Examina novitiorum (Egzaminy nowicjuszów) jezuitów z Braniewa z lat

Transkrypt

1 3 Examina novitiorum (Egzaminy nowicjuszów) jezuitów z Braniewa z lat Wstęp i opracowanie Justyna Łukaszewska-Haberkowa Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2012

2 7 Wstęp Powołanie do życia w zakonie wymaga wyraźnie sformułowanej decyzji. Niezależnie od tego, które zgromadzenie czy wspólnotę, ktoś wybiera. Kierując się koniecznością jasno określonej decyzji, niektóre z zakonów wystawiają kandydata na nowicjusza na swego rodzaju próbę, np. odsyłając go z nakazem powrotu po upływie określonego czasu. Naturalnie takie postępowanie służy utrwaleniu powołania, choć bywa niekiedy trudnym doświadczeniem. Towarzystwo Jezusowe, choć nie jest zakonem o bardzo ścisłej regule, w II tomie Instytutu Towarzystwa Jezusowego 1 wyraźnie zaznacza, że od kandydata na nowicjusza wymaga się zdecydowanego powołania do życia zakonnego jako jezuity. Jako pomoc w rozeznaniu, czy ktoś do tego się nadaje, służy egzamin sprawdzający. W związku z tym, że wstąpienie do zakonu nie zawsze jest tożsame z konkretnie postrzeganą rolą, funkcją czy zadaniem, na różnych etapach rozwoju duchowego nowicjuszy poddaje się różnym egzaminom: przed przyjęciem do zakonu, przed 1 Instytut Towarzystwa Jezusowego jest zbiorem podstawowych założeń konstytucyjnych i prawnych obowiązujących zakon. W kolejnych tomach Instytutu znajdują się: Bulle papieskie i przywileje zakonu (t. I), Egzamin, Konstytucje, Dekrety Kongregacji Generalnych i Formuła Kongregacji (t. II), Reguły, Ratio studiorum, Ordynacje i Ćwiczenia duchowne (t. III). Niezależnie od wydania (wyd. 1, 1638 w Antwerpii, zawiera 15 tomów, wyd. 2 i 3, 1705, 1757 w Pradze, zawiera 2 tomy, wyd. 4, w Awinionie, zawiera 7 tomów, wyd. 5, w Rzymie, zawiera 3 tomy, wreszcie ostatnie, najczęściej cytowane, we Florencji, zawiera 3 tomy) kolejne części stanowią odrębne elementy i tak się je cytuje.

3 8 EXAMINA NOVITIORUM złożeniem ślubów (zarówno przez kleryków jak i braci), po zakończeniu kolejnych lat nauki w seminarium, przed złożeniem ostatnich ślubów, przed święceniami oraz w innych szczególnych chwilach, np. przed wysłaniem na misje zagraniczne, przed otrzymaniem stopnia doktora, przed nominacją na przełożonego 2. Niezwykle szczegółowe badanie kandydata do zakonu odbywało się według zasad określonych w ordynacji przez wizytatora Giovanniego (Jana) Argenti, które zostały zatwierdzone przez generała Klaudiusza Akwawiwę 3. Stało się to pod koniec XVI wieku. Zgodnie z kwestionariuszem kandydatowi należało zadać 14 pytań: o pochodzenie, wiek, wyznanie, rodzeństwo, odebraną naukę i dotychczasową pracę, przebyte choroby, rozeznanie powołania oraz znajomość języków. Przedmiotem niniejszej publikacji są jedyne zachowane dla Polski XVI wieku egzaminy do nowicjatu kolegium braniewskiego (Examina novitiorum) z lat Są one niezwykle cenne, ponieważ stanowią jedyny tego rodzaju przykład, a także zawierają wiadomości o pochodzeniu, rodzinie oraz wykształceniu kandydatów. Egzamin kandydacki Na egzamin kandydata do nowicjatu w Towarzystwie Jezusowym, jak zaznaczono wcześniej, składa się szereg pytań, które można pogrupować w osiem rozdziałów. Cztery pierwsze dotyczą ogólnych wiadomości na temat życia i nastawienia przyszłego nowicjusza. Te pytania zadaje się wszystkim kandydatom do zakonu. Natomiast pozostałe cztery mają 2 W przeszłości egzaminy, w zależności od tego, kiedy je składano, posiadały pewną rangę. Ze względu na odmienną charakterystykę, niektóre z nich miały odrębne nazwy, np. przed przyjęciem kandydatów do zakonu (Examen admittendorum ad probationem), przed złożeniem przez kleryków lub braci zakonnych ślubów (Examen scholasticorum ante vota), przed złożeniem ostatnich ślubów (Examen ad gradum), przed otrzymaniem stopnia doktora (Examen ad doctoratum), przed nominacją na przełożonego (Examen ad gubernandum). Natomiast w wypadku mniej ważnych, nie stosowano ściśle określonej formy i sprecyzowanych pytań, a miały one charakter rozmowy. Niemniej jednak wszystkie egzaminy zostały unormowane dokładnie według przepisów Instytutu i osobno opisane w Konstytucjach zakonu. 3 Klaudiusz Aquaviva (Acquaviva, pol. Akwawiwa) (ur. 14 IX 1543, zm. 31 I 1615) był generałem Towarzystwa Jezusowego w latach Jako przełożony jezuitów zwracał szczególną uwagę na rozwój misji, ale przede wszystkim zabiegał i doprowadził do wydania poprawionej wersji reguły i konstytucji zakonnych napisanych przez św. Ignacego Loyolę. W 1591 roku zostały one zatwierdzone przez papieża Grzegorza XIV.

4 WSTĘP 9 charakter mniej uniwersalny i nie stawia się ich wszystkim, a w zależności od tego, czy dany kandydat prosi o przyjęcie w na brata (rozdz. 6) czy na księdza (rozdz. 5) 4. Zasadniczo wszyscy przystępujący do egzaminu powinni odbyć tę szczególną rozmowę w chwili przekroczenia domu pierwszej probacji, niekiedy jednak nie jest to możliwe. W takich sytuacjach przesuwa się jej termin, ale na bardzo krótki okres czasu. Niekiedy również (wiele podobnych przykładów można znaleźć w niniejszym opracowaniu, por. dalej) miejsce, w którym odbywa się egzamin, nie jest miejscem właściwej probacji. W każdym razie wszelkie odstępstwa od zasady należy omówić z przełożonym danego domu, gdyż wszyscy kandydaci, zanim zostaną przyjęci na probację, powinni wyjawić zwłaszcza te sprawy, które mogłyby wykluczyć ich przyjęcie do zakonu. Jak zaznaczyłam wcześniej, zasadniczy podział przy przyjęciu do zakonu, odnosi się do funkcji, które kandydat chce pełnić w swym dalszym życiu. I tak można zostać zakonnikiem, czyli księdzem. W tym wypadku po odbyciu odpowiedniej próby i złożeniu profesji czterech ślubów (posłuszeństwa, ubóstwa i czystości oraz specjalnego ślubu posłuszeństwa Ojcu Świętemu) zostaje się profesem, księdzem. Zgodnie z ustaleniem Instytutu takich kandydatów przyjmuje się jako pierwszych. Druga grupa to koadiutorzy (coadiutor spiritualis lub coadiutor temporalis) 5, którzy służą Bogu i wspierają Towarzystwo w sprawach duchowych 4 Instit. SI, kol. II, s Według postanowienia św. Ignacego, do zakonu poza zakonnikami księżmi (zwanymi profesami lub koadiutorami duchownymi) przyjmowano również braci, którzy mieli im pomagać w pracy. Profesi realizowali swe powołanie w pracy duszpasterskiej, zarządzając dobrami zakonu lub wyjeżdżając na misje (zagraniczne lub tzw. ludowe), natomiast koadiutorzy duchowni mieli wykształcenie mniej teoretyczne, często skrócone, a bardziej nastawione na czynną pracę. O ile ci pierwsi poświęcali się studiom teologicznym także po zakończeniu edukacji, o tyle koadiutorzy pełnili posługę duszpasterską udzielając sakramentów, głosząc kazania, nauczając podstaw wiary i katechizmu. Sprawowali również funkcje związane z życiem codziennym zakonu, np. prokuratorów (w terminologii zakonnej ekonomów). Z kolei trzecia grupa, czyli koadiutorzy docześni (bracia świeccy, bracia zakonni) zajmowali się wyłącznie praktyczną stroną życia domów zakonnych. W związku z tym wymagano od nich wykształcenia zawodowego, umiejętności lub odpowiednich zdolności, by w czasie nowicjatu nauczyli się jakiegoś rzemiosła. Niekiedy wśród koadiutorów doczesnych zdarzali się bracia posiadający tak dużą wprawę i talenty, że mogli w zakonie w dalszym ciągu pełnić te same funkcje, co w świecie. Trafiali się jednak i tacy, którzy nie umieli nawet pisać i analfabetami pozostawali do końca życia, gdyż założenia Instytutu nie dawały im możliwości nauki. Naturalnie nie zmniejszało to ich zasług dla zakonu. Wyrównanie kwestii wykształcenia u jezuitów dokonało się dopiero w XX wieku, do tego czasu obowiązywała zasada, że w każdym domu zakonnym może znajdować się tylko taka liczba braci i profesów,

5 10 EXAMINA NOVITIORUM i doczesnych 6. Obowiązują ich trzy śluby (pominąwszy szczególny) 7. Wśród składających egzamin ponadto istnieją jeszcze dwie inne grupy: pierwsza tych, których przyjmuje się na scholastyków, czyli na księży, bez określenia czy na profesa, czy koadiutora duchownego (w egzaminie: pro scholastico) oraz druga: bez określenia, jaką funkcję chce pełnić nowicjusz w przyszłości (pro indifferente). Scholastycy to kandydaci, którzy wykazują odpowiednie zdolności i zamiłowanie do studiów oraz chcą zdobyć wykształcenie, aby następnie wstąpić do Towarzystwa i zostać księżmi. Wymaga się od nich także trzech ślubów: ubóstwa, czystości i posłuszeństwa wraz z przyrze czeniem wstąpienia do Towarzystwa. Natomiast czwarta grupa to kandydaci, co do których decyzję można odsunąć nieco w czasie, poddając ją ocenie przełożonego. Winien on ocenić talenty i możliwości danego człowieka. Okres nowicjatu przed dopuszczeniem do profesji lub złożenia prostych ślubów trwa dwa lata. Przy określeniu, iż dany kandydat nie jest pewien swego dalszego statusu, w egzaminach, na marginesie lub w treści zapisanej rozmowy, pojawia się określenie pro indifferente (w dalszej części zapisu także: et est indifferens lub et dicit se esse indifferentem). Jednak określenie to odnosi się również w szczególnych wypadkach do innych grup. Wówczas oznacza nastawienie kandydata, stan jego duszy, czy też psychiczną gotowość na przyjęcie w Towarzystwie każdego zadania wyznaczonego mu przez przełożonego. Pierwsza i najbardziej ogólna część egzaminu, która obowiązuje wszystkich wstępujących, wymaga od nich z reguły odpowiedzi która jest niezbędna do prowadzenia danej placówki. Dla braci liczba wynosiła 1/3, a dla profesów 1/4 wszystkich mieszkańców. 6 Por. G. E. Gauss SJ, Bracia w Towarzystwie Jezusowym w świetle dokumentów Zakonu i Stolicy Apostolskiej, tłumaczenie i uzupełnienia br. D. Wojciechowski SJ, Lublin 2001, s Podział na profesów trzech i czterech ślubów obowiązywał w początkowym okresie działalności Towarzystwa. Księża, którzy złożyli wszystkie trzy śluby podstawowe oraz jeden szczególny, w okresie probacji musieli wykazać się wyjątkowymi predyspozycjami. Dopuszczenie do złożenia wszystkich czterech ślubów opisywały szczegółowe przepisy i musiały mu towarzyszyć odpowiednie kwalifikacje kandydata: zarówno duchowe, jak i intelektualne. W wypadku niektórych godności i funkcji zakonnych wymagano, by osoby je sprawujące miały cztery śluby. Natomiast pozostali profesi, zwani profesami trzech ślubów, stanowili liczną i odrębną grupę, tzw. koadiutorów duchownych. W egzaminach do nowicjatu nie zaznacza się tego podziału, ponieważ wynika on niejako z dalszego etapu formacji i kandydat nie mógł wskazać go a priori [Instit. SI, kol. III, s (indeks)].

6 WSTĘP 11 negatywnej. Pytania dotyczą mianowicie tego, czy kandydat jest lub był odstępcą od wiary; czy dopuścił się zabójstwa; czy wstępował do innego zgromadzenia zakonnego lub był związany węzłem małżeńskim, itp., wreszcie, czy cierpi na jakąś chorobę lub jest ułomny. Powyższe pytania stanowią II rozdział egzaminu podstawowego 8. W pierwszym podaje się imię, nazwisko, miejsce pochodzenia, imiona rodziców oraz status ich związku. Właściwy egzamin generalny to zawartość pozostałych punktów rozmowy. W początkowym okresie funkcjonowania Towarzystwa, zapisy te były bardzo szczegółowo przepracowywane. Stopniowo, w związku ze zmianą kulturową i umocnieniem się zakonu odpowiedzi na pytania stały się bardziej stereotypowe, o czym będzie mowa dalej. Pytania dodatkowe W uzasadnionych sytuacjach, egzamin dla kandydatów, można poszerzyć o dalsze pytania, które pozwalają lepiej poznać daną osobę. Zostały one opisane dokładniej w kolejnym, trzecim rozdziale Instytutu Towarzystwa. Naturalnie jeśli odpowiedzi wymagają dochowania tajemnicy, zobowiązani są do tego wszyscy egzaminujący, a osoba składająca egzamin winna odpowiadać szczerze. Kandydat powinien zatem przedstawić się oraz opisać, skąd pochodzi i ile ma lat. Następnie należy zapytać go o status związku, w którym się urodził (czy małżeństwo zawarte przez rodziców było zgodne z prawem). Jeśli rodzice nie byli prawowicie poślubieni kandydat winien scharakteryzować ich więź. Kolejne pytanie odnosi się do dalszej rodziny, mianowicie czy któryś z krewnych, żyjących lub zmarłych, sprzeciwił się w jakiś sposób religii chrześcijańskiej oraz należy ustalić ewentualne okoliczności tego wydarzenia. Z dzisiejszego punktu widzenia dociekania tego rodzaju nie wydają się bardzo uzasadnione, jednak pytania egzaminu formułowano w dobie szerzącej się reformacji, w okresie Soboru Trydenckiego i wątpliwości dotyczące różnic w wierze były nader częste. Skądinąd nadzwyczaj często widać to również w omawianych Examina Novitiorum. 8 Instit. SI, kol. II, s. 4-5.