20 I. Rozwój zegarków wodoodpornych w drugiej połowie XIX... Zegarek W. Pettit & Co z 1851 r. Który czasomierz zasłużył zatem na miano pierwszego wodoodpornego zegarka? Opierając się na badaniach Davida Boettchera, miano to należy przyznać zegarkowi londyńskiej manufaktury W. Pettit & Co i. Zegarek zadebiutował podczas Wielkiej Wystawy w Londynie w roku 1851 1. Zaprezentowany został w okrągłym, pełnym wody akwarium, w którym, dla wywarcia dodatkowego wrażenia, pływały dwie rybki. Fakt ten został odnotowany w oficjalnym katalogu wystawy, a jego twórców, Petti- ta i Trappetta określono mianem wynalazców. Czasomierz opisano, dość enigmatycznie, [ ] jako odporny na upływ czasu, działanie wilgoci, wody morskiej i rdzy. Ponieważ nie udało się odnaleźć patentu, który prawdopodobnie nigdy nie został zarejestrowany, ciężko stwierdzić jakie rozwiązanie zastosowano, aby zapewnić wodoodporność koperty. Można jedynie przypuszczać, że były to zaimpregnowane skórzane uszczelki, jakich używano w drugiej połowie XIX w. Według dostępnych informacji spółka W. Pettit & Co zajmowała się importem towarów do Wielkiej Brytanii. Opisany egzemplarz to dość typowy dla tego okresu szwajcarski zegarek kieszonkowy, w podwójnej srebrnej kopercie. To, co czyniło go niezwykłym, to właśnie przetestowana w praktyce wodoszczelność. Wodoodporne koperty produkcji Aarona Dennisona Zdj. 1.1. Zegarek kieszonkowy W. Pettit & Co z 1851 r. autorstwa Pettita i Trappetta. Zdj. David Boettcher, Vintage Watch Straps Ten urodzony w 1812 r. amerykański zegarmistrz i wynalazca był ważną postacią wczesnego okresu rozwoju zegarków wodoodpornych. Jest uznawany również za pioniera seryjnej produkcji części zamiennych do zegarków w Stanach Zjednoczonych. W roku 1850, wraz z Edwardem Howardem i Davidem P. Davisem, otworzył fabrykę zegarków w Roxbury w stanie Massachusetts, która dała podwaliny pod Waltham Watch Company. Firma Dennison, Howard & Davis zbankrutowała w roku 1857, 1 Wystawa zorganizowana w Pałacu Kryształowym była w rzeczywistości pierwszą wystawą światową.
21 ale jej działalność zapoczątkowała maszynową produkcję zegarków w USA i tzw. Amerykański Systemem Zegarmistrzowski 2. W latach 60. XIX w. Dennison zaczął również działać na rynkach szwajcarskim i angielskim. W Birmingham powstała firma produkująca koperty właśnie na zamówienie Waltham Watch Company. Zmarły w 1895 r. Dennison, podczas swojej długiej kariery, opatentował kilkanaście rozwiązań dotyczących budowy i sposobów uszczelniania zegarkówii. z 1881 r. opisano w dalszej części rozdziału. Dennison był natomiast autorem projektu wodoszczelnej koperty, którą dokładnie opisuje dokumentacja patentu nr 356 z 3 lutego 1872 r. Rys. 1.2. Portret Aarona Dennisona Rys. 1.3. Patent nr 356 aut. A. Dennisona z 1872 r. Zdj. David Boettcher, Vintage Watch Straps Według niektórych badaczy Aaron Dennison wynalazł w 1871 r. zakręcaną koronkę3. Jednak wokół tego zagadnienia pozostaje wiele niedomówień. Przede wszystkim, brakuje twardego dowodu w postaci zachowanego zegarka oraz pewnego, potwierdzonego źródła informacji. Bardziej wiarygodnym twórcą tego rozwiązania wydaje się Ezra Fitch, którego konstrukcję 2 3 Na rys. 1.3 widzimy przednią ramkę szkła (b), która została nagwintowana na zewnętrznym obrzeżu, co pozwoliło na jej dokręcenie do koperty (d), również posiadającej gwint. Także tylny dekiel wyposażono w wewnętrzny gwint. Widoczna na schemacie mała śrubka g² stanowiła jedynie element chwytny, pozwalający na mocne dokręcenie dekla do koperty. W tamtym czasie nie stosowano jeszcze frezowanych obrzeży, umożliwiających pewny chwyt bez użycia narzędzi. Rozwiązanie to, według załączonej dokumentacji, zapewniało odporność na warunki atmosferyczne i wodę, i jako takie zostało uznane przez brytyjski urząd patentowyiii. System stworzony przez Dennisona i współpracowników polegał na opracowaniu maszyn zdolnych do masowej produkcji precyzyjnych i w pełni wymiennych części do zegarków. Taką tezę przedstawił Donald de Carle w książce Practical Watch Repairing.
22 I. Rozwój zegarków wodoodpornych w drugiej połowie XIX... Aaron Dennison prawdopodobnie nie był autorem pierwszej koncepcji zastosowania dokręcanej koronki. Mimo to, dzięki wprowadzeniu kilku innowacji w dziedzinie uszczelnienia koperty, wniósł swój wkład w rozwój zegarków wodoodpornych. Explorers Watches Zegarki Odkrywców. Patent na dokręcaną osłonę koronki Kolejnym istotnym etapem, który doprowadził do stworzenia całkowicie wodoszczelnych zegarków, były angielskie Explorers Watches, czyli tzw. Zegarki Odkrywców 4. Ich konstrukcja była unikalna, a jednocześnie bardzo charakterystyczna. Co więcej, te zegarki idealnie oddają ducha drugiej połowy wieku XIX, pełnego poszukiwań i chęci odkrywania niezbadanych rejonów naszego globu. Zegarki Odkrywców zbudowane zostały według podobnej koncepcji jak omówione powyżej koperty autorstwa Dennisona. Ich wodoszczelność wynikała z zastosowania dokręcanej lunety oraz dekla. W zagłębieniach koperty osadzono odpowiednio zaimpregnowane, szerokie skórzane uszczelki. Najbardziej rozpoznawalnym elementem tej konstrukcji, była wysoka, cylindryczna osłona, dokręcana do podstawy koronki. Została ona połączona z kopertą przy pomocy srebrnego łańcuszka, który uniemożliwiał jej zgubienie. W miejscu styku osłony z podstawą umieszczono kolejną skórzaną uszczelkę iv. Explorers Watches powstały w Wielkiej Brytanii. Były wyposażone w stosunkowo proste mechanizmy produkowane w Lancashire i montowane przez pracowników znanej firmy zegarmistrzowskiej Usher and Cole. Koperty wytwarzało przedsiębiorstwo Phillipa Woodmana, mające siedzibę w Clerkenwell w Londynie. Zdj. 1.4. Zegarek Odkrywcy z roku 1878 z charakterystyczną osłoną koronki. Zdj. dzięki uprzejmości Willis Henry Auctions Inc. /liveauctioneers. com Najbardziej znane egzemplarze tych zegarków powstały na zlecenie Królewskiego Towarzystwa Geograficznego Wielkiej Brytanii (Royal Geographical Society of Great Britain), które w ciągu kilkudziesięciu lat, poczynając 4 Inne stosowane określenie to Zegarki Podróżników.
23 Zdj. 1.5. R.F. Scott na biegunie południowym, rok 1911. Na ścianie Zegarek Odkrywców oraz Junghans z funkcją alarmu. Zdj. David Boettcher, Vintage Watch Straps od roku 1878, zakupiło ok. 40 egzemplarzy. Przeznaczono je na potrzeby wypraw w rejony takie jak tropikalne dżungle i okolice podbiegunowe, gdzie spodziewano się trudnych warunków klimatycznych. Wszystkie zamówione egzemplarze były własnością Towarzystwa, a podróżnicy wypożyczali je na czas wyprawy, jako część ekwipunkuv. Prawdopodobnie najbardziej znanym użytkownikiem tych zegarków był Robert Falcon Scott, który miał ze 5 sobą jeden egzemplarz podczas fatalnej w skutkach ekspedycji Terra Nova5. Scott nie powrócił z bieguna południowego, udało się natomiast odnaleźć jego zegarek, który obecnie znajduje się w Narodowym Muzeum Morskim w Greenwich. Inny egzemplarz był używany przez Sir. Ernesta Shackletona (zdj. 1.4.), również znanego badacza Antarktydyvi. Nieudana ekspedycja naukowa, która miała miejsce w latach 1910 1913. W jej trakcie zginął Robert F. Scott i jego czterech towarzyszy.
24 I. Rozwój zegarków wodoodpornych w drugiej połowie XIX... W pigułce Rodzaje uszczelek Kiedy w drugiej połowie XIX w. niektórzy producenci podjęli próby stworzenia zegarków wodoodpornych, uszczelnienie koperty, stało się istotnym problemem. Pierwsze, dość prymitywne uszczelki, wykonywano z odpowiednio zaimpregnowanej skóry lub sznurka, co zwiększało ochronę przed wodą. Skórzane uszczelki zastosowano m. in. w brytyjskich Zegarkach Odkrywców. W 1928 r. firma Taubert & Fils wprowadziła korkowe uszczelnienie wałka koronki. To rozwiązanie było stosowane przez kilku producentów, np. Mido, aż do lat 50. XX w. Pod koniec lat 20. wraz z wprowadzeniem stalowych kopert, powszechne stały się uszczelki ołowiane, cynowe, wykonane z teflonu oraz pierwsze uszczelki kauczukowe. Dodatkowo stosowano smołę oraz szelak. Poligonem doświadczalnym był okres II wojny światowej, podczas której powyższe rozwiązania zostały przetestowane w zegarkach przydziałowych. Pod koniec lat 40. marka Omega w kolekcji zegarków Seamaster zaczęła stosować gumowe uszczelki o okrągłym przekroju. Powszechnie znane pod nazwą o-ring, są do dziś najczęściej spotykanym sposobem uszczelniania kopert. Rosjanie, w zegarku Amfibia z 1967 r. zastosowali szeroką uszczelkę ze spiekanego kauczuku, dociskaną do koperty, za pomocą odpowiednio zaprojektowanego dekla. Zdj. 1.6. Charakterystyczna szeroka uszczelka w zegarku Wostok Amfibia. Zdj. autora W latach 60. i 70. na rynek trafiły specjalistyczne uszczelki np. produkowane przez firmę Gaco. Seiko stosowało uszczelki o przekroju litery L, co zapewniało dużą powierzchnię styku ze szkłem. W latach 80. wraz z wprowadzeniem szkieł szafirowych powszechne stały się nylonowe uszczelki pierścieniowe, obejmujące obrzeże kryształu. Opracowanie zakręcanej koronki w 1881 r. Ezra C. Fitch i Almond Twing Dla rozwoju zegarków wodoodpornych znaczącą postacią był amerykański zegarmistrz i wynalazca Ezra Fitch. Kolekcjonerzy zegarków amerykańskich, znają go przede wszystkim, jako dyrektora generalnego, a następnie prezesa Waltham Watch Company. Fitch często był określany mianem człowieka, który wprowadził tę firmę w XX w. Dla tej publikacji bardziej interesujące są jednak jego wynalazki. W latach 1872 1929 Amerykanin uzyskał co najmniej 29 patentów, głównie
25 w zakresie metod uszczelniania koperty oraz koronki zegarka vii. Szczególnie rozwiązania opracowane w latach 1878 1881, są warte bliższej analizy. Opis pierwszego z nich znajdziemy w dokumentacji patentu nr 214. 642 na pyłoodporną kopertę, uzyskanego 22 kwietnia 1879 r. Z uwagi na dokręcaną osłonę zabezpieczającą koronkę, jest to projekt zbliżony do Zegarków Odkrywców. Ezra Fitch prawdopodobnie opracował tę konstrukcję niezależnie, nie znając brytyjskich odpowiedników. Obudowa pozbawiona tylnego dekla, o formie zbliżonej do późniejszych kopert typu Monoblok, zapewniała wysoką odporność na pył 6. Mechanizm umieszczony został w pierścieniu nośnym, połączonym ruchomym zawiasem z obudową, co, po odkręceniu przedniej ramki szkła, zapewniało do niego wygodny dostęp. Zmodyfikowana wersją tej koperty, w której również przednia ramka zamontowana została na zawiasie, powstała w roku 1880 viii. Z punktu widzenia poprawy szczelności zegarków, jego najciekawszy wyna- Rys. 1.7. Patent nr 237377 na zakręcaną koronkę z 1881 r. autorstwa Ezry Fitcha. Zdj. David Boettcher, Vintage Watch Straps lazek, ujrzał światło dzienne w roku 1881, kiedy Fitch uzyskał patent nr 237377. Wniosek patentowy określał innowację w której, w przeciwieństwie do poprzednich konstrukcji, sama koronka stanowiła osłonę układu naciągowego. Było to możliwe dzięki zastosowaniu wewnętrznego gwintu w koronce, co pozwoliło na jej dokręcenie do tubusu koperty. Na wczesnym etapie to rozwiązanie miało liczne ograniczenia, m. in. nie można było odkręcić koronki przy pełnym naciągu sprężyny, a gwinty były nietrwałe. Mimo to sama koncepcja zakręcanej koronki była rozwijana w kolejnych latach i stała się podstawą wielu późniejszych zegarków do nurkowania. Projekt Fitcha trafił do produkcji seryjnej w latach 80. XIX w. wprowadzony przez Waltham Watch Company. Był to prawdopodobnie, pierwszy komercyjnie dostępny zegarek wodoodporny. Pomimo nakładów na reklamę, projekt nie odniósł sukcesu sprzedażowego. Rozwiązanie podobne do konstrukcji Fitcha, opatentował w 1915 r. w Wielkiej Brytanii (patent nr 1390), Gilbert Dennison. Kwestią sporną pozostaje jedynie, czy opierał się on na własnej pracy, czy zaadaptował wynalazek amerykański. Również w roku 1881, zaledwie kilka miesięcy po Fitchu, swój projekt opublikował Almon Twing. Także to rozwiązanie dotyczyło koronki wyposa- 6 Koperty monolityczne nie posiadają dzielonego dekla. Mechanizm jest wyjmowany z koperty po zdjęciu szkła i zazwyczaj zdemontowaniu koronki i części wałka naciągowego. Inną często stosowaną nazwą dla tego typu kopert jest Monocoque.