Spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych przez kobiety ciężarne

Harton Probl Hig A i Epidemiol wsp. Spożycie 2013, wielonienasyconych 94(3): 605-609 kwasów tłuszczowych przez kobiety ciężarne 605 Spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych przez kobiety ciężarne Intake of polyunsaturated fatty acids by pregnant women Anna Harton, Anna Choroszewska, Danuta Gajewska, Joanna Myszkowska-Ryciak Katedra Dietetyki, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wprowadzenie. Sposób żywienia kobiety w ciąży, w tym odpowiedni udział tłuszczu i profil kwasów tłuszczowych ma istotne znaczenia zarówno dla niej samej, jak i płodu. Cel pracy. Oszacowanie spożycia wielonienasyconych kwasów tłuszczowych przez kobiety ciężarne. Materiał i metody. W badaniu uczestniczyły kobiety w III trymestrze ciąży (n=30) pochodzące z województwa mazowieckiego (średnia wieku 30,1±5 lat). Zawartość wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym n-3, n-6, DHA, EPA, ALA, LA, AA oraz dodatkowo energii, tłuszczu ogółem i witaminy E oszacowano na podstawie 3 dniowego bieżącego notowania żywienia (bez suplementów), które następnie wyrażono jako wartości średnie w grupie i odniesiono do przedmiotowych norm. W analizach statystycznych wykorzystano program Statistica 10. Wyniki. Stwierdzono, że pobranie energii z dietą było dużo niższe od rekomendowanego a procentowy udział tłuszczu wyższy nawet od górnej granicy normy. Odnosząc się do WNKT wykazano, że średnio dostarczały one 6% energii, w tym kwasy DHA, EPA i AA były poniżej rekomendowanych poziomów. W przypadku kwasów ALA i LA zanotowano odpowiednią jego podaż z dietą. Odnosząc się do witaminy E stwierdzono małe prawdopodobieństwo niedostatecznego jej spożycia w badanej grupie. Wnioski. Na podstawie przeprowadzonego badania stwierdzono, że diety kobiet ciężarnych charakteryzowały się zbyt niskim udziałem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z wyjątkiem kwasu linolowego. Słowa kluczowe: ocena spożycia, wielonienasycone kwasy tłuszczowe, kobiety ciężarne Introduction. The diet during pregnancy including adequate fat intake and fatty acids profile is of vital importance for both the mother and the fetus. Aim. To estimate the intake of polyunsaturated fatty acids by pregnant women. Materials & methods. The study involved 30 women in the third trimester of pregnancy (mean age 30.1±5 years) from the region of Mazovia. The content of polyunsaturated fatty acids in diets as well as the amount of n-3, n-6 and DHA, EPA, ALA, LA, AA and in addition: energy, total fat and vitamin E intake were estimated on the basis of 3-day food records (without supplements). The obtained data were expressed as mean values in the group and referred to the recommendations. For statistical analysis the Statistica 10 was used. Results. It was found that the intake of energy from the diets was much lower than the recommended whereas the total fat consumption was higher than the upper limit. PUFA provided on the average 6% of energy, but DHA, EPA and AA were below the recommended levels. In case of ALA and LA an adequate supply from diets was observed. Minimal risk of inadequate intake of vitamin E was found in the group. Conclusions. On the basis of the study it could be concluded that the diets of pregnant women were characterized by a very low share of polyunsaturated fatty acids with the exception of linoleic acid. Key words: dietary evaluation, polyunsaturated fatty acids, pregnant women Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 605-609 www.phie.pl Nadesłano: 19.06.2013 Zakwalifikowano do druku: 14.07.2013 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Anna Harton Katedra Dietetyki, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, SGGW w Warszawie ul. Nowoursynowska 159c, 02-776 Warszawa tel. 22 59 370 22, fax 22 59 370 18; anna_harton@sggw.pl Wprowadzenie Prawidłowe żywienie w ciąży warunkuje właściwy wzrost i rozwój dziecka oraz zdrowie matki. Spośród wielu niezbędnych składników pokarmowych, które kobieta ciężarna powinna dostarczać do swojego organizmu, szczególną rolę odgrywają długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe (LC-PUFA) z rodziny n-3 i n-6. Największe znaczenie ma kwas dokozaheksaenowy (DHA), którego odpowiednia podaż w ciąży warunkuje prawidłowy rozwój mózgu i siatkówki oka u płodu [1]. W wielu badaniach podkreśla się istotne znaczenie kwasów n-3 i ich korelacje z masą urodzeniową dziecka, długością trwania ciąży oraz ryzykiem atopii u potomstwa i depresji poporodowej matki [2-9]. W literaturze zwraca się również uwagę na rolę kwasów n-3 w mechanizmie zaburzeń ciśnienia u kobiet w ciąży [2].Odnosząc się do znaczenia kwasów n-6, szczególnie istotne funkcje

606 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 605-609 spełnia kwas arachidonowy (AA), który podobnie jak kwas DHA wpływa na rozwój układu nerwowego dziecka. Bierze on także udział w kształtowaniu układu odpornościowego i pokarmowego w okresie prenatalnym [10]. Badania dowodzą, że kobiety w ciąży spożywają z dietą zbyt małe ilości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (WNKT), w tym szczególnie kwasów n-3. Wynika to między innymi z niewystarczającego spożycia ryb przez tę grupę populacyjną. Cel pracy Oszacowanie spożycia wielonienasyconych kwasów tłuszczowych przez kobiety ciężarne. Materiał i metody Badanie przeprowadzono w okresie wrzesień 2011 r. styczeń 2012 r. w grupie zdrowych ciężarnych kobiet (III trymestr ciąży, n=30) pochodzących z województwa mazowieckiego. Kobiety wyraziły ustną, świadomą zgodę na udział w badaniu. Do badania włączono ciężarne w wieku poniżej 45 roku życia, będące w pierwszej lub kolejnej ciąży. Pobranie z dietą wielonienasyconych kwasów tłuszczowych oszacowano na podstawie 3-dniowego bieżącego notowania przy pomocy programu komputerowego Energia wersja 4.1 z wykorzystaniem bazy danych o wartości odżywczej produktów i potraw [11]. W szacowaniu wielkości porcji posłużono się Albumem fotografii produktów i potraw [12]. Wszystkie analizowane składniki pomniejszono o straty, zgodnie z założeniami programu komputerowego. Uzyskane dane odniesiono do norm odpowiednich dla stanu fizjologicznego (kobiety w ciąży, III trymestr) [13,14]. W ocenie spożycia uwzględniono WNKT ogółem, w tym n-6, n-3 (% energii) i stosunek n-3/n-6 oraz następujące kwasy tłuszczowe z rodziny n-3: dokozaheksanenowy (DHA), eikozapentaenowy (EPA), α-linolenowy (ALA), z rodziny n-6: kwasy linolowy (LA) i arachidonowy (AA). W szacowaniu ilości WNKT nie uwzględniono suplementów diety Ponadto oszacowano spożycie witaminy E (do porównań przyjęto poziom wystarczający, AI według norm IŻŻ [13]), pobranie energii z dietą oraz tłuszcz ogółem. Całkowite zapotrzebowanie na energię wyliczono ze wzoru Harrisa-Benedicta, wyniki powiększono o wartość współczynnika aktywności fizycznej (1,4) i dodatkową energię dla kobiet w III trymestrze ciąży (+475 kcal) [13]. Otrzymane dla poszczególnych kobiet zapotrzebowanie na energię uśredniono i wyrażono jako średnia w grupie. Pozostałe składniki zostały także wrażone jako średnia w grupie, uwzględniono odchylenia standardowe oraz zakresy min-max; w analizach posłużono się programem Statistica 10. Podstawowe dane antropometryczne (masa ciała sprzed ciąży oraz w czasie ciąży, wysokość ciała), socjodemograficzne (miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia, sytuacja materialna) oraz wiek, aktywność fizyczną i rodzaj stosowanych suplementów diety (nie wliczono do średnich) uzyskano w drodze wywiadu. Na podstawie masy ciała sprzed ciąży i wzrostu oszacowano BMI (kg/m 2 ), gdzie przyjęto kryteria według WHO (2000): niedowaga BMI<18,5, prawidłowa masa ciała: 18,5-24,9, nadwaga BMI 25 29,9, otyłość 30. Przyrosty masy ciała w ciąży odniesiono do wytycznych Riley i wsp. [15] na podstawie Amerykańskiego Instytutu Medycyny (2009). Wyniki Badaną grupę stanowiły kobiety ciężarne w III trymestrze ciąży (n=30), mieszkające w województwie mazowieckim. Średni wiek w grupie wynosił 30,1±5 lat. Dla 1/3 kobiet była to pierwsza ciąża, dla 2/3 kolejna. Większość respondentek miała wyższe wykształcenie i pochodziła z miasta. Blisko ¾ grupy (73%) deklarowało dobrą lub średnią sytuację materialną. Najwyższy odsetek badanych (21 osób = 70%) oceniło swoją aktywność fizyczną jako małą. Odnoszą się do stanu odżywienia sprzed ciąży wykazano, że wskaźnik BMI ankietowanych kobiet przed zajściem w ciążę wynosił 23,2±3 (kg/m 2 ). Stwierdzono, że przed zajściem w ciążę ¾ badanych kobiet miało prawidłową masę ciała a co 4 nadwagę lub otyłość. Żadna z respondentek nie miała niedoboru masy ciała. Odnosząc się do przyrostu masy ciała w ciąży stwierdzono, że prawie połowa badanych miała niewystarczający przyrost masy ciała (n=14, 47%), tylko 23% prawidłowy (n=7) a pozostała zbyt duży (n=9, 30%). Średni przyrost masy ciała badanych wynosił 12,3 kg±4,8 (zakres 6-24 kg). Wykazano, że 70% badanych (21 kobiet) stosowało różne suplementy diety, w tym połowa (n=10 osób) preparaty złożone z DHA w średniej dawce 200 mg/dobę. Stosowanie suplementów z DHA było w pewnym stopniu powiązane z wykształceniem, 89% pań stosujących takie suplementy (n=27) miało wyższe wykształcenie. Wyniki dotyczące spożycia energii, tłuszczu ogółem oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych i witaminy E w badanej grupie kobiet ciężarnych wyrażone jako wartości średnie przedstawiono w tabeli I. Stwierdzono, że średnie pobranie energii z dietą było dużo niższe od rekomendowanego. Odnosząc się do zawartości tłuszczu, wyrażonej jako procent energii zanotowano, iż była ona wyższa od górnej granicy normy. Biorąc pod uwagę udział WNKT wykazano, że średnio wynosił on 6% en., w tym średnie ilości zarówno kwasu DHA jaki i EPA były poniżej rekomendowanych poziomów. Odnosząc się do kwasów ALA i LA stwierdzono, że średnie ich ilości w dietach

Harton A i wsp. Spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych przez kobiety ciężarne 607 Tabela I. Energia, tłuszcz ogółem, kwasy tłuszczowe i witamina E w dietach badanych kobiet Table I. Energy, total fat, fatty acids and vitamin E in the diets of examined women Składni /Ingredient Średnia±SD /Mean value±sd Zakres (min-max) /Range (min-max) Wartość referencyjna /reference value * Energia/ Energy [kcal/d] 1804,6±350 1250-2541 2318 kcal**+475kcal (III trymestr) Tłuszcz ogółem/ Total fat [g/d] 74,7±18,8 40,8-129,2 60-105+11-18 g (III trymestr) Tłuszcz ogółem/ Total fat [% en.] 36,3±6,4 23,3-47,8 20-35% en. WNKT/ PUFA [% en.] 6,1±2,2 3,2-12,7 nie ustalono DRV n-6 [% en.] 5,2±2,2 2,5-12,3 nie ustalono DRV n-3 [% en.] 0,9±0,3 0,3-2 nie ustalono DRV Stosunek/ Ratio n-6/n-3 5,8±6,1:1 3,3-35,7 brak zaleceń DHA+EPA [mg/d] 122±205 9-1114 250 mg/d DHA [mg/d] 87,1±126 4-685 + w ciąży 100-200 mg/d EPA [mg/d] 35,5±80 0-429 + w ciąży 250 mg/d ALA [g/d] 1,6±0,6 0,7-3,1 0.5 % en. LA [g/d] 10,3±5,3 4,1-33,9 4 % en. AA [mg/d] 91±52 19-231 800 mg/d*** Witamina E/ Vitamin E [mg/d] 12,5±7,1 5,4-38,4 10 mg/d WNKT wielonienasycone kwasy tłuszczowe /PUFA polyunsatureted fatty acids; kwasy /acids: DHA dokozaheksaenowy /docosahexaenoic, EPA eikozapentaenowy /eicosapentaenoic, ALA α-linolenowy /alpha-linolenic, LA linolowy /linoleic, AA arachidonowy /arachidonic; SD odchylenie standardowe /standard deviation; min minimum /minimum; max maksimum /maximum; *według /in relation to IŻŻ (2012); **uśredniona wartość dla grupy, obliczono wg Harrisa-Benedicta z uwzględnieniem współczynnika na aktywność fizyczną/ the mean value for the group, calculated in relation to Harris-Benedict corrected for physical activity; DRV wartość referencyjnego spożycia /dietary reference value; ***wg /in relation to FAO/WHO (2008) badanych kobiet były zgodne z zaleceniami (odpowiednio ALA=0,8% en. i LA=5,1% en.) Biorąc pod uwagę udział w diecie kwasu AA oraz ilość witaminy E wykazano, że diety ciężarnych charakteryzowały się bardzo niskim udziałem kwasu AA, w przypadku witaminy E stwierdzono małe prawdopodobieństwo niedostatecznego jej spożycia w badanej grupie (tab. I). Wyniki i omówienie Sposób żywienia kobiety ciężarnej ma istotne znaczenie zarówno dla niej samej jak i prawidłowego rozwoju płodu. Nie bez znaczenia w przypadku ciąży jest wartość kaloryczna diety, która w III trymestrze powinna być powiększona o 475kcal/d [13]. Ważny jest też udział tłuszczu, który również powinien być wyższy [13]. W badaniu własnym wykazano, że wartość kaloryczna diet ciężarnych była dużo niższa od rekomendowanego poziomu natomiast procentowy udział energii z tłuszczu wyższy nawet od górnej granicy normy. Podobne wyniki dotyczące podaży energii z dietą przez ciężarne uzyskano w innym badaniu [16]. Wyższych kaloryczności diet ciężarnych przy podobnym udziale energii z tłuszczu dowodzą Wawrzyniak i wsp. [17]. Uzyskana w badaniu własnym tak niska podaż energii z dietą mogła być wynikiem bądź też braku świadomości kobiet ciężarnych o wyższym zapotrzebowaniu na energię w tym stanie fizjologicznym lub być spowodowana faktem świadomego ograniczania przez kobiety ciężarne wartości kalorycznej diety z obawy przed nadmiernym przyrostem masy ciała. W badaniu własnym wykazano, że co 4 kobieta już przed zajściem w ciążę miała nadwagę lub otyłość. Prawidłowa masa ciała jest ważna już w momencie poczęcia dziecka bowiem warunkuje optymalny jego wzrost i rozwój; zarówno niedożywienie jak i nadmierna masa ciała mają wpływ na płodność i przebieg ciąży [18]. Kobiety z BMI powyżej 30 (sprzed ciąży) mają większe ryzyko wystąpienia w czasie ciąży różnych komplikacji takich jak osłabiona tolerancja glukozy, stan przedrzucawkowy, cukrzyca ciążowa, a nawet poronienie [15]. Odnosząc się do wyników badań własnym i przyrostu masy ciała kobiet w okresie ciąży stwierdzono, że prawie połowa z nich miała niewystarczający przyrost, co mogło być spowodowane zbyt niską kaloryczną diety (jak opisano wyżej). Niedostateczna podaż energii w ciąży, zwłaszcza w III trymestrze, może skutkować nieprawidłowymi przyrostami masy ciała ciężarnej jak również płodu. W żywieniu kobiety ciężarnej warto zwrócić uwagę na odpowiedni profil kwasów tłuszczowych. Istotne znaczenie dla prawidłowego rozwoju płodu jak i dla zdrowia przyszłej matki mają kwasy LC-PUFA zrodzin n-3 i n-6 [19, 20]. Odnosząc się do wyników badań własnych wykazano, że średnie spożycie WNKT w grupie wyniosło 6% en. diety, w tym stosunek n-6/n- 3 wynosił 5.8. Nieco niższy, procentowy udział tych kwasów w dietach ciężarnych oraz podobny stosunek n-6 do n-3 zanotowano w innym badaniu [21]. Odnosząc wyniki własne do norm z 2008 r. [22] można byłoby stwierdzić, że uzyskane wartości mieszczą się w zakresie referencyjnym (6-10%); najnowsze normy [13] nie precyzują jednak poziomu ww. w diecie; autorzy wskazują natomiast, że codzienna dieta powinna dostarczać odpowiednią ilość WNKT z rodziny n-6 i n-3. Biorąc pod uwagę sumę DHA i EPA, w badaniu własnym wykazano, że ciężarne spożywały z dietą średnio 122.5 mg tych kwasów. Podobne spożycie

608 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 605-609 kwasów n-3 LC-PUFA uzyskano w innym w badaniu ciężarnych [23] a dużo niższe wśród ciężarnych z Indii [24]. Biorąc pod uwagę znaczenie EPA i DHA w prewencji różnych chorób, w przypadku osób dorosłych zaleca się ich pobranie z dietą na poziomie 250 mg; w przypadku ciąży dodatkowo 100-200 mg kwasu DHA jako rekompensata strat w wyniku oksydacji DHA w organizmie matki i odkładania go w tkance tłuszczowej płodu/niemowlęcia. Odnosząc się indywidualnej zawartości DHA i EPA w dietach badanych kobiet stwierdzono niewystarczające ich spożycie w porównaniu do rekomendowanego [13]. Źródłem kwasów LC-PUFA w diecie są tłuste ryby dlatego bez odpowiedniego ich spożycia nie da się uzyskać wystarczającej podaży z dietą. W takiej sytuacji warto rozważyć suplementację. Według stanowiska Polskiej Grupy Ekspertów [25] ciężarne powinny suplementować dietę DHA w ilości co najmniej 200 mg/d, a przy niskim spożyciu ryb nawet 400-600 mg/d. Według stanowiska Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego [26] w przypadku niskiego spożycia ryb zaleca przyjmowanie suplementu DHA w ilości 500 mg/d już od początku ciąży, w ciąży zagrożonej przedwczesnym porodem nawet 1000 mg DHA dziennie. W badaniu własnym stwierdzono, że tylko co 3 kobieta ciężarna stosowała suplement z DHA (z uwagi na powyższe nie uwzględniono w wynikach); taką praktykę częściej obserwowano w grupie kobiet z wyższym wykształceniem. Zaobserwowany trend potwierdzają inne badania [27], w których dowiedziono, że ciężarne z wyższym wykształceniem częściej przyjmowały suplementy, w porównaniu do kobiet z niższym wykształceniem. Biorąc pod uwagę spożycie kwasu ALA przez badane ciężarne, w tym przypadku stwierdzono wystraczającą podaż z dietą. Tożsame wyniki otrzymały Innis i Elias [23] a dużo niższe wartości Dwarkanath i wsp. [24]. Odnosząc się do zawartości kwasów n-6 w dietach badanych kobiet stwierdzono, odpowiedni udział kwasu LA oraz niedostateczny kwasu AA. Podobne wyniki dla kwasu LA uzyskano w innych badaniach [23, 24]. Natomiast w badaniu Parra-Cabrera i wsp.[28] ciężarne spożywały wyższe ilości zarówno LA jak i AA. Biorąc pod uwagę znaczenie kwasów n-6 w żywieniu ciężarnych największą rolę można przypisać kwasowi AA; istnieje pozytywna korelacja między ciążowym statusem kwasu AA u matki i płodu a rozwojem układu nerwowego [29-31]. Według FAO/WHO [14] małe spożycie kwasu AA nie jest zjawiskiem niekorzystnym pod warunkiem odpowiedniej podaży kwasu LA. Koletzko i wsp. [32] odnosząc się do kobiet w wieku rozrodczym wskazują na brak dowodów na to, że osoby, które w tym czasie spożywają odpowiednią ilość kwasu LA potrzebują dodatkowej suplementacji kwasu AA. Przy spożyciu WNKT zwraca się również uwagę na podaż antyoksydantów pokarmowych, w tym witaminy E. W badaniu własnym wykazano odpowiednią jej podaż z dietą. Witamina E zapobiega szybkiemu utlenianiu się kwasów tłuszczowych dlatego zaleca się spożycie 0.4 mg α-tokoferolu na 1 g WNKT. Witamina E najprawdopodobniej zapobiega też przedwczesnemu pęknięciu błon płodowych a tym samym chroni przed przedwczesnym porodem [33]. Wnioski 1. Na podstawie przeprowadzonego badania stwierdzono, że diety kobiet ciężarnych charakteryzowały się zbyt niskim udziałem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z wyjątkiem kwasów ALA i LA. 2. Z uwagi na powyższe, w przypadku poradnictwa dietetycznego kobiet ciężarnych warto zwrócić szczególną uwagę na prawidłowe bilansowanie diety, w tym także pod kątem odpowiedniego udziału WNKT. Piśmiennictwo / References 1. Innis SM. Dietary (n-3) Fatty Acids and Brain Development. Am Soc Nutr 2007, 137: 855-859. 2. Jensen CL. Effects of n-3 fatty acids during pregnancy and lactation. Am J Clin Nutr 2006, 83: 1452-1457. 3. Judge MP, Harrel O, Lammi-Keefe CJ. A docosahexaenoic acid-functional food during pregnancy benefits infant visual acuity at four but not six months of age. Lipids 2007, 42: 155-164. 4. Szajewska H, Horvath A, Koletzko B. Effect of n-3 long-chain polyunsaturated fatty acid supplementation of women with low-risk pregnancies on pregnancy outcomes and growth measures at birth: a meta-analysis of randomized controlled trials. Am J Clin Nutr 2006, 83: 1337-1344. 5. Makrides M, Duley L, Olsen SF. Fish oil and other prostaglandin precursor supplementation during pregnancy for reducing pre-eclampsia, preterm birth, low birth weight and intrauterine growth restriction. Cochrane Database Syst Rev 2006, 19(3):CD003402. 6. Denburg JA, et al. Fish Oil Supplementation in Pregnancy Modifies Neonatal Progenitors at Birth in Infants at Risk of Atopy. Pediatr Res 2005, 57: 276-281. 7. Romieu I, et al. Maternal fish intake during pregnancy and atopy and asthma in infancy. Clin Exper Allerg 2007, 37: 518-525. 8. Otto SJ, de Groot RHM, Hornstra G. Increased risk of postpartum depressive symptoms is associated with slower normalization after pregnancy of the functional docosahexaenoic acid status. Prostaglandins, Leukotrienes and Essential Fatty Acids 2003, 69: 237-243. 9. Hibbeln JR, et al. Healthy intakes of n-3 and n-6 fatty acids: estimations considering worldwide diversity. Am J Clin Nutr 2006, 83, 1483 1493. 10. Friesen RW, Innis SM. Dietary Arachidonic Acid to EPA and DHA Balance is Increased among Canadian Pregnant Women with Low Fish Intake. J Nutr 2009, 139: 2344 2350.

Harton A i wsp. Spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych przez kobiety ciężarne 609 11. Kunachowicz H i wsp. Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa 2005. 12. Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa 2000. 13. Jarosz M (red). Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja. IŻŻ, Warszawa 2012. 14. FAO/WHO. Fats and fatty acids in human nutrition. Report of an expert consultation. Food and Nutrition Paper 91, 2008. 15. Riley H. Weight management before, during and after pregnancy what are the rules? British Nutrition Foundation, Nutrition Bulletin 2011, 36: 212-215. 16. Gacek M. Niektóre zachowania zdrowotne oraz wybrane wskaźniki stanu zdrowia grupy kobiet ciężarnych. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(1): 117-120. 17. Wawrzyniak A, Hamułka J, Kosowska B. Ocena spożycia energii, tłuszczu i cholesterolu u kobiet w ciąży. Żyw Czł Metabol 2003,1: 520-525. 18. Williamson CS. Nutrition in pregnancy. Brit Nutr Found Nutr Bull 2006, 31: 28-59. 19. Helland IB, et al. Maternal supplementation with verylong-chain n-3 fatty acids during pregnancy and lactation augments children s IQ at 4 years age. Pediatrics 2003, 111: 39-44. 20. Hibbeln JR, et al. Maternal seafood consumption in pregnancy and neurodevelopmental outcomes in childhood (ALSPAC study): an observational cohort study. Lancet 2007, 369: 578-585. 21. Denomme J, Stark KD, Holub BJ. Directly Quantitated Dietary (n-3) Fatty Acid Intakes of Pregnant Canadian Women Are Lower than Current Dietary Recommendations. J Nutr 2005,135: 206-211. 22. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. PZWL, Warszawa 2008. 23. Innis SM, Elias SL. Intakes of essential n-6 and n-3 polyunsaturated fatty acids among pregnant Canadian women. Am J Clin Nutr 2003, 77(2): 473-8. 24. Dwarkanath P, et al. Polyunsaturated fatty acid consumption and concentration among South Indian women during pregnancy. Asia Pacific J Clin Nutr 2009, 18: 389-394. 25. Czajkowski K i wsp. Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie suplementacji kwasu dokozaheksaenowego i innych kwasów tłuszczowych omega-3 w populacji kobiet ciężarnych, karmiących piersią oraz niemowląt i dzieci do lat 3. Pediatr Pol 2010, 85(6): 597-603. 26. Bednarek W i wsp. Rekomendacje Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania kwasów omega-3 w położnictwie. Ginekol Pol 2010, 81: 467-469. 27. Godala M i wsp. Zachowania zdrowotne łódzkich kobiet w ciąży. Cz. I. Sposób żywienia i suplementacja witaminowomineralna. Probl Hig Epidemiol 2012, 93: 38-42. 28. Parra-Cabrera S, et al. Dietary intakes of polyunsaturated fatty acids among pregnant Mexican women. Maternal Child Nutrition 2010, 7: 140-147. 29. Schuchardt JP, et al. Significance of long chain polyunsaturated fatty acids (PUFAs) for the development and behaviour of children. Eur J Pediatr 2010, 169: 149 164. 30. van Houwelingen AC, Hornstra G. Long-chain polyunsaturated fatty acids, pregnancy, and pregnancy outcome. Am J Clin Nutri 2000, 71: 285-291. 31. Van Goor SA, et al. Supplementation of DHA but not DHA with arachidonic acid during pregnancy and lactation influences general movement quality in 12-week-old term infants. Brit J Nutr 2010, 103: 235-242. 32. Koletzko B, Cetin I, Brenna JT. Consensus Statement. Dietary fat intakes for pregnant and lactating women. Brit J Nutr 2007, 98: 873-877. 33. Szostak-Węgierek D, Cichocka A. Żywienie kobiet w ciąży. PZWL, Warszawa 2005.