MODEL OCENY POTRZEB ZDROWOTNYCH Założenia: 1. Jeden powiat przygotowuje i składa tylko jeden projekt na jeden program obejmujący promocję zdrowia i/lub profilaktykę chorób, dotyczący jednego zidentyfikowanego obszaru problemowego. 2. Powiat w Etapie I modelu oceny potrzeb zdrowotnych musi uwzględnić standaryzowane wskaźniki umieralności (SMR) podane przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny (NIZP-PZH) na potrzeby selekcji powiatów. Jednakże w przypadku posiadania innych rzetelnych danych epidemiologicznych lub innych danych z badań populacyjnych 1 również możliwe jest ich uwzględnienie w niniejszym dokumencie. ETAP I Analiza istotnych potrzeb zdrowotnych ludności powiatu wybór obszaru problemowego, w ramach którego realizowany będzie program promocji zdrowia i/lub profilaktyki chorób. Zakres priorytetowych potrzeb zdrowotnych powinien być określony na podstawie analizy dostępnych danych zdrowotnych, w tym danych dotyczących SMR udostępnionych przez NIZP-PZH, danych dostępnych w ramach statystki publicznej, a także innych danych dotyczących rozpowszechnienia czynników ryzyka w populacji powiatu. Powiat bierze pod uwagę dane dotyczące wszystkich SMR dla swojego powiatu przygotowanych przez NIZP-PZH, niezależnie od faktu, z jakiego powodu jest uprawniony do udziału w konkursie. Powiat może przedstawić dane własne dotyczące umieralności i chorobowości (statystycznie wiarygodne). Powiat dokonuje wyboru obszaru priorytetowego, np. choroby układu krążenia, na podstawie analizy SMR oraz biorąc pod uwagę inne dostępne dane (w szczególności zalecane przez MZ: chorobowość szpitalna, przyczyny orzekania o niezdolności do pracy/dezaktywizacji zawodowej). W sytuacji, gdy dany powiat prowadzi już 1 Przykładowe źródło: Atlas umieralności ludności Polski w latach 1999-2001 i 2008-2010, Warszawa 2012 r. http://www.atlas.pzh.gov.pl/ 1
lub zamierza prowadzić finansowane ze środków własnych lub innych zewnętrznych źródeł działania w obszarze priorytetowym, wskazanym na podstawie analizy SMR, dopuszcza się wybór innego obszaru niż pierwszy wynikający z analizy SMR (np. na podstawie analizy SMR powiat uprawniony jest do wzięcia udziału w konkursie z uwagi na wysoką umieralność z powodu chorób układu krążenia, jednakże w tym obszarze powiat realizuje już inne programy/projekty/działania/interwencje lub posiada aktualne dane wskazujące na polepszanie się sytuacji zdrowotnej we wspomnianym obszarze lub znaczne pogorszenie się sytuacji w innym obszarze). Ponadto, powiat przedstawia analizę społeczno-ekonomiczną swojej populacji, biorąc pod uwagę czynniki, które mają lub mogą mieć potencjalnie wpływ na stan zdrowia mieszkańców powiatu, w szczególności: demografia, dochody, stopa zatrudnienia, poziom ubóstwa, warunki mieszkaniowe, struktura przemysłu lub innych istotnych dla powiatu gałęzi gospodarki (rolnictwo, turystyka). ETAP II Szczegółowa analiza zidentyfikowanego obszaru priorytetowego w ETAPIE I: Należy przeanalizować szczegółowe dane/wskaźniki dotyczące sytuacji w wybranym w etapie I obszarze, w szczególności należy wziąć pod uwagę następujące informacje/wskaźniki: 1. posiadane zasoby: personel medyczny, infrastruktura, kontrakty z NFZ, średni czas oczekiwania na wizytę u lekarza specjalisty, dostęp do lekarza POZ, dostępne programy zdrowotne (finansowane przez NFZ lub samorządy), 2. zachorowalność/chorobowość w obrębie wybranego obszaru analiza powinna doprowadzić do wyodrębnienia jednostek chorobowych szczególnie istotnych z punktu widzenia populacji, 3. styl życia należy uwzględnić czynniki ryzyka sprzyjające zachorowalności w danym obszarze, np. brak aktywności fizycznej, dieta, stosowanie używek, w szczególności palenie tytoniu, czynniki środowiskowe oraz społeczno-ekonomiczne. Powiat posługuje się w tym zakresie dostępnymi mu danymi i opracowaniami własnymi. W przypadku braku danych z któregoś zakresu, możliwe jest jego pominiecie. Zaleca się jednakże, aby powiat dołożył wszelkich starań w celu przedstawienia wyczerpujących danych prowadzących do rzetelnej i wiarygodnej analizy obszaru problemowego zidentyfikowanego w ETAPIE I. 2
ETAP III: Szczegółowa analiza grup ryzyka i wybór grupy docelowej Należy wskazać populację generalną grupę ryzyka, której dotyczy problem, np. mężczyźni, kobiety, osoby powyżej 40 roku życia biorąc pod uwagę dane powyżej analizowane. Wskazane jest wyodrębnienie z grupy ryzyka węższej grupy docelowej, opierając się przy tym na wiarygodnych danych statystycznych, przeglądzie literatury, wcześniejszych doświadczeniach, np. mężczyźni powyżej 40 roku życia z nadwagą, objęci pomocą społeczną, długotrwale bezrobotni, osoby z rodzin wielodzietnych, itd. Należy przy tym wziąć pod uwagę szczególnie adresatów pozostających poza zasięgiem oddziaływania dotychczas prowadzonych interwencji. Możliwe jest dedykowanie programu ogólnej grupie ryzyka, w szczególności w sytuacji braku danych umożliwiających bardziej szczegółową analizę prowadzącą do zawężenia grupy odbiorców wsparcia, ale nawet w takich sytuacjach należy zwrócić uwagę, czy program w równym stopniu dociera również do grup o niskim statusie społeczno-ekonomicznym. ETAP IV: Podsumowanie sformułowanie ogólnego celu programu promocji zdrowia i/lub profilaktyki zdrowotnej Powyższa analiza powinna doprowadzić do zdefiniowania obszaru wsparcia, szczegółowych problemów i potrzeb w wybranym obszarze, jednostek chorobowych o szczególnym znaczeniu oraz grup ryzyka/grupy docelowej. Podsumowanie powinno zawierać ogólny CEL działań w ramach programu promocji zdrowia i/lub profilaktyki chorób, np. podniesienie świadomości społecznej w zakresie czynników chorobotwórczych/ryzyka oraz sposobów ich ograniczania, zwiększenie dostępności do świadczeń medycznych np. programów przesiewowych lub diagnostyki. CEL powinien być ściśle powiązany ze zidentyfikowanymi deficytami i wskazywać kierunki interwencji programu promocji zdrowia i/lub profilaktyki chorób. Cel Programu PL13 Ograniczanie społecznych nierówności w zdrowiu Wdrażanie Programu PL13 Ograniczanie społecznych nierówności w zdrowiu przyczyni się do osiągnięcia ogólnych celów dla obszaru programowego Inicjatywy na rzecz ochrony zdrowia, tj. poprawy zdrowia publicznego i ograniczenia społecznych nierówności w zdrowiu. Projekty pilotażowe wdrażane przez powiaty, dotyczące kompleksowych programów promocji zdrowia i/lub profilaktyki chorób opracowane dla określonych grup docelowych, 3
mają prowadzić do osiągnięcia rezultatu Programu PL13 Zapobieganie lub zmniejszanie zachorowalności na choroby związane ze stylem życia. Powyżej wymieniony rezultat Programu PL13 stanowi punkt odniesienia, którego uszczegółowienie ma nastąpić w opisie celu dokonywanym w etapie IV oceny potrzeb zdrowotnych oraz etapie I programu promocji zdrowia i/lub profilaktyki chorób. Uwagi ogólne Diagram przedstawiony poniżej ukazuje jak w procesie realizacji programu zdrowotnego stopniowo zmienia się wielkość populacji, która ma zaspokajane potrzeby zdrowotne. Cztery etapy (A-D) obrazują obszary potencjalnego działania programów zdrowotnych w celu zwiększenia tej części populacji, której potrzeby zdrowotne mogą być zaspokojone. Model redukcji stopnia zaspokojenia potrzeb zdrowotnych Niniejszy model dotyczy stopnia niezaspokojenia potrzeb zdrowotnych i czynników je powodujących, po zdefiniowaniu których możliwe będzie określenie sposobów przeciwdziałania zjawisku niezaspokojenia potrzeb zdrowotnych. Jednakże przedstawiony poniżej model jest proponowany, a nie jest obowiązkowy do zastosowania (np. w ramach etapu II) przez powiaty składające wnioski aplikacyjne. I II III IV V I Harrison i in. The Effectiveness of Healthcare systems in the UK scoping Studies, Birmingham, 2006. I. Istotne potrzeby zdrowotne ludności powiatu ich zakres tematyczny jest określony na podstawie analizy dostępnych danych zdrowotnych (w tym danych NIZP-PZH wykorzystanych do selekcji powiatów), a także danych dotyczących rozpowszechnienia czynników ryzyka (pełny rozmiar zjawiska zazwyczaj jest trudny 4
do oszacowania, gdyż często potrzeby te są nieuświadomione przez poszczególnych mieszkańców). A. Wiedza i zrozumienie: ten składnik działania odnosi się do wiedzy i zrozumienia danych potrzeb i problemów zdrowotnych populacji (występowanie u konkretnych osób nadciśnienia tętniczego, hipercholesterolemii, palenia, otyłości, cukrzycy, POCHP) i możliwych sposobów ich zaspakajania i rozwiązywania, które mogą mieć z kolei wpływ na podjęte działania w zakresie zwiększania kompetencji zdrowotnych. Istnieje wiele czynników determinujących, jak zrozumienie potrzeb i problemów rozkłada się w społeczności. Działania podejmowane w ramach wspólnego partnerstwa (szkoły, praca, opieka społeczna; organizacje pozarządowe) mogą znacząco poprawić świadomość zdrowotną ludności powiatu. II. Populacja powiatu świadoma swoich potrzeb zdrowotnych B Identyfikacja przypadków: określenie mechanizmów, poprzez które osoby z danymi potrzebami zdrowotnymi trafiają do systemu opieki zdrowotnej. Mechanizmy te mogą obejmować zarówno spontaniczne zgłaszanie się pacjentów do świadczeniodawców, jak również standardowe skierowania od innych usługodawców, badania przesiewowe, a także aktywną identyfikację osób z ryzykami i problemami zdrowotnymi. Wspólne działania podejmowane przez personel podstawowej opieki zdrowotnej, jak również np. pracowników socjalnych mogą okazać się niezwykle efektywne w identyfikowaniu osób z czynnikami ryzyka czy objawami chorób, takich jak np. cukrzyca czy alkoholizm, dzięki czemu mogą one zostać odpowiednio wcześnie skierowane do odpowiednich miejsc/instytucji udzielających świadczeń. III. Osoby kwalifikujące się do interwencji z rozpoznanymi potrzebami zdrowotnymi C. Dostępność usług, ich efektywność i jakość: adekwatność podaży usług w stosunku do istniejącego popytu, liczba usługodawców (czas oczekiwania), odległość do świadczeniodawcy (czas dojazdu, koszty). 5
Przeprowadzone na tym etapie analizy powinny umożliwić udzielenie odpowiedzi na pytanie: na ile efektywnie i właściwie dostosowane są określone działania do konkretnych problemów i czy są realizowane we właściwy sposób? Analiza powinna uwzględniać w szczególności poniższe czynniki: efektywność usług czy system zarządzania dostarczaniem usług zdrowotnych w odpowiedni sposób wspiera świadczeniodawcę i świadczeniobiorcę? kompletność wyposażenia i sposób jego wykorzystania, efektywność personelu medycznego adekwatne wyszkolenie, odpowiedni system kontroli i oceny, dostęp do odpowiedniej informacji, przyjazny charakter systemu, stopnień jego nastawienia na zaspokojenie potrzeb świadczeniobiorcy. IV. Odsetek ludności mającej dostęp do optymalnego zaspokojenia potrzeb zdrowotnych D. Wsparcie dla działań własnych: większość interwencji podejmowanych w obszarze ochrony zdrowia zależy w znacznym stopniu od własnego zaangażowania świadczeniobiorcy, gdyż tylko niewielki procent czasu przeznaczonego na interwencję odbywa się w obecności właściwego pracownika ochrony zdrowia. Szczególnie dotyczy to działań w zakresie takich problemów jak np. cukrzyca, zmiany zachowań zdrowotnych (np. zmniejszenie wagi, walka z nałogiem picia alkoholu, palenia papierosów), czy też takich czynników jak rozwój odpowiednich umiejętności zdrowotnych, kształcenie się. V. Odsetek populacji stosującej się do zaleceń - odpowiednie zaspokojenie potrzeb zdrowotnych Dokument powstał przy wykorzystaniu opracowania wytworzonego w ramach zawartej pomiędzy MZ a WHO umowy BCA 2012-13. 6