Wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów na życie kulturalne i religijne Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1564 1608

3 Justyna Łukaszewska Haberkowa Wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów na życie kulturalne i religijne Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1564 1608 Wydawnictwo WAM Akademia Ignatianum Kraków 2014

2 STUDIA I MATERIAŁY DO DZIEJÓW JEZUITÓW POLSKICH pod red. Andrzeja Pawła Biesia SJ i Ludwika Grzebienia SJ T. 25 Justyna Łukaszewska Haberkowa, Wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów na życie kulturalne i religijne Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1564 1608 T. 25 Justyna Łukaszewska Haberkowa, Influence of the First Generation of Polish Jesuits on Cultural and Religious Life in the Polish Lithuanian Commonwealth between 1564 and 1608

4 Akademia Ignatianum, 2014 ul. Kopernika 26, 31 501 Kraków Recenzent Prof. dr hab. Janusz Tazbir Na okładce Ilustracja przedstawiająca jezuitę, O. Fialetti, De gli habiti delle religioni, Venetia 1626 (dzięki uprzejmości The Getty Research Institute) Projekt okładki Andrzej Sochacki Redakcja techniczna: Jacek Zaryczny ISBN 978 83 7614 173 2 (Ignatianum) ISBN 978 83 277 0108 4 (WAM) Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Filozoficznego Akademii Ignatianum w Krakowie WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31 501 KRAKÓW tel. 12 62 93 200 faks 12 42 95 003 e mail: wam@wydawnictwowam.pl www.wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel. 12 62 93 254 255 faks 12 62 93 496 e mail: handel@wydawnictwowam.pl KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446 447 faks 012 62 93 261 e.wydawnictwowam.pl Druk: K&K Kraków

5 Spis treści Wstęp 7 Rozdział 1 Charakterystyka ludzi 17 Polacy 17 Cudzoziemcy 28 Rozdział 2 Nowa szkoła i nowe wychowanie 39 Szkoły średnie i akademickie organizowane przez jezuitów. Próby dostosowania możliwości do potrzeb kraju. Udział w powstawaniu Ratio studiorum. 45 Równoczesność kształcenia i wychowania w systemie szkolnym Towarzystwa Jezusowego 51 Teatr szkolny 53 Rola zrzeszeń studenckich 56 Bursy ubogich (muzyczne) 57 Potrzeba własnych uniwersytetów 59 Rozdział 3 Język i pióro 63 Języki narodowe: litewski, ruski, łotewski i estoński 66 Podstawowa literatura w języku polskim 73 Rozwój drukarni oraz biblioteki zakonne 83

6 Rozdział 4 Rekatolizacja 87 Liturgia 93 Kaznodziejstwo 95 Misje ludowe 100 Bractwa i stowarzyszenia 103 Pierwsze seminaria duchowne 105 Odnowa zakonów 108 Rozdział 5 W stronę baroku 113 Styl jezuicki a adaptacja do miejscowych warunków 117 Sprawa budownictwa kościelnego i zakonnego 118 Budownictwo szkół 121 Muzyka i inne sztuki piękne 123 Zakończenie 127 Bibliografia 131 Summary 141 Wykaz ilustracji 142 Indeks nazw geograficznych 143 Indeks osób 145

7 Wstęp Iñigo López y Loyola, znany bardziej jako Ignacy Loyola, zakładając Towarzystwo Jezusowe w połowie XVI stulecia nadał mu pewne cechy charakterystyczne, które naznaczyły także osobę i powołanie świętego. Ten szlachcic, który w młodości żwawo podążał drogą kariery dworskiej jako wojskowy, doznał głębokiej przemiany, gdy odbywał długą rekonwalescencję. Czytał wówczas m.in. Vita Christi Ludolfa Kartuza i Złotą Legendę Jakuba de Voragine. Św. Ignacy zaczął poszukiwać odpowiedzi na pytania dotyczące wartości wyższych, a po chorobie przez rok prowadził życie pełne ascezy i pokuty. Po tym doświadczeniu postanowił spisać swoje przeżycia, chcąc podzielić się swymi doświadczeniami i pomagać innym ludziom. Notatki te, o charakterze zdecydowanie osobistym, regularnie uzupełniał i w rezultacie powstał zbiór metodycznie ułożonych praktyk rekolekcyjnych, zwanych Ćwiczeniami duchownymi (Exercitia spiritualia). W ich skład wchodzą rozmyślania, rachunki sumienia, refleksje i wskazówki dotyczące sposobu modlenia się, rozeznawania duchów itp. Św. Ignacy posługiwał się nimi w nauczaniu i pozyskiwaniu pierwszych towarzyszy. Książka została przetłumaczona na język łaciński w roku 1548 i od razu stała się fundamentem duchowej tożsamości zakonu jezuitów. W Ćwiczeniach św. Ignacy przedstawił kilka zasad wychowania, które obowiązywały w Towarzystwie Jezusowym. Wśród nich należy wymienić podstawową, iż wychowanie służy celowi, do którego człowiek

8 WpłyW pierwszego pokolenia polskich jezuitów został stworzony Zbawieniu. Wobec tego wszystkie instytucje związane z nauczaniem oparte są na tej fundamentalnej zasadzie. W wychowaniu zgodnym z założeniami św. Ignacego zwraca się uwagę na samodzielność i odpowiedzialność, przy czym dotyczy to zarówno wychowawców, jak i przede wszystkim wychowanków. W tym trudnym procesie wszystko ma swoje miejsce i odpowiednią kolej, ale następuje zgodnie z możliwościami danego człowieka. Gdy w 1534 roku sześciu towarzyszy św. Ignacego jak on również studentów Sorbony związało się w grupę, przyświecał im ten sam cel: służba bliźniemu i życie w ubóstwie. Towarzystwo Jezusowe, zakon założony przez Loyolę, został następnie zatwierdzony przez papieża Pawła III. Św. Ignacy nadawał poszczególnym zakonnikom rozmaite obowiązki: dyplomatyczne, duszpasterskie oraz apostolskie. Do tych ostatnich należało najpierw głoszenie kazań, nauczanie katechizmu (również w miejscach publicznych), prowadzenie rekolekcji opartych na Ćwiczeniach duchownych, udzielanie sakramentów, dopiero w dalszej kolejności zakonnicy podjęli się prowadzenia szkół. W spisanych przez św. Ignacego w 1558 roku Konstytucjach Towarzystwa Jezusowego 1 czwartą część zajmują zasady funkcjonowania dzieł edukacyjnych. W Polsce pierwsi zakonnicy pojawili się pod koniec 1564 roku. Pierwsza szkoła prowadzona przez jezuitów powstała dzięki fundacji kardynała Stanisława Hozjusza w roku kolejnym. Po Braniewie (1565) na Warmii otwarto kolegia w Pułtusku (1566), w Wilnie (1570), w Poznaniu (1571) i w Jarosławiu (1575). Za sprawą Stefana Batorego jezuici rozwinęli sieć szkół pod koniec stulecia obejmując nawet obszar Inflant 2. Stefan Batory był królem przychylnym Towarzystwu Jezusowemu. Za jego panowania jezuici nie tylko rozwinęli działalność zakonu, ale zapewnili sobie wpływy religijne i społeczne w Rzeczypospolitej. Tę siłę oddziaływania jeszcze umocnili pod władzą następcy Batorego, Zygmunta III 1 Ostateczną wersję konstytucji św. Ignacy prowadził aż do swojej śmierci w 1556 roku, dwa lata później tekst hiszpański dokumentu został przyjęty przez I Kongregację Generalną Towarzystwa Jezusowego. Wersję łacińską wydano drukiem po raz pierwszy w latach 1558 59. W XVI wieku Konstytucje, wprowadzając drobne zmiany, wznawiano jeszcze trzy razy, jako Constitutiones Societatis Iesu cum earum Declarationibus. 2 Prowincja polska do końca XVI stulecia obejmowała kolegia założone w Braniewie (1565), Pułtusku (1566), Wilnie (1569), Poznaniu (1573), Jarosławiu (1575), Koloszwarze (1579), Połocku (1584), Rydze (1584), Dorpacie (1584), Kaliszu (1584), Nieświeżu (1585) i Lublinie (1586), por. Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce. Wybór artykułów, Kraków 1994, wstęp, wybór i opracowanie, mapki, wykaz szkół, bibliografia, indeks J. Paszenda, s. 15.

Wstęp 9 Wazy 3. Towarzystwo Jezusowe odznaczało się doskonałą organizacją i umiejętnością przystosowania do warunków miejscowych. Przez pierwsze pięć dziesięcioleci władzę zakonną w Polsce sprawowali prawie wyłącznie cudzoziemcy, przede wszystkim Włosi. W ciągu tego półwiecza większość obowiązków pełnili jezuici przybyli z innych krajów. Dzięki nim na terenach Rzeczypospolitej powstała sieć placówek szkolnych, które charakteryzowały się prawie wojskowym sposobem organizacji. W pierwszym okresie działalności jezuici kształcili przede wszystkim mieszczan i chłopów, dopiero na początku XVII wieku w szkołach zaczęła przeważać młodzież szlachecka. W tym samym czasie większość nauczycieli stanowili cudzoziemcy. Byli to nauczyciele i wychowawcy, którzy prowadzili szeroką działalność apostolską. Niezwykle rzutkie i pracowite pierwsze pokolenie polskich jezuitów przemierzało ogromny obszar Rzeczpospolitej budując prowincję Towarzystwa i działając między ludźmi. Niezależnie od pracy doraźnej: między ludem i dla Kościoła, w tym samym czasie powstawały najważniejsze pomoce religijne, dokumenty dotyczące nowej prowincji, a także wypracowano obowiązkowy, wspólny dla całego Towarzystwa na świecie, system nauczania Ratio studiorum. Dopiero w latach 20. XVII wieku jezuici w Rzeczypospolitej w większości byli Polakami i to pochodzenia szlacheckiego. Jak wspomniałam wyżej, Stefan Batory był przychylny zakonowi: w jego otoczeniu i na dworze królewskim pracowali jezuici, głównie jako kaznodzieje i spowiednicy, ale w większości król poznał ich w Polsce. Natomiast Zygmunt III Waza obejmując tron wiedział dużo o jezuitach, ponieważ poznał ich jeszcze w Szwecji 4. Za czasów Batorego Towarzystwo Jezusowe przygotowało i zorganizowało system kolegiów: stanowiły one zabezpieczenie przeciw innowiercom, a także pośrednio były miejscami krzewienia kultury. Jezuici budowali kościoły i domy zakonne skierowane na walkę z przeciwnikiem. Z kolei okres panowania Zygmunta III otworzył przed zakonem nowe perspektywy: wpływu na sytuację polityczną w kraju. W ten sposób przyczynili się do reformy Kościoła w Polsce, zwanej kontrreformacją. Po konfederacji warszawskiej, dysydenci utracili część wpływów i zaczęli słabnąć, przede wszystkim ze względu na wewnętrzne spory, którym się poddawali. W tym czasie wydawało się, iż jedynym sposobem utrzymania się innowierców było 3 Cz. Lechicki, Jezuici i Skarga na dworze Zygmunta III, Lwów 1929, s. 3. 4 Por. S. Obirek, Jezuici na dworach Batorego i Wazów (1580 1660). Wpływ kapelanów dworskich i wychowawców książąt na postawy panujących i politykę państwa, Kraków 1996.

10 WpłyW pierwszego pokolenia polskich jezuitów połączenie idei religijnej i politycznej. Chłopi przyjmowali protestantyzm pod naciskiem panów, którzy sprzyjali nowym prądom. Najsilniejszą ostoją różnowierców wydawała się szlachta, choć w latach największych sukcesów reformacji sprzyjało jej między 25 30% przedstawicieli stanu. Gwarancje przetrwania dysydenci pokładali w stworzeniu demokracji szlacheckiej. Tymczasem jezuici opowiadali się za królem i monarchią i ze wszystkich sił dążyli do utrzymania tej władzy. Wreszcie na początku XVI wieku przeciw Zygmuntowi III Wazie powstała opozycja szlachty. W początkowym okresie przewodził jej Jan Zamoyski 5. Śmierć Zamoyskiego sprowokowała jego popleczników do podjęcia działań zbrojnych. Bunt szlachty został wprawdzie stłumiony, ale król utracił część zaufania społecznego. Dotąd zarzucano mu, iż otacza się cudzoziemcami, poprzez małżeństwo zbliża się do dworu Habsburgów, dąży do władzy absolutnej oraz za bardzo sprzyja jezuitom. Istotnie Zygmunt III Waza zabiegał o przywrócenie władzy dziedzicznej oraz pozbawienie szlachty części przywilejów (w tym potraktowanie izby poselskiej jako zgromadzenia o charakterze doradczym). Dodatkowo sytuację komplikował fakt, iż król był zdecydowanym katolikiem, podczas gdy szlachta sympatyzowała z myślą protestancką. Podczas rokoszu Zebrzydowskiego, zwanego tak od nazwiska przywódcy marszałka wielkiego koronnego Mikołaja Zebrzydowskiego, wystąpiła przeciw królowi właśnie szlachta, ale również magnateria i protestanci. Rokoszanie postulowali odsunięcie jezuitów od króla, ograniczenie fundacji, zakaz budowania nowych kolegiów, usunięcie z kraju większości cudzoziemców, przede wszystkim jezuitów 6. Głośnym echem odbiły się ówczesne wystąpienia zakonników, szczególniej zaś Piotra Skargi, który zachęcał do przeciwstawienia się zbuntowanej szlachcie i bronił Towarzystwa Jezusowego. Skądinąd jezuici także byli przeciwni niektórym posunięciom Zygmunta III, między innymi jego planom matrymonialnym. Działania skierowane przeciw zakonowi zaowocowały powstaniem obfitej literatury antyjezuickiej 7. 5 S. Łempicki, Jan Zamoyski, jezuici i Skarga (kilka uzupełnień i przyczynków), Lwów 1912, s. 9 14. 6 S. Załęski, Rokosz Zebrzydowskiego i jezuici, Przegląd Powszechny 57 (1898), s. 406 422 oraz 58 (1898), s. 188 204, także A. Rembowski, Rokosz Zebrzydowskiego. Materiały historyczne poprzedzone przedmową i rozprawą, Warszawa 1893 oraz H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego, Kraków 1989. 7 Literatura tego czasu por. Literatura antyjezuicka w Polsce 1578 1625. Antologia, oprac. J. Tazbir, Warszawa 1963, a także J. Czubek, Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego 1606 1608, t. 1 3, Kraków 1916 1918.

Wstęp 11 Zwyciężywszy rebeliantów w roku 1607 w bitwie pod Guzowem, Zygmunt III Waza okazał łaskawość i zaniechał wymierzenia kar, jednak nie zdobył zaufania publicznego, a jego pozycja osłabła, z kolei Towarzystwo Jezusowego wyszło z konfliktu wzmocnione: za jezuitami opowiedziała się katolicka szlachta. W tym opracowaniu chciałabym przedstawić wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów na kształt życia kulturalnego i religijnego Rzeczypospolitej. Pisząc o polskich jezuitach mam na myśli wszystkich ludzi: pochodzących z terenów polskich, jak i cudzoziemców, którzy z jednej strony nadali kształt Towarzystwu Jezusowemu, to znaczy zbudowali zręby prowincji, sieć kolegiów i struktury szkolnictwa, a z drugiej pośrednio wpłynęli na świadomość ludzi w XVI i na początku XVII wieku 8. Ich rola pozostaje nieco odmienna niż pokoleń zakonników działających w XVII stuleciu. Ci właśnie, pierwsi jezuici, mieli przed sobą bardzo trudne i wymagające pracy zadanie, gdyż w jednym czasie musieli walczyć z myślą protestancką, tworzyć programy szkolne i prowadzić codzienną pracę apostolską. Rzeczpospolita XVI wieku była krajem zróżnicowanym pod każdym właściwie względem. Stąd znalezienie odpowiedniej metody pracy stanowiło nie lada trudność. Ze względów oczywistych pierwsi jezuici działający na terenach Rzeczypospolitej nie mogli być wyłącznie Polakami. Nie można pomijać roli, którą odegrali w tym czasie cudzoziemcy: część z nich przybyła na miejsce tylko na pewien czas, niektórzy dokonali życia na terenach Korony i Litwy, poświęcając się całkowicie budowaniu struktur zakonnych. * * * 8 Por. W. Stec, Retoryka antyjezuickiej literatury okresu rokoszu Zebrzydowskiego, w: Przełom wieków XVI i XVII w literaturze i kulturze polskiej, red. B. Otwinowska, J. Pelc, Wrocław 1984, s. 311 329.

17 Rozdział 1 Charakterystyka ludzi Polacy Polska w XVI wieku należała do państw znacznie zróżnicowanych pod względem etnicznym i wyznaniowym 1. Nie było tutaj wspólnych elementów łączących całe społeczeństwo: nie mógł to być ani język, ani wiara, ani nawet obyczaje. Na wykształcenie podobnych należało nieco poczekać lub je wypracować. Właściwie można uznać, iż dopiero sarmatyzm jako idea łącząca mieszkańców Rzeczypospolitej stał się takim elementem, ale nie dotyczyło to przedstawicieli chłopów i nastąpiło w latach późniejszych niż przybycie jezuitów do Polski i początki ich działalności 2. Z drugiej jednak strony sarmatyzm charakteryzuje swoiste zamknięcie na myśl i wpływy pochodzące nie od środka, a także pewna ksenofobia. Tymczasem kultura szlachecka XVI wieku odznaczała się otwarciem na wszystko, co pochodziło z zewnątrz 3. Dość wspomnieć, iż napływające z zagranicy nowinki wyznaniowe i kulturowe przyczyniły się do otwarcia społeczeństwa na zmiany. Do Rzeczypospolitej przybywali 1 Por. J. Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit upadek relikty, Poznań 1998, s. 89 90. 2 Por. J. Kłoczowski, Zakony męskie w Polsce, w: Kościół w Polsce, t. 2: Wieki XVI XVIII, red. J. Kłoczowski, Kraków 1969, s. 496 519; s. 514 519. 3 Por. J. Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce, s. 132 134. Wpływ...2

18 WpłyW pierwszego pokolenia polskich jezuitów

1. Charakterystyka ludzi 19 cudzoziemcy, którzy szybko przyjmowali zwyczaje lokalne i łączyli się ze środowiskiem. Zwykle mogli bez trudności prowadzić codzienne życie i swobodnie przemieszczać, choć nie wolno im było obejmować urzędów przeznaczonych dla szlachty, ale tego nie wolno było także i polskim mieszczanom. W miastach przybywający obcokrajowcy nie napotykali żadnych prawie problemów. Ludzi, nawet pochodzących z zewnątrz, z krajów ościennych, postrzegano za członków jednej wspólnoty i środowiska, choć mówili obcym językiem i należeli do innej grupy społecznej. Asymilacji kulturowej służyły również wyjazdy zagraniczne, przede wszystkim o charakterze naukowym. Studia tego rodzaju w drugiej połowie XVI wieku cieszyły się dużym zainteresowaniem. Wyjeżdżano do Padwy, Rzymu, Bazylei, Lipska i Paryża oraz wielu innych miejsc. Przy okazji podróży naukowych zwiedzano rozmaite kraje: zwykle studiowano w różnych placówkach i u rozmaitych nauczycieli, poznając miejscowe zwyczaje, poglądy oraz ludzi. Z reguły podejmujący podróże zagraniczne byli świadomi swej odrębności, nie odczuwali kompleksów w zetknięciu z obcą kulturą. Pomagały temu wyniesione z kraju znajomość języków oraz podstawowe wykształcenie. Tym, co łączyło Polaków pozostawało terytorium, które zamieszkiwali. Był to w zasadzie jedyny element jednoczący rozmaite i bardzo zróżnicowane grupy społeczne i etniczne Rzeczypospolitej. Dopiero od połowy XVI stulecia świadomość i poczucie przynależności narodowej zaczęły się rozwijać. Proces ten dotyczył przede wszystkim szlachty 4, która osiągnęła przewagę nad pozostałą częścią społeczeństwa, a także wpływ na króla. W pewnym sensie zostawało to w związku z sytuacją wyznaniową państwa. Księża w XVI wiecznej Rzeczpospolitej stanowili odrębny i niezależny stan społeczny. Posiadali własne prawa, odrębne sądownictwo i prawo własnej organizacji. Ze względu na pochodzenie kler był grupą niejednorodną. Niektóre ze stanowisk kościelnych rezerwowano wyłącznie dla przedstawicieli szlachty, ale zasady tej nie przestrzegano w zasad niczy sposób. Z drugiej jednak strony ludzie lepiej urodzeni łatwiej mogli rozpocząć karierę kościelną 5. Księży i zakonników w II połowie XVI wieku było stosunkowo niewielu, mniej niż w pierwszej 4 Por. J. Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce, s. 87 88. 5 Por. A. Wyczański, Polska w Europie XVI stulecia, Poznań 1999, s. 80 82.

20 WpłyW pierwszego pokolenia polskich jezuitów połowie stulecia. Być może należy to także wiązać z intensywnym rozwojem myśli protestanckiej. Ogólnie rzecz biorąc krytykowano księży i Kościół, postawę najbardziej antyklerykalną wykazywała szlachta 6, zarówno wyznająca katolicyzm, jak i dysydenci: przede wszystkim kwestionowano prawa i przywileje nadane przedstawicielom Kościoła. * * * Pierwsi jezuici przybyli do Braniewa na Warmii pod koniec 1564 roku (1 listopada). Zakonnicy działający wówczas na terenie Rzeczypospolitej podlegali prowincji austriackiej. Odrębną prowincję polską utworzono w 1575 roku, ale już sześć lat później w sześciu kolegiach pracowało prawie dwustu zakonników. W ciągu kilku następnych lat nastąpił intensywny rozwój prowincji: w ciągu dziesięciu lat powstało dwanaście placówek i prawie podwoiła się liczba zakonników (pod koniec stulecia było ich 340) 7. Tak intensywny rozwój Towarzystwa Jezusowego stał się możliwy dzięki polityce prowadzonej przez Stefana Batorego i dwór Wazów. Już w 1608 roku na terenie Rzeczypospolitej jezuici mieli dwie prowincje: polską i litewską. Obszar tej drugiej, poza Litwą obejmował Mazowsze i Warmię. Gwałtowny rozwój obu prowincji (w połowie XVII wieku powstały plany utworzenia trzeciej) zahamowały wojny z Kozakami i najazd Szwedów. Pierwsi jezuici w Polsce zwłaszcza w początkowym okresie działalności Towarzystwa Jezusowego, byli obcokrajowcami. Pracowali tutaj przedstawiciele wielu nacji, którzy zostali przysłani do pracy przez przełożonych. Ci zakonnicy, zarówno ojcowie (zwani w zakonie profesami), jak i bracia 8, podejmowali rozmaite potrzebne działania. Zwykle obowiązki, którym musieli podołać, wykraczały poza ich możliwości i siły: z braku rąk do pracy jedna osoba pełniła kilka niezależnych funkcji. 6 Por. A. Wyczański, Polska w Europie XVI stulecia, s. 194 195. 7 Por. Wstęp do Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce. Wybór artykułów, Kraków 1994, wstęp, wybór i opracowanie J. Paszenda, s. 6 7. 8 Por. hasło koadiutor w: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564 1995, oprac. L. Grzebień i inni, Kraków 1996 (dalej Encyklopedia), s. 286 287 oraz hasło profesi w: tamże, s. 539 oraz hasło profes i brat w: J. Kołacz, Słownik języka i kultury jezuitów polskich, Kraków 2006, s. 213 oraz 65 66.

1. Charakterystyka ludzi 21 Stopniowo na miejsce cudzoziemców przychodzili rodzimi jezuici. Najpierw musieli jednak ukończyć studia. Jak ocenił Bronisław Natoński 9, w XVI wieku w prowincji zakonnej pracowało 181 jezuitów polskich: zarówno księży, kleryków jak i braci. Z zachowanych stu dwudziestu ośmiu egzaminów nowicjuszowskich z Braniewa 10 z lat 1569 1575 wynika, iż młodzież wstępująca do tamtejszego nowicjatu w większości pochodziła z rodzin mieszczańskich. Można przyjąć, iż w całej grupie mieszczan było siedemdziesięciu czterech, obok trzydziestu siedmiu synów szlacheckich i siedemnastu chłopów. W tym samym czasie do nowicjatu w Rzymie 11 wstąpiło kilkudziesięciu innych Polaków. W większości również byli to synowie mieszczan, szlachta, w liczbie trzech nowicjuszy, pozostawała w mniejszości 12. Ten właśnie element mieszczański ukształtował w największym stopniu Towarzystwo Jezusowe w Polsce. Byli to ludzie niezwykle pracowici, solidni pod każdym właściwie względem i w równym stopniu przedsiębiorczy. Cudzoziemcy w największym stopniu zdecydowali o tempie i rozwoju struktur prowincji, ale nie mniejszą ich zasługą jest rozwój szkolnictwa jezuickiego. Od XVII wieku nastąpiła stopniowa zmiana składu osobowego Prowincji Polskiej i wyodrębnionej w 1608 roku Prowincji Litewskiej. W związku z naturalną zmianą pokoleniową, większość jezuitów działających na terenach Rzeczypospolitej, zaczęli stanowić Polacy. Część cudzoziemców wyjechała za granicę, pozostali wymarli. W tym też czasie prowincja polska stała się o wiele bardziej szlachecka. Nieliczni mieszczanie pochodzili przede wszystkim z dużych miast: Poznania, Lwowa i miast pruskich. W prowincji litewskiej mieszczanie pochodzili z Warmii 13. Odpowiednie zestawienie 14 przedstawia ich liczbę w kolejnych latach: 9 Por. B. Natoński, Szkolnictwo jezuickie w Polsce w dobie kontrreformacji, w: Wiek XVII barok kontrreformacja. Prace z historii kultury, red. J. Pelc, Wrocław 1970, s. 309 337, to samo w: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce. Wybór artykułów, s. 29 58. 10 Por. J. Łukaszewska Haberkowa, Examina novitiorum. 11 Por. J. Warszawski, Polonica z rzymskiego Kodeksu Nowicjuszy Towarzystwa Jezusowego 1565 1586, Rzym 1955. 12 B. Natoński, Szkolnictwo jezuickie, s. 39. 13 Tamże, s. 40. 14 Por. J. Poplatek, Znajomość języków u jezuitów polskich w latach 1567 1599 XVI wieku, maszynopis nr 1149 XXIII w zbiorach ATJKr.

22 WpłyW pierwszego pokolenia polskich jezuitów Rok Księży Kleryków Braci Razem Styczeń 1567 9 10 4 23 Listopad 1567 16 16 10 42 1570 11 25 12 48 1590 129 117 92 338 1599 148 140 126 420 oraz szczegółowe zestawienie ich narodowości 1590 1599 z innych krajów ogółem 64 37 Anglia, Szkocja 5 4 Belgia, Flandria 8 5 Słowacja, Czechy, Morawy 3 2 Dania 2 Hiszpania 6 3 Niemcy 12 10 Śląsk 13 Szwecja 3 4 Węgry 16 Włochy 9 6 W pierwszych latach większość nowicjuszy wstępowała do zakonu poza Polską: najczęściej w Wiedniu, w Rzymie, w Ołomuńcu lub w Pradze. Dopiero z chwilą otwarcia kolegium i nowicjatu w Braniewie mieszkańcy Rzeczypospolitej mogli wstąpić do Towarzystwa Jezusowego w bliższym miejscu. Kolejno powstające placówki i domy nowicjatu stworzyły większe możliwości. Niezależnie jednak od tych okoliczności część Polaków wstępowała do zakonu na własną rękę: w Wiedniu, Pradze i Rzymie najczęściej w zależności od miejsca swoich studiów lub pracy względnie innych okoliczności życia. Ci z kandydatów do zakonu, którzy rokowali szczególne nadzieje, wyjeżdżali do Rzymu. Pozostali otrzymywali formację na miejscu: najpierw w nowicjacie w Braniewie, a następnie w Wilnie, Rydze, wreszcie w Krakowie. Gdy pierwsi jezuici podjęli pracę w Braniewie, było ich niewielu. Po 1570 roku gwałtownie wzrosła ich liczba. Należy to tłumaczyć przede wszystkim powstaniem nowych licznych kolegiów: sami Polacy nie wystarczali do tego, by obsadzić wszystkie nowe stanowiska. Po otwarciu nowicjatu w Braniewie do tamtejszego kolegium zaczęli przybywać również cudzoziemcy z krajów ościennych. Wstąpiwszy do zakonu na zawsze należeli do prowincji polskiej.