłożu, na którym wykonano malowidło pod wpływem intensywnej wilgoci wykrystalizował się na powierzchni badanych wrstw malarskich. 9
Do wykonania polichromii zostały użyte następujące pigmenty: Żółcień żelazowa /Fe 2 O. 3 nh 2 O i /, czerwień żelazowa / Fe 2 O 3 czerń roślinna ultramaryna syntetyczna / Na 8-10 AlSi 6 O 24 S 2-4 //, kreda (główny składnik - węglan wapnia /CaCO 3 /) Stwierdzono tez obecność jonów ołowiowych (dodatek żółcieni lub bieli ołowiowej). Podsumowanie: Polichromie w kaplicy cmentarnej Krzyżanowskich, Lwów są pierwotnym opracowaniem warstwy malarskiej. Nie stwierdzono przemalowań. Fragmentami w pasie przypodłogowym położone są tynki cementowe. Tynki kaplicy wraz z polichromią zostały w znacznym stopniu uszkodzone w trakcie montowania marmurowego ołtarza na południowej. ścianie obiektu, oraz przez wodę wnikającą do wnętrza poprzez znacznie uszkodzony dach. Wymagają pilnej interwencji konserwatorskiej. 10
KONSERWACJA TYNKÓW WEWNĘTRZNYCH, MALARSTWA, ELEMENTÓW SZTUKATORSKICH Prace konserwatorskie malarstwa na tynkach we wnętrzu kaplicy prowadzić ściśle wg Programu Prac Konserwatorskich aut. mgr Dorota Miściuk Jędrzejczyk. 09.2018., którego główne zapisy przytoczono w niniejszym punkcie. Dotyczy również płyciny zewnętrznej tynkowanej nad drzwiami. 1. Wykonać szczegółową dokumentację fotograficzną i opisową stanu zachowania polichromii przed przystąpieniem do prac. 2. Dokonać przeglądu stanu tynków pod kątem spękań, spękań włoskowatych, zlokalizować obszary odspojone, spurchlone i zasolone. 3. Usunąć mechanicznie fragmenty tynków odspajających się, zawilgoconych, zasolonych i porażonych biologicznie, zdezintegrowanych i osypujących się, szczególnie w strefie dolnej muru do wysokości 1 m. Prace prowadzić według wskazań i przy pełnej kontroli konserwatora malarstwa. Skucie ograniczyć do miejsc silnie zdegradowanych, pozbawionych dekoracji malarskiej. 4. Tynki porażone i zasolone natychmiast usunąć z budowy. 5. Tynki przeznaczone do zachowania zabezpieczyć poprzez wzmocnienie strukturalne oraz podklejenie do podłoża wg PPK. 6. Prace konserwatorskie prowadzić po zlikwidowaniu zaciekania z nieszczelności dachu i po pracach związanych z demontażami kamienia szczytów i przemurowaniami ścian szczytowych na czas tych robót tynki wewnętrzne należy zabezpieczyć przed zniszczeniem. 7. Przeprowadzić dezynfekcję pomieszczenia roztworem preparatu biobójczego wg wskazań PPK. 8. Zabezpieczyć osypujące się warstwy tyku z malaturą przez podklejenie od dołu opaskami podtrzymującymi z łatwo usuwalnej zaprawy typu Historic Kalkspachtel. 9. Przeprowadzić delikatne odkurzenie zabezpieczanych powierzchni ze względu na znacznie posunięty proces pudrowania się warstwy malarskiej, zabieg ten należy przeprowadzać ze szczególną ostrożnością bezdotykowo, z pominięciem fragmentów zdezintegrowanych z podłożem. 10. Zabezpieczyć warstwy malarskie w partiach osypujących się, przez delikatne podklejenie odspajających się łusek oryginalnej warstwy malarskiej środkami konserwatorskimi po miejscowym nawilżeniu mgławicowym nawilżenia podklejanych partii 3% roztworem alkoholu w wodzie szczegóły wg PPK. 11
11. Usuwać delikatnie zmurszałe tynki pasa dolnego oraz zdegradowane fragmentów wtórnego tynku nałożonego w pasie do 1m wysokości od poziomu podłogi, usunięcie z terenu budowy. 12. Oczyścić ceglanych i kamienne powierzchni ścian oraz sklepienia kaplicy z kurzu i brudu. 13. Przeprowadzić powtórną dezynfekcję preparatem biobójczym odsłoniętych partii muru ceglanego wg wskazań PPK. 14. Przeprowadzić odsolenie dolnej partii muru do wys. 1 m, z kompresów odsalających minimum trwania procesu odsalania 10 dni przy utrzymaniu stałej podwyższonej wilgotności kompresów. 15. Przeprowadzić konsolidację strukturalną warstw tynku poprzez nasączanie przy zastosowaniu środków KSE 100, KSE 300 oraz w razie konieczności KSE 500. Zabieg ten należy wykonywać pod stałą kontrolą ilości wprowadzanego impregnatu dozując jak najmniejsze dawki systemem kroplówkowym (kroplówki lekarskie) w środowisku o podwyższonej wilgotności. Czas reakcji wprowadzonych preparatów wynosi 3 tygodnie. Należy zachować przerwę technologiczną. 16. Wypełnić przestrzeń strukturalną i wzmocnić warstwy tynku przez zastosowanie preparatów takich jak wapno iniekcyjne lub preparaty w postaci zapraw specjalistycznych o minimalnym skurczu do konsolidacji fresków, mozaiki, tynków - aplikowanie za pomocą iniekcji. 17. Przygotować do podklejania wybranych przez delikatne ostukanie fragmentów lub wszystkich zachowanych tynków poprzez wykonanie otworów w formie kawern do aplikacji preparatów wiążących. Przestrzenie te przed wprowadzeniem zapraw wiążących muszą być pozbawione pyłów (przedmuchane gruszką lekarską) oraz zwilżone do stanu matowo wilgotnego przez wprowadzenie minimalnej ilości 2,5% roztworu wody z alkoholem etylowym w celu obniżenia napięcia powierzchniowego. 18. Przeprowadzić przyklejenie wąsko-szczelinowo odspojonych fragmentów wyprawy tynkarskiej do podłoża ceglanego przy użyciu mineralnej zaprawy wypełniającej typu Historic Verfullmortel Remmers, po przygotowaniu jej w odpowiednim dobranym stężeniu przy zastosowaniu wody pitnej. PPK dopuszcza również użycie miejscowo wodnych dyspersji kopolimerowych - klejów akrylowych np. Primal lub Haft Fest 1: 5 z wodą. 19. Przeprowadzić przyklejenie fragmentów tynków odspojonych szeroko-szczelinowo ( szczelina powyżej 3 mm) przy użyciu zapraw o dużym ziarnie np. Bohrlochsuspension - Remmers, po przygotowaniu otworów do iniekcji jak wyżej. 12
20. Wszelkie punkty klejenia wykonywane w obrębie sklepienia oraz glify okienne należy w trakcie czynności zabezpieczyć stemplami. 21. Usunąć wtórne uzupełnienia detali sztukatorskich jak żebra i zworniki. 22. Wykonać reprofilację ubytków profili i detalu sztukatorskiego wsporników pod wiązkami żeber w narożach - wg PPK 23. Po pracach podklejających warstwy tynkarskiej do ceglanego podłoża usunąć opaski zabezpieczające., 24. Wykonać szablony do opracowania rekonstrukcji malarskiej dekoracji kaplicy poprzez przerysowanie zachowanych fragmentów ornamentów roślinnych oraz geometrycznych. 25. Usunąć kompresy odsalające z dolnych partii murów. 26. Wykonać rekonstrukcję tynków podkładowych poprzez nałożenie wapiennego tynku podkładowego typu Reinkalkmortel H Remmers na zwilżone podłoże ceglane, aplikacja do 25 mm z pozostawieniem do dosychania wg zasady 1 mm 1 dzień. 27. Opracować powierzchnię rekonstruowanych tynków przez nałożenie partiami zaprawy wykończeniowej na bazie wapna dyspergowanego oraz opracować fakturę tynku w dobranym odpowiednio materiale nawiązującym do gładzi gipsowej, z uwagi na zastosowanie tego materiału pierwotnie. Należy jednakże dobrać materiał posiadający wyższą niż gips odporność na wilgotność powietrza. Również odtwarzana faktura ma nawiązywać do powierzchni o charakterze historycznym. 28. Tynk wierzchni należy opracować z jednoczesnym odwzorowaniu ozdobnego ornamentu - poprzez precyzyjne i delikatne odciśnięcie wzoru na podstawie przygotowanych kalek. 29. Opracować szablony do wykonania rekonstrukcji profili żeber sklepienia oraz odtworzenie brakujących fragmentów żeber w gipsie, metodą tynków ciągnionych. 30. Zrekonstruować brakujący zwornik (zdjęcie formy i wykonanie odlewu z jednego z trzech zachowanych zworników, gips). 31. Zrekonstruować brakujące fragmenty formy rzeźbiarskiej trzech zachowanych częściowo wsporników (gips). 32. Na podstawie odtworzonych wsporników wykonać pełną rekonstrukcję czwartego brakującego wspornika (odlew gipsowy z formy). 33. Przytwierdzić zrekonstruowany wspornik w narożniku klej, sztybrowane. 34. Zaimpregnować zrekonstruowane w gipsie powierzchnie impregnatem hydrofobizującym np. Funkosil WS 13
35. Przygotować powierzchnie tynków do wykonania rekonstrukcji malarskiej poprzez opracowanie kolorystyki tła. 36. Wykonać rekonstrukcję malowideł ściennych: ornamentów roślinnych na sklepieniu, ornamentów pasowych na żebrach sklepienia i ścianach, motywu lilii na ścianach. Prace prowadzić z użyciem farb specjalistycznych wskazanych w PPK (Remmers Historic Lasur, niepigmentowaną farbą Remmers Siliconharzfarbe LA farblos, lub suchymi pigmentami f-my Bresciani lub f-my Kremer wg zidentyfikowanych w badaniach żólcieni i czerwieni żelazowej, ultramaryny syntetycznej, czerni roślinnej i kredy rozrobionymi w 5 % Primalu AC 33 ) 37. Wykonać maskującą płaską wysłonę centralnej części zrekonstruowanego ołtarza w lekkim materiale tynkarskim z opracowaniem kolorystycznym w kierunku neutralnej szarości (farby silikonowe do tyków f-my y Remmers) 38. Wykonać pełną dokumentację powykonawczą z przeprowadzonych prac konserwatorskich. Opracowała: mgr Dorota Miściuk-Jędrzejczyk 14
15