Studium Etnobotaniczne Znaczenie roślin w kulturze, tradycji i życiu człowieka
1 STUDIUM ETNOBOTANICZNE Znaczenie roślin w kulturze, tradycji i życiu człowieka Projekt Traditional and wild jest realizowany w ramach Programu dla Europy Środkowej współfinansowanego ze środków EFRR
2 Redakcja Małgorzata DRAGANIK Autorzy tekstów Zespół pracowników Uniwersytetu Rzeszowskiego Wydziału Biologiczno-Rolniczego w składzie: prof. dr hab. Czesława TRĄBA. dr inż. Paweł WOLAŃSKI, mgr inż. Krzysztof ROGUT Recenzja Adam SZARY Zdjęcia Arch. Aliny ANDRUCH (arch. A. Andruch), Piotr BRĄGIEL (PB), Małgorzata DRAGANIK (MD), Marta GARGAŁA (MG), Arch. Romana GLAPIAKA (arch. R. Glapiak), Vít HRDOUŠEK (VH), Katarzyna IGNAS - Muzeum w Przeworsku. Zespół Pałacowo-Parkowy (KI), Katalin MAKAI (KM), Marta PISAREK (MP), Peter RADACSI (PR), Łucja ROGALA (ŁR), Krzysztof ROGUT (KR), Magdalena RÓG (MR), Elżbieta REGLIŃSKA-GRĄDKIEWICZ (ER-G), Jolanta SAGAN-THOMAS (JS-T), Adam SZARY (AS), Tadeja TOPLAK (TT), Czesława TRĄBA (CT), Paweł WOLAŃSKI (PW), Krzysztof ZIELIŃSKI (KZ), Jana ŽITŇÁKOVÁ (JZ). W publikacji wykorzystano: materiały i informacje zebrane w ramach badań do Studium Etnobotanicznego prowadzonych przez wszystkich Partnerów Projektu Traditional and wild w obszarach docelowych. Znaczący wkład mieli: Gergő GÁSPÁR, Veronica GEZOVA, Darijan KRPAN, Éva NÉMETH, Stanislav NOVÁK, Péter RADÁCSI, Kristina RODINA, Gabriela RUZICKOVA, Andreja SMOLEJ, József SZÁNTAI, Szilárd SZEGEDI, Elena ZUPANC. Skan kart z zielnika z roku 1979 prowadzonego przez Marię GARGUL. Zebrane, oznaczone, zasuszone egzemplarze roślin udostępnione przez Zakład Botaniki Uniwersytetu Rzeszowskiego dzięki uprzejmości prof. Krzysztofa OKLEJEWICZA. Zebrane, oznaczone, zasuszone egzemplarze roślin udostępnione przez Katedrę Agroekologii dzięki uprzejmości prof. Czesławy TRĄBY. Zebrane, oznaczone, zasuszone egzemplarze roślin przez Małgorzatę DRAGANIK, Dorotę ZIELIŃSKĄ, Magdalenę MAREK. Projekt okładki, koncepcja graficzna Dominik ZAWISTOWSKI Skład, łamanie, druk i oprawa Drukarnia RESPRINT Wydawca Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia PRO CARPATHIA 35-064 Rzeszów, ul. Rynek 16/1, tel./fax 17 852 85 26 info@procarpathia.pl www.traditionalandwild.eu/pl www.procarpathia.pl www.zielonepodkarpacie.pl Nakład 1000 egz. Egzemplarz bezpłatny ISBN 978-83-61577-41-6 Copyright by Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia PRO CARPATHIA
72 Matki Boskiej Zielnej 15 sierpnia Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny jest uważane za najstarsze święto maryjne, bardzo ważne zarówno w obrzędach katolickich, jak i prawosławnych [105, 124]. Przypada późnym latem, kiedy ponownie kwitną łąki, dojrzewają jeżyny i owoce w sadach, a na polach dobiegają końca żniwa. Jarzębina i kalina mają czerwone owoce, a grona bzu są czarne. Jest jednym z najstarszych zwyczajów kulturowych w tradycji ludowej do chwili obecnej. Wywodzi się od starej chrześcijańskiej legendy, według której apostołowie po otwarciu grobu Matki Boskiej nie znaleźli jej ciała, tylko same zioła i kwiaty. Są one symbolem Najświętszej Maryi Panny i jej cnót. Na pamiątkę tego zdarzenia podczas Święta Wniebowzięcia NMP (w prawosławiu Uśpienia Bogurodzicy, Czechach Matki Boskiej Korzennej, Kwietnej w Niemczech, Żytniej w Estonii) [77] święcono bukiety, a dzień ten nazwano Świętem Matki Boskiej Zielnej [2, 111, 124]. Święto Matki Boskiej Zielnej ma odległą tradycję sięgającą pierwszych wieków chrześcijaństwa, gdy cesarz bizantyjski Maurycjusz w VI wieku chcąc oddać cześć Matce Boskiej ustanowił na 15 sierpnia dzień jej kultu. Pod koniec VII wieku święty Sergiusz biskup Rzymu postanowił uświetnić to święto procesją [128]. Święto to nosiło różne nazwy: Święto Śmierci, Zaśnięcia, Odpocznienia, a dziś Wniebowzięcia NMP. [79]. Święcenie bukietów ziół 15 sierpnia w dniu Matki Boskiej Zielnej zalicza się do obrzędowości agrarnej, która dominuje w naszym kraju [22]. Jest znane w Europie Zachodniej od X wieku [114, 124]. Bukiety lub wianki wykonane z ziół, zbóż, warzyw, owoców i kwiatów niesione są w tym dniu do kościo-
73 Bukiety na święto Matki Boskiej Zielnej sprzedawane na bazarze (MG) ła, zgodnie ze starym powiedzeniem każdy kwiat w ten dzień woła: weź mnie do kościoła. Święcenie ziela jest podziękowaniem Bogu za zbiory, za to co wyrosło na polu i łące, żeby na przyszły rok się darzyło [2, 79, 124]. W latach 70. XX wieku w bukietach święconych na Matkę Boską Zielną używano w Polsce ogółem 120 gatunków roślin. Najczęściej występowały kłosy podstawowych zbóż, jabłka, główki kapusty, marchew, mięta pieprzowa, mak ogrodowy, bylica boże drzewko, wrotycz pospolity, len zwyczajny, macierzanka, koper. Dominowały rośliny uprawne, zaś zioła występowały w mniejszości [79]. Na pograniczu wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny w skład wiązanki święconej 15 sierpnia zwanej równianką lub prozanką, a u prawosławnych kwietką, wchodziły: żyto, pszenica, jęczmień, owies groch, mak, bób marchew z natką, główka kapusty, gałązka z gruszkami lub jabłkami, oraz zioła ogrodowe i dziko rosnące, boże drzewko, piwonia pachnąca, mięta ogrodowa, bylica pospolita, piołun, dziurawieć zwyczajny, koniczyna polna i czasami oset (przestrach), wrotycz pospolity i dziewanna drobnokwiatowa. W regionie tym nie święcono natomiast roślin przeznaczonych na paszę dla zwierząt (łubin, wyka, peluszka, seradela, koniczyna) oraz ziemniaków, pomidorów i fasoli [113]. W Beskidzie Sądeckim święcono kłosy zbóż, miętę, melisę boże drzewko, macierzankę, barwinek, gałązki lipy i czarnego bzu, listki kapusty, buraków, groch, makówki, jabłka, kwiaty z ogródka [44]. Hucułowie święcili ziele niosąc je aż do Kalwarii Zebrzydowskiej. W jego skład wchodziły m.in.: dziurawiec czteroboczny, ciemierzyca biała i szczaw alpejski, którymi później okadzali krowy w różnych przypadłościach. W tym dniu na Podkarpaciu święcono też inne rośliny, jak piołun, mak, jarzębinę, głóg, miętę, chrzan, tatarak i marchew. Uważa się, że święcenie ziół na Matki Boskiej Zielnej nie jest przypadkowe, gdyż o tej porze roku w starożytnym Rzymie oddawano cześć Artemidzie patronce dzikich ziół, pól i lasów. W wiązankach święconych w cerkwi znajdowały się bylica boże drzewko, krzyżowe ziele (dziurawiec), sukienka Matki Bożej (goryczka), szczoteczka Najświętszej Panny (szczeć), warkocz Maryi (dziewanna), łezki Matki Bożej (drżączka). Zioła przyniesione z cerkwi wkładano za ramę ikony. Kwietki stanowiły domową aptekę na wszelkie choroby. Zioła te musiały wystarczyć na cały rok [111]. W XIX wieku i do pierwszej połowy XX wieku w Sanockiem i Krośnińskiem święcono m.in. lubczyk, lebiodę, przestęp, koniczynę polną, wrotycz, miętę, piołun, groch, pszenicę, żyto, mak, cebulę i jabłka, czosnek, szparagi, boże drzewko, nagietki [39]. Obecnie bukiety święcone 15 sierpnia są inne niż przed II wojną światową. Na pograniczu polsko-ukraińskim w powiecie sanockim ludność wyznania rzymskokatolickiego obecnie święci ogółem 119 gatunków roślin, średnio na jedną wiązankę przypada około 8 gatunków. Najczęściej w skład bukietów wchodzą ogrodowe rośliny ozdobne: dalia, mieczyk, floks wiechowaty, cynia wytworna, aksamitka rozpierzchła i rudbekia, szparag lekarski, z roślin dziko rosnących: wrotycz pospolity, sadziec konopiasty, krwawnik pospolity, przymiotno białe, nawłoć późna, mięta długolistna, dziurawiec zwyczajny i bylica pospolita. Z gatunków drzewiastych święcone są gałązki z jabłkami, leszczyna pospolita i kalina koralowa. Dodaje się też
74 do wiązanek koper i korzeń marchwi. Zioła uprawne występują rzadko, czasami boże drzewko i malina. Oczywiście nie może zabraknąć podstawowych zbóż. Z przeprowadzanych w tym regionie wywiadów wynika, że skład gatunkowy ziela nie jest ściśle określony. Dawniej święcono duży snop ziela. Interesujące są nazwy ludowe ziół wchodzących w skład bukietów, m.in. paluszki Matki Boskiej wierzbówka kiprzyca, przestrach wielosił błękitny, fartuszki Matki Boskiej, lub kacze łapki (przywrotnik pospolity), baranie rogi (wyka ptasia), koński ogon (skrzyp olbrzymi), krowski ogon (nawłoć późna). W regionie tym bukiety obwiązywało się kolorowymi tasiemkami [22]. W Karpatach w przeszłości w skład wiązanki święconej na Matkę Boską Zielną wchodziły: kłosy zbóż, gałązki z owocami z sadów, babka, barwinek, boże drzewko, piołun, czosnek, dziurawiec, krwawnik, mięta pieprzowa, modrzew, nagietek, szałwia, szczaw, żywokost i czasami goryczka oraz warzywa: cebula, marchew, pietruszka. Gospodyni zawijała duża wiązankę w chustkę, aby było jej lepiej nieść. Po poświęceniu, wieszała ją nad drzwiami domu lub chowała za święty obraz [32]. Na Kielecczyźnie zioła do wiązanki zbierały kobiety rano 15 sierpnia. W ich skład oprócz, jak wszędzie zbóż i warzyw, święcono makówki i owoce, zioła: macierzankę, dziurawiec, biedrzeniec, kalinę, kocanki piaskowe, nagietki, lebiodkę, słonecznik, melisę, rutę, dziewannę, malwę i orzechy. Wiązankę zdobiono asparagusem i kwiatkami ogrodowymi. W okresie międzywojennym obwiązywano ją łykiem lipowym, a później czerwoną wstążką. Poświęcone ziele przechowywano za obrazem Matki Boskiej lub za tragarzem [114]. Na Lubelszczyźnie w okolicy Motycza wśród starszych ludzi znana była legenda, że 15 sierpnia Matka Boska obchodziła pola i łąki oraz dotykała kwiatów. Rośliny przez to nabierały mocy leczniczej. W regionie lubelskim w XX wieku w wiązance święcono kłosy wszystkich zbóż, marchew, makówki, kalinę, leszczynę, dziurawiec, pietruszkę [73]. Na Białostocczyźnie wiązanka nazywana jest zwykle równianką lub kwietką. Obwiązywano ją krajką, teraz zaś wstążką lub sznurkiem. Po poświęceniu wisiała pod świętym obrazem lub ikoną. W okresie międzywojennym wielkość i ilość zbóż, warzyw i owoców w równiance świadczyła o zamożności gospodarstwa. Dbano więc o to, żeby była okazała. Liczba gatunków roślin była zwykle nieparzysta. Obecnie w skład wiązanki wchodzą często winogrona, które po poświęceniu dodaje się do kompotu na zdrowie. Obecnie ziele jest wciąż święcone, ale nie przywiązuje się już wagi do jego składników. Jeśli w gospodarstwie nie uprawia się już zbóż, święci się tylko kwiaty [24]. W niektórych regionach Polski, oprócz wymienianych już wcześniej roślin w skład bukietu wchodził nabity na patyk ziemniak lub jabłka, gałązka z późnymi wiśniami, gałązki leszczyny z orzechami. Wierzono, że poświęcony bukiet nabiera właściwości czarodziejskich i leczniczych [77]. Sprzedaż ziela na zielonym rynku w Przeworsku, 14 sierpnia 2013 r. (KI)
U Lasowiaków na Płaskowyżu Kolbuszowskim zbieraniem roślin zajmowały się głównie starsze kobiety i dzieci. Od dawna kupowano jednak się gotowe bukiety na bazarze. Mieszkańcy wsi bowiem bardziej cenili zioła zbierane przez innych, przywiezione z obcych stron, za które trzeba było płacić. Miały one wtedy większą moc niż zbierane na swoich polach, miedzach i łąkach. W latach 70. XX w. w tym regionie ziele składało się z piołunu, mięty, dziurawca, wrotyczu, rumianku, bożego drzewka, bylicy, czasami lubczyku, pokrzywy, szczawiu, kaliny, tataraku, leszczyny, olszy, zbóż, warzyw, jabłka i makówki. Różnorodność składu gatunkowego ziela była duża. W każdej wsi robiono nieco inne bukiety. Nawet w obrębie jednej wsi były one różne. Dawniej poświęcone ziele było przechowywane, tak jak w innych regionach Polski, za tragarzem, za świętym obrazem lub przywiązane do krokwi w miejscu niesłonecznym, gdyż promienie słoneczne wyciągają właściwości lecznicze. Niektórzy zawieszali ziele obok wianków poświęconych w oktawę Bożego Ciała (koło drzwi wyjściowych, w oborze koło okna, w stodole) [51]. Niezależnie od ziela na Podkarpaciu święcono małe snopeczki pszenicy, które wieszano przy drzwiach obok ziela [43]. Na Powiślu Dąbrowskim w skład ziela wchodziły bylica, boże drzewko, chaber bławatek, cha- Po poświęceniu ziela w dniu Matki Boskiej Zielnej, Przeworsk, 15 sierpnia 2013 r. (KI) ber łąkowy, koper włoski, krwawnica, krwawnik, krwiściąg, macierzanka, mięta pieprzowa, nawłoć pospolita, rozchodnik ostry, róża dzika, rumianek pospolity, owies siewny. Mieszanka tych ziół ma działanie przeciwzapalne, odkażające, ściągające, przeciwkrwotoczne. Niektóre działają przeciwbólowo, wzmacniająco i uspokajająco. Oprócz ziół w bukiecie święcono słonecznik, kłosy żyta, georginie. Spośród tych roślin były działające obojętnie na organizm człowieka i zwierząt lub wspomagały efekt leczenia ziół [52]. Wszystkie rośliny poświęcone w bukiecie na święto Matki Boskiej Zielnej miały swoje przeznaczenie w różnych zabiegach magicznych mających zapewnić nie tylko zdrowie ludzi i zwierząt, ale także urodzaj w polu i na warzywniku. Część lub cały bukiet wetknięty w bruzdy zagonów z kapustą i ziemniaków powodował, że szkodniki się ich nie imały [35, 51, 77]. Na rzeszowskich wsiach, jeżeli padały długie deszcze, wiązkę ziela wstawiano w łan ziemniaków, by nie gniły [35]. Lasowiacy na Płaskowyżu Kolbuszowskim wkładali ziele święcone 15 sierpnia u wezgłowia położnicy, żeby zło nie przyszło. Od złego chroniły też krzyżyki z ziela wetknięte w rogi domu. W czasie budowy domu ziele kładziono w czterech rogach wieńca, co miało chronić dom przed piorunami i przynieść szczęście domowi [51]. Prawie wszędzie w Polsce ziarno wykruszone ze święconych kłosów było dodawane do ziarna siewnego, co miało zapewnić dobre plony i zabezpieczyć zboże przed myszami i gradem [2, 22, 24, 32, 35, 44, 51, 73, 113, 124]. 75
76 Na Płaskowyżu Kolbuszowskim u Lasowiaków [51] zaraz po poświęceniu ziela wyjmowano z niego jabłka i dawano dzieciom do zjedzenia, a w Sanockiem [22] całej rodzinie, by nie chorowali oni na gardło przez cały rok. Na Białostocczyźnie jabłka dawano do zjedzenia krowom lub koniom na zdrowie, a gruszki miały być skuteczne na bezsenność [24]. Łupiny poświęconych owoców zawieszano na drzewach, by zapewnić obfitość owoców w następnym roku [124]. W niektórych miejscowościach, m.in. na terenie Puszczy Sandomierskiej [51] i Kielecczyźnie [114] korzystano z ziela po ocieleniu krowy. Podawano jej napar, żeby się wyczyściła, nie miała boleści i szybko doszła do siebie. Podobnie postępowano na Rzeszowszczyźnie w Sanockiem [22], a także w innych regionach Polski [32, 77, 113]. Lasowiacy na Płaskowyżu Kolbuszowskim wkruszali też ziele do wiadra z wodą i poili krowy, by je zabezpieczyć przed chorobami [51]. W niektórych miejscowościach tego regionu okadzano ziołami krowy niedające mleka i przed pierwszym wiosennym wypasem, co miało zabezpieczyć przed zaczarowaniem mleka. Uważano też, że jeśli dym z ziół owieje wymiona, to krowa będzie dawać dużo mleka [15, 64]. Spalonym na rozżarzonych węglach zielem okadzano dziecko, jeśli je bolał brzuch. Ziele dodawano do kąpieli, żeby dziecko dobrze się chowało. Okadzano też kołyskę z przestraszonym dzieckiem lub obmywano je wywarem z ziela poświęconego bukietu [51, 64]. W Sanockiem kłosami, które wchodziły w skład bukietów święcono pola [22]. W Kieleckiem w okresie międzywojennym łyko czy też sznurek, którym obwiązane było ziele, zakładano później krowie na rogi, aby czarownica nie odebrała jej mleka. Tak samo postępowano po ocieleniu się krowy, żeby czarownice jej nie szkodziły [114]. Ziele z bukietu, tak jak z wianków i palma wielkanocna, miało ochraniać dom przed uderzeniem pioruna [24, 32, 44, 114]. Na Białostocczyźnie z poświęconych kłosów wytrząsano ziano, następnie mielono w żarnach i dodawano do mąki na chleb, co miało zapewnić dostatek chleba przez cały rok. Ziarnem owsa z równianki karmiono kury, żeby dobrze się niosły. Poświęconą kapustę podawano krowom w czasie choroby i żeby łatwo się ocieliły. Poświęconą marchew przechowywano do wiosny, a następnie ją wysadzano, celem uzyskania nasion, które miały dobrze rodzić. Mak z poświęconych makówek dawano do zjedzenia dzieciom w pierwszym dniu nauki, co miało korzystnie wpłynąć na ich umysł i dobre oceny w szkole. W tym celu posypywano też makiem książki w tornistrze. Podczas suszy mak wsypywano do dziewięciu studni, aby spowodować deszcz. Kwiatami z równianki okadzano zauroczone i przestraszone dzieci [24]. Bukiety poświęcone na Zielną miały też zastosowanie w obrzędach pogrzebowych. W Sanockiem na Podkarpaciu rośliny z ziela wkładano zmarłym pod głowę na znak łączności z Bogiem [22]. Na terenie Kwiaty i zioła do samodzielnego wykonania ziela, zielony rynek w Przeworsku, 14 sierpnia 2013 r. (KI)
77 Święcony bukiet na święto Matki Boskiej Zielnej (MG) Puszczy Sandomierskiej u Lasowiaków wkładano je pod głowę tylko dorosłym, nigdy małym dzieciom. Kładziono same zioła, bez zbóż. Uważano, że oddanie zmarłemu bukietu z kłosami może przynieść nieurodzaj. Okadzano też zielem wnętrza domów, aby zabić nieprzyjemny zapach po zmarłym [51]. W Białostockiem z równianki bylicę i koniczynę polną wkładano zmarłemu do trumny, dodając także dla zapachu miętę i piołun [24]. Poświęcone wiązanki wkładano pod poduszkę osobom konającym, aby skrócić ich cierpienia i dawano je też do trumny [113]. Z ziół znajdujących się w poświęconym bukiecie sporządzano napary i wywary celem leczenia chorób nękających ludzi i zwierzęta. Stosowano je m.in. do leczniczych kąpieli na gruźlicę [32, 51, 77]. Łuczaj [59] porównywał listę roślin święconych 15 sierpnia w okolicach Krakowa na przełomie XIX i XX w. oraz obecnie. Okazało się, że obecnie jedynie połowa święconych dawniej gatunków roślin leczniczych jest w dzisiejszych bukietach. W 2009 r. odnotował łącznie 233 taksony roślin, średnio na jeden bukiet przypadało około 9. Wzrósł udział gatunków ozdobnych, a zmalał udział gatunków zbieranych niegdyś na suchych murawach i pastwiskach. W dzisiejszych bukietach święconych na Matkę Boską Zielną w okolicach Jasła i Krosna [60] jest średnio około ośmiu gatunków roślin. Z badań ankietowych przeprowadzonych wśród mieszkańców tych okolic wynika, że obecnie w zielu brak np. maku lekarskiego, rumianku, czy też nagietków, które święcone były dawniej. W całej Polsce wielkość i skład bukietów uległy zmianie z powodu przemian krajobrazu i gospodarki rolnej, m.in. nie uprawia się prawie lnu, konopi, czy też maku. Współcześnie w bukietach zachowały się jeszcze zboża, choć nie zawsze, brak natomiast wielu innych roślin użytkowych oraz ziół. Często złożone są głównie z kolorowych kwiatów i mają znaczenie symboliczne, a nie jak w przeszłości magiczne i ochronne [46].