Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne aktywności fizycznej młodzieży szkół średnich w Białymstoku

42 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 42-46 Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne aktywności fizycznej młodzieży szkół średnich w Białymstoku Socio-economic determinants of physical activity of the Bialystok high school students Katarzyna Witana, Andrzej Szpak Zakład Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Wstęp. Rozprzestrzenianie się chorób cywilizacyjnych było powodem podjęcia badań, pozwalających poznać szereg czynników ryzyka ich występowania, do których zaliczany jest brak lub mała aktywność fizyczna. Rozwój tych chorób jest wieloletni i najczęściej zaczyna się już w dzieciństwie pojawieniem się i utrwaleniem ich czynników ryzyka. Cel pracy. Ocena występowania czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych, a szczególnie brak lub mała aktywność fizyczna wśród młodzieży szkół średnich. Materiał i metoda. Badaniem objęto 1500 uczniów, w wieku 15-18 lat, uczęszczających do szkół średnich na terenie miasta Białystok. Badanie kwestionariuszowe wykonane w maju 2005 r. obejmowało wpływ czynników społeczno-ekonomicznych na aktywność fizyczną uczniów. Wyniki. W największym stopniu na aktywność fizyczną badanej młodzieży wpływały płeć oraz sytuacja materialna rodziny. Płeć wpływała na 6 z 7 cech charakteryzujących aktywność fizyczną, natomiast sytuacja materialna rodziny wpływała na 5 z 7 cech. Wykształcenie rodziców wpływało na 4 z 7 cech, zaś stan zdrowia na 3 z 7 analizowanych cech dotyczących aktywności fizycznej. Praca rodziców wpływała jedynie na długość czasu spędzanego przez młodzież przed komputerem. Wniosek. Zachęcanie młodzieży do aktywnego spędzania wolnego czasu oraz intensywne promowanie zdrowego stylu życia w tej grupie społecznej może znacząco wpłynąć na redukcję ryzyka chorób cywilizacyjnych wynikających z niskiej aktywności fizycznej. Słowa kluczowe: młodzież, uczniowie, aktywność fizyczna Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 42-46 www.phie.pl Nadesłano: 12.01.2009 Zakwalifikowano do druku: 28.03.2009 Introduction. The dissemination of so called civilization-related diseases was the reason to conduct a study that allowed to recognize many risk factors of their presence, including the lack or inadequate physical activity. The development of civilization-related diseases is prolonged and usually starts in childhood with the appearance and preservation of the disease risk factors. Aim. The aim of this study was to assess the presence of risk factors in the civilization-related diseases, especially the lack or inadequate physical activity among high school students in the city of Bialystok. Material and methods. The study included 1500 of students, aged 15-18 years, from high schools in Bialystok. A questionnaire study conducted in May 2005 was created to assess the influence of socio-economic factors on the students physical activity. Results. Gender and the family material status were the main factors influencing the students physical activity. Gender influenced 6 of 7 features characterizing physical activity, and family material status influenced 5 of 7 features. The parents education level influenced 4 of 7 features characterizing the students physical activity, and the students health status influenced 3 of 7 features. The parents work influenced only the time spent by a student in front of the computer. Conclusion. Motivating young people to undertake active forms of leisure and the intensive healthy lifestyle promotion in this social group may significantly reduce the risk factors of civilization-related diseases due to inadequate physical activity. Key words: youth, students, physical activity Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr Katarzyna Witana Zakład Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku ul. Kilińskiego 1, 15-089 Białystok tel. (085) 869 10 31, e-mail: k.witana@amb.edu.pl Wstęp Rozprzestrzenianie się chorób cywilizacyjnych na świecie było powodem podjęcia szeregu badań, które pozwoliły poznać czynniki ryzyka ich występowania, do których zaliczane jest także brak lub zbyt niska aktywność fizyczna. Rozwój chorób cywilizacyjnych jest wieloletni i najczęściej zaczyna się już w dzieciństwie w następstwie pojawienia się i utrwalenia się ich czynników ryzyka [1,2,3,4]. Cel pracy Ocena występowania czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych wśród młodzieży uczącej się w szkołach średnich w Białymstoku. Materiał i metody Badaniem objęto 1500 uczniów, w wieku 15-18 lat, uczęszczających do szkół średnich na terenie miasta Białystok. Badanie kwestionariuszowe wykonane

Witana K, Szpak A. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne aktywności fizycznej młodzieży szkół średnich w Białymstoku 43 w maju 2005 r. obejmowało wpływ czynników społeczno-ekonomicznych na aktywność fizyczną uczniów. Wśród tych czynników wyróżniono sytuację materialną rodziny (3 kategorie), wykształcenie rodziców (4 kategorie), zatrudnienie rodziców (3 kategorie), dobry lub zły stan zdrowia oraz płeć. W ocenie statystycznej uzyskanych wyników posłużono się testem Mann a-whitney a. Istotność statystyczną przyjęto na poziomie a=0,05. Wyniki Tabela I przedstawia ocenę aktywności fizycznej badanej młodzieży. Wśród badanej młodzieży aż 43% spędzało od 3 do 4 godzin dziennie przed telewizorem. Również największa grupa młodzieży, bo 38% z nich, spędzała dziennie od 3 do 4 godzin przed komputerem. Jedynie 31% deklarowało, że podejmuje codziennie wysiłek fizyczny powodujący zmęczenie w postaci braku tchu lub spocenia się w wymiarze większym niż 4 godziny. Niemal 70% badanych stwierdziło, że ich masa ciała jest prawidłowa, ale jednocześnie jedna trzecia badanych uznała swoją masę ciała za nieprawidłową. Wśród przyczyn nieprawidłowej masy ciała, 55% badanych wskazało nadmierne spożywanie pokarmów, a niemal 60% brak ruchu (tab. I). Tabela I. Aktywność fizyczna młodzieży Table I. Physical activity of the students Cechy uwzględnianie przy ocenie aktywności fizycznej /Features included in the assessment of physical activity Oglądanie TV, video /Watching TV, video Suma / Total < 1 godzina/hour 130 8,3 2-3 godziny/hours 544 35,0 3-4 godziny/hours 675 43,4 > 4 godziny/hours 206 13,2 Komputer /computer < 1 godzina/hour 263 16,9 2-3 godziny/hours 343 22,0 3-4 godziny/hours 600 38,5 > 4 godziny/hours 350 22,5 Wysiłek fizyczny (powodujący < 1 godzina/hour 288 20,3 zmęczenie się w postaci braku tchu lub spocenia się ) 2-3 godziny/hours 361 25,5 /Physical activity (leading 3-4 godziny/hours 319 22,5 to fatigue with shortness of > 4 godziny/hours 445 31,4 breath or sweating) Samoocena masy ciała prawidłowa / correct 1046 67,7 /Self-assessment of body mass nieprawidłowa / incorrect 499 32,3 Nadmierne spożywanie tak / yes 203 55,1 pokarmów (jako przyczyna nadmiernej masy ciała) / Excessive food intake (as the cause of excessive body mass) nie / no 165 44,9 Brak ruchu (jako przyczyna nadmiernej masy ciała) /Lack of physical activity (as the cause of excessive body mass) tak / yes 342 59,4 nie / no 233 40,5 % Tabela II przedstawia wpływ cech społeczno-ekonomicznych na aktywność fizyczną badanej młodzieży: a. Przed telewizorem czas najczęściej spędzały osoby, które pochodziły z rodzin o złej sytuacji materialnej oraz których rodzice mieli najniższe wykształcenie (podstawowe i zawodowe). b. Przy komputerze najczęściej spędzała czas młodzież z rodzin o najlepszej sytuacji materialnej, w których oboje rodzice mieli wyższe wykształcenie i pracowali. Częściej także przy komputerze spędzały czas osoby opisujące swój stan zdrowia jako dobry. Chłopcy spędzali przy komputerze więcej czasu niż dziewczęta. c. Intensywny wysiłek fizyczny, powodujący brak tchu lub spocenie się dziewczęta deklarowały częściej niż chłopcy. d. Swoją masę ciała za prawidłową częściej uznawały osoby z rodzin o najlepszej sytuacji materialnej, w których rodzice mieli wyższe wykształcenie. Częściej lepiej swoją masę ciała oceniali chłopcy niż dziewczęta. Podobnej obserwacji dokonała Gajewska na analizowane cechy charakteryzujące aktywność ruchową uczniów najczęściej i w sposób niezależny i istotny wywierały wpływ płeć oraz warstwa społeczna [5]. d. Nadmierne spożywanie pokarmów jako przyczynę nieprawidłowej masy ciała wskazywały częściej dziewczęta w porównaniu z chłopcami. d. Na brak ruchu jako przyczynę nieprawidłowej masy ciała także częściej wskazywały dziewczęta, a także osoby z rodzin o dobrej sytuacji materialnej, w których oboje rodzice mieli wyższe wykształcenie. e. Swoją sprawność fizyczną najlepiej oceniały osoby z rodzin o dobrej sytuacji materialnej, gdzie oboje rodzice mieli wyższe wykształcenie. Lepiej swoją sprawność fizyczną oceniały także osoby opisujące swój stan zdrowia jako dobry. Częściej także lepiej swoją sprawność fizyczną oceniali chłopcy niż dziewczęta (tab. II). W największym stopniu na aktywność fizyczną badanej młodzieży wpływały płeć oraz sytuacja materialna rodziny. Płeć wpływała na 6 z 7 cech charakteryzujących aktywność fizyczną, natomiast sytuacja materialna rodziny wpływała na 5 z 7 cech. Wykształcenie rodziców wpływało na 4 z 7 cech, zaś stan zdrowia na 3 z 7 analizowanych cech dotyczących aktywności fizycznej. Praca rodziców wpływała jedynie na długość czasu spędzanego przez młodzież przed komputerem.

44 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 42-46 Tabela II. Aktywność fizyczna i jej uwarunkowania społeczno-ekonomiczne Table II. Physical activity and its socio-economic conditioning Cechy uwzględnianie przy ocenie aktywności fizycznej (uwzględniono tylko jedną klasę cechy lub jej wzrastające wartość) /Features included in the assessment of physical activity (only one class of feature or its increasing value was considered) a. Oglądanie TV, video /Watching TV, video Występowanie wyróżnionych cech oceniających aktywność fizyczną w zależności od uwarunkowań ekonomiczno-społecznych /Occurrence of selected features assessing physical activity according to socio-economic conditioning Sytuacji materialnej rodziny / Material status 1 najlepsza / excellent 2 średnia / average 3 zła / poor Wykształcenia rodziców: /The parents education 1 zawodowe / vocational 2 średnie / secondary 3 pomaturalne / college 4 wyższe / higher Pracy rodziców /The parents work 1 jedno pracuje / one parent works 2 oboje pracują / both work 3 oboje nie pracują / neither works Stanu zdrowia /Health status 1 dobry / good 2 zły / poor Płci /Gender K kobieta / female M mężczyzna / male 3>1,2 1>2,3,4 b. Komputer / computer 1>2,3 4>1,2,3 2>1,3 1>2 M>K c. Wysiłek fizyczny / Physical activity d. Samoocena masy ciała / Self-assessment of body mass d. Nadmierne spożywanie pokarmów / Excessive food intake d. Brak ruchu / Lack of physical activity e. Samoocena sprawności fizycznej / Self-assessment of physical activity K>M 1>2,3 4>1,2,3 M>K K>M 1>2,3 2>1 K>M 1>2,3 4>1,2,3 1>2 M>K 1>2 częstość istotnie większa (p<0.05) w klasie ekonomiczno-społecznej (1) w porównaniu do klasy (2) 1>2 frequency significantly higher (p<0.05) in socio-economic class (1) in comparison with class (2) Dyskusja Badani uczniowie stwierdzili, że w ciągu dnia spędzają średnio od 3 do 4 godzin siedząc przed telewizorem lub komputerem. Niestety, jak wykazały także badania innych autorów, bierny sposób wypoczynku preferują zarówno gimnazjaliści, licealiści, jak i studenci, a najpopularniejsze formy spędzania przez nich czasu to: oglądanie telewizji, granie na komputerze i surfowanie po Internecie [6,7]. Wykonywanie intensywnego wysiłku fizycznego dłużej niż 4 godziny dziennie deklarowało jedynie 31% młodzieży (tab. I). Podobnie Gajewska zaobserwowała w swoich badaniach, że jedynie połowa spośród ankietowanych uczniów deklarowała regularne podejmowanie ćwiczeń sportowych w wymiarze co najmniej trzy razy w tygodniu, a ponad 30% spędzało wiele godzin dziennie w sposób bierny przed komputerem lub oglądając programy telewizyjne [5]. Jak potwierdzają inni autorzy, niekorzystnym efektem wielogodzinnego, biernego spędzania czasu przed telewizorem lub komputerem może być nasilenie występowania wśród dzieci i młodzieży nadwagi i otyłości. Związane jest ono z jednej strony z brakiem ruchu, ale też prawdopodobnie z szeroko rozpowszechnionym zwyczajem pojadania, najczęściej wysokoenergetycznych produktów, podczas oglądania programów telewizyjnych lub przy komputerze [8,9,10]. Z dobrą sytuacją materialną rodziny wiązało się dłuższe spędzanie czasu przed komputerem, natomiast młodzież z rodzin o złej sytuacji materialnej częściej spędzała czas przed telewizorem. W rodzinach o dobrej sytuacji materialnej młodzież oceniała się korzystnie w zakresie sprawności fizycznej i w grupie tej rzadziej był zgłaszany fakt małej aktywności fizycznej brak ruchu. Samoocena masy ciała korzystna była w grupie osób w najlepiej usytuowanych rodzinach. Młodzież, której rodzice posiadali wyższe wykształcenie, więcej czasu spędzała przy komputerze, natomiast dłużej przed telewizorem siedziała młodzież pochodząca z rodzin o niższym wykształceniu rodziców. Najkorzystniej samoocena sprawności fizycznej i własnej masy ciała wypadała u młodzieży, której rodzice posiadali wykształcenie wyższe. Podobnie Gajewska w swojej pracy stwierdza, że uczniowie wychowujący się w rodzinach o wysokim poziomie wykształcenia obojga rodziców (warstwa B) istotnie

Witana K, Szpak A. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne aktywności fizycznej młodzieży szkół średnich w Białymstoku 45 częściej niż ich rówieśnicy z warstwy A (o niskim poziomie wykształcenia rodziców) systematycznie uprawiali sport [5]. Fakt wykonywania pracy przez oboje rodziców wpływał tylko na długość czasu spędzanego przez komputerem. W przypadku pracy obojga rodziców czas ten wydłużał się. Młodzież, która oceniała swój stan zdrowia jako dobry, dłużej spędzała czas przed komputerem, a jednocześnie w większym odsetku oceniała pozytywnie swoją sprawność fizyczną. Brak ruchu częściej deklarowała młodzież ze złym stanem zdrowia. W największym stopniu aktywność fizyczna była determinowana przez płeć badanej młodzieży. Podobnie inne badania, a także inne analizy wskazują na poprawność tego spostrzeżenia. Wieloczynnikowa analiza regresji logistycznej przeprowadzona przez Gajewską wykazała, że wszystkie analizowane formy czynnego i biernego wypoczynku przede wszystkim były istotnie i niezależnie uwarunkowane płcią młodzieży oraz zakwalifikowaniem do jednej ze skrajnych warstw społecznych [5]. Chłopcy dłużej przesiadywali przed komputerem i w większym odsetku korzystnie oceniali swoją masę ciała i sprawność fizyczną niż dziewczęta. Podobnej obserwacji dokonała Gajewska [5], która stwierdziła, że znamiennie częściej stwierdzany wśród badanych chłopców w porównaniu z dziewczętami aktywny sposób spędzania wolnego czasu nie wykluczył jednocześnie faktu, że wśród nich byli i tacy, którzy aż ponad czterokrotnie częściej w porównaniu z dziewczętami spędzali ponad godzinę dziennie przed komputerem i ponad dwukrotnie częściej co najmniej dwie godziny w ciągu dnia oglądali programy telewizyjne. Częstsze przesiadywanie przed komputerem czy telewizorem przez chłopców w porównaniu z dziewczętami zaobserwowali także w swych badaniach Curyło [11] oraz Mynarski i Tomik [12]. Dziewczęta w większym odsetku deklarowały duży w wysiłek fizyczny niż chłopcy, a jednocześnie deklarowały częściej, że brakuje im ruchu. Podobnie wynika z obserwacji Gajewskiej, zbadane dziewczęta istotnie i aż trzykrotne rzadziej uprawiały systematycznie sport w czasie wolnym od zajęć i dwukrotnie rzadziej spędzały czas na powietrzu w porównaniu do chłopców [5]. Mniejsza aktywność ruchowa dziewcząt w porównaniu z chłopcami, jak również obniżanie się poziomu tej aktywności wraz z wiekiem badanych dziewcząt są ogólnie stwierdzanymi tendencjami w kraju i na świecie [13,14,15]. Dziewczęta także częściej wskazywały na nadmierne spożywanie pokarmów jako przyczynę nieprawidłowej masy ciała. Wynika to być może z faktu, że były bardziej krytyczne, mając na uwadze gorszą samoocenę masy ciała. Otrzymane wyniki dotyczące małej aktywności ruchowej młodzieży są zbieżne z obserwowanymi trendami światowymi i danymi publikowanymi przez innych autorów w Polsce [16,17,18,19]. Podkreślić należy także, że zachowania zdrowotne w tej grupie wiekowej wydają się być szczególnie ważne ze względu na charakterystyczne dla okresu późnego dojrzewania częste próby dokonywania samodzielnych wyborów, dotyczących między innymi sposobu spędzania wolnego czasu i zwyczajów żywieniowych [20]. Wnioski Uzyskane wyniki pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków: poznawczych: badana młodzież preferuje bierny wypoczynek oraz prezentuje negatywne wzorce żywieniowe, co może prowadzić do niekorzystnych zmian w rozwoju młodego organizmu; duży wpływ na podejmowanie aktywności fizycznej przez młodzież mają rodzice, zwłaszcza pozytywny wpływ ma fakt posiadania przez nich pracy oraz wykształcenia na wyższym poziomie; szczególnie niepokojąca jest niższa aktywność fizyczna dziewcząt w porównaniu z chłopcami; praktycznych: istotna rolę ma fakt posiadania przez rodziców świadomości zdrowotnej, która jest przekazywana dzieciom; rodzice o wyższym statusie społecznym są w stanie zapewnić dzieciom lepsze warunki materialne, a tym samym możliwość korzystania z obiektów i zajęć sportowych; należy bezwzględnie brać pod uwagę w kształceniu młodzieży, że sport i aktywność fizyczna to nie tylko przykry szkolny obowiązek, ale działania mające na celu usprawnienie funkcjonowania organizmu, poprawę jego wydolności oraz wyglądu, a także samopoczucia i zdolności intelektualnych młodych ludzi. Zachęcanie młodzieży do aktywnego spędzania wolnego czasu oraz intensywne promowanie zdrowego stylu życia w tej grupie społecznej może znacząco wpłynąć na redukcję ryzyka chorób cywilizacyjnych wynikających z niskiej aktywności fizycznej.

46 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 42-46 Piśmiennictwo / References 1. Allison DB, Fontaine K, Manson JE, Stevens J, VanItallie TB. Annual deaths attributable to obesity in the United States. JAMA 1999, 282: 1530-1538. 2. Białkowska M. Powikłania zdrowotne otyłości. Nowa Med 1996, 3: 16-19. 3. Bray G, Bray GA. Diet and exercise as treatment for obesity. [w:] Health obesity. Kuo PT, Conn HL, DeFelice EA (ed). Raven Press, NY 1983: 79-104. 4. Hulanicka B. Stan biologiczny populacji polskiej-punkt widzenia antropologa. [w:] Stan zdrowia Polaków. Zatoński W, Hulanicka B, Tyczyński J (red.). Monografie Zakładu Antropologii PAN, Wrocław 1996: 43-65. 5. Gajewska M. Analiza społecznych uwarunkowań wybranych elementów stylu życia młodzieży, ze szczególnym uwzględnieniem jakości żywienia. Praca doktorska. PZH, Warszawa 2005. 6. Kaczmarkiewicz A, Szymański P. Styl życia a zachowania zdrowotne młodzieży. Ann UMCS Lublin-Polonia 2005, Sectio D, suppl. XVI: 298-303. 7. Wyrwich-Hejduk E. Swoisty styl życia rodziny z telewizją. Ann UMCS Lublin-Polonia 2005, Sectio D, suppl. XVI: 360-363. 8. Anderson RE, Crespo CJ, Bartlet SJ, Cheskin LJ, Pratt M. Relationship of physical activity and television watching with body weight and level of fatness among children: results from the Third Nasiona Health and Nutrition Examination Survey. JAMA 1998, 279: 938-942. 9. Marquis M, Filion YP, Dagenais F. Does eating while watching television influence children s food-related behaviours? Can J Diet Pract Res 2005, 66: 12-18. 10. Lowry R, Wechsler H, Galuska D, Fulton JE, Kann L. Television viewing and its associations with overweight, sedentary lifestyle and insufficient consumption of fruits and vegetables among US high school students. Differences by race, ethnicity and gender. J Sch Health 2002, 72: 413 421. 11. Curyło M. Zachowania zdrowotne młodzieży w wieku licealnym z małego miasta. Ann UMCS Lublin-Polonia 2005, Sectio D, suppl. XVI: 272-276. 12. Mynarski W, Tomik R. Formy i zakres aktywności ruchowej w czasie wolnym uczennic i uczniów gimnazjów. Ann UMCS Lublin-Polonia 2005, Sectio D, suppl. XVI: 28-31. 13. Strauss RS, Rodzilsky D, Burack G, Colin M. Psychosocial correlates of physical activity in healthy children. Arch Pediatr Adolesc Med 2001, 155: 897-902. 14. Craig S, Goldberg J, Dietz WH. Psychosocial correlates of physical activity among fifth and eight grades. Prev Med 1996, 25: 506-513. 15. Higgins JW, Gaul C, Gibbons S, Van Gyn G. Factors influencing physical activity levels among Canadian youth. Can J Publ Health 2003, 94: 45-51. 16. U.S. Department of Health and Human Services. Data 2010: The Healthy People 2010 database. http://www.wonder.cdc. gov/data2010 (30.06.2005). 17. Mędrela-Kuder E. Niektóre aspekty stylu życia rodziny i studentów AWF. Ann UMCS Lublin-Polonia 2005, Sectio D, suppl. XVI: 71-74. 18. Seń M, Klisowska I, Felińczak A, Misiak K, Siarkiewicz G. Zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży szkolnej w środowisku miejskim. Ann UMCS Lublin-Polonia 2005, Sectio D, suppl. XVI: 95-99. 19. Krajewska M, Grabowska H, Grabowski W, Kamińska H. Edukacja zdrowotna a styl życia uczniów gimnazjum. Ann UMCS Lublin-Polonia 2005, Sectio D, suppl. XVI: 92-95. 20. Przewęda R, Dobosz J. Kondycja fizyczna polskiej młodzieży. AWF w Warszawie 2003. 21. Sokołowska M. Psychologiczne i psychosomatyczne problemy okresu dojrzewania. [w:] Nastolatek też jest ważny. Problemy zdrowotne młodzieży. Woynarowska B, Jodkowska M (red). IMiD, Warszawa 1995.