SPOŻYCIE LIKOPENU, LUTEINY I ZEAKSANTYNY W WYBRANEJ GRUPIE MŁODYCH KOBIET

Transkrypt

1 BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLVII, 2014, 3, str Joanna Myszkowska-Ryciak, Anna Harton, Danuta Gajewska, Sa eed Bawa SPOŻYCIE LIKOPENU, LUTEINY I ZEAKSANTYNY W WYBRANEJ GRUPIE MŁODYCH KOBIET Katedra Dietetyki Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Kierownik: prof. dr hab. D. Rosołowska-Huszcz Luteina, zeaksantyna oraz likopen należą do karotenoidów o działaniu antyoksydacyjnym. W badanej grupie młodych kobiet (n=116) średnie spożycie luteiny i zeaksantyny oszacowano na poziomie 1,6 mg/dobę, natomiast pobranie likopenu z dietą wyniosło średnio 2,4 mg/dobę. Obecnie nie istnieją ustalone normy spożycia dla ww. związków, jednak badania wskazują, że spożycie likopenu na poziomie 5-7 mg/dobę jest ilością wystarczającą dla ochrony przed negatywnymi skutkami stresu oksydacyjnego oraz przed rozwojem niezakaźnych chorób chronicznych, natomiast dobowe spożycie 10 mg luteiny i 2 mg zeaksantyny zmniejsza ryzyko rozwoju AMD. W pracy wykazano, że tak wysokie spożycie ww. związków może być trudne do uzyskania w zwyczajowej diecie, nawet przy właściwym spożyciu warzyw i owoców. Hasła kluczowe: likopen, luteina, zeaksantyna, spożycie, młode kobiety Key words: lycopene, lutein, zeaxanthin, intake, young women Luteina, zeaksantyna oraz likopen należą do karotenoidów, które są jedną z najważniejszych grup naturalnych barwników roślinnych. Ludzie oraz zwierzęta nie posiadają zdolności syntetyzowania tych związków de novo, dlatego też muszą być one dostarczane do organizmu człowieka wraz z dietą i/lub suplementami (1, 2). Badania wskazują, że w organizmie ludzkim karotenoidy pełnią rolę antyoksydacyjną oraz wspomagającą system immunologiczny (3, 4). Wysokie spożycie luteiny i zeaksantyny w zwyczajowej diecie, bogatej również w inne karotenoidy oraz witaminy E, C oraz cynk, wpływa ochronnie zarówno na zapadalność, jak i przebieg kliniczny zwyrodnienia plamki żółtej związanego z wiekiem (AMD) (5). Inne badania epidemiologiczne wskazują również na związek między dużym spożyciem luteiny, a zmniejszeniem ryzyka wystąpienia chorób oczu, takich jak: zaćma czy

2 Nr 3 Spożycie likopenu, luteiny i zeaksantyny w wybranej grupie kobiet 631 AMD (6). Przypuszcza się, że luteina może mieć zastosowanie w profilaktyce raka płuc, jelita grubego i piersi, jak również zmniejszać ryzyko miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca, jednak wyniki badań są niejednoznaczne (7). W dostępnym piśmiennictwie niewiele jest danych dotyczących spożycia likopenu, luteiny i zeaksantyny w poszczególnych grupach populacyjnych w Polsce. W związku z tym istotnym wydało się przeprowadzenie badania oceniającego spożycie ww. związków w grupie młodych kobiet. MATERIAŁ I METODY Badanie przeprowadzono w latach wśród studentek Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. W badaniu uczestniczyło 116 kobiet, średnia wieku wynosiła 22,5±0,91 roku (zakres lat). Wartość energetyczną oraz zawartość wybranych składników pokarmowych w diecie obliczono na podstawie 3-dniowego bieżącego notowania spożycia uwzględniając dwa dni powszednie i jeden dzień świąteczny (nietypowy). Dane na temat wieku, masy ciała i wzrostu uzyskano z wywiadu. Stan odżywienia określono na podstawie obliczonego wskaźnika masy ciała BMI przyjmując następujące kryteria: BMI<18,5 niedowaga, wartości w przedziale 18,5 24,9 prawidłowa masa ciała, BMI w przedziale 25,0 29,9 nadwaga oraz BMI 30 otyłość (8). Do obliczenia wartości energetycznej diety wykorzystano program Energia wersja 4.1 z bazą danych o wartości odżywczej produktów i potraw (9). Do oszacowania zawartości luteiny, zeaksantyny i likopenu w produktach spożywczych wykorzystano bazę danych USDA (10). Przy określaniu wielkości porcji posłużono się Albumem fotografii produktów i potraw (11). Dodatkowo oszacowano średnie spożycie warzyw i owoców w dziennych racjach pokarmowych respondentek. Analizę statystyczną przeprowadzono w programie Statistica 10.0 (poziom istotności p<0,05), w przypadku braku rozkładu normalnego danych zastosowano korelację rangową Spearmana. WYNIKI I ICH OMÓWIENIE Wskaźnik masy ciała badanych wahał się w granicach 16,9 27,3 kg/m 2 (średnia 20,6±2,13 kg/m 2 ), przy czym aż 89% kobiet charakteryzowało się prawidłową masą ciała, niedobór masy ciała stwierdzono u 10 kobiet (8%), natomiast nadwagę tylko u 3 respondentek (3%). Częstość występowania nadmiernej masy ciała w badanej grupie była zdecydowanie niższa w porównaniu do wyników uzyskanych w badaniach WOBASZ (12), jak i danych GUS z 2004 roku (13), co może być tłumaczone specyfiką grupy: płcią, młodym wiekiem i większą wiedzą żywieniową. Średnie

3 632 J. Myszkowska-Ryciak i inni Nr 3 spożycie energii w badanej grupie wynosiło zaledwie 1530±391 kcal/dobę. Obserwowane spożycie energii kształtowało się poniżej wartości na poziomie średniego zapotrzebowania energetycznego dla tej grupy wiekowej rekomendowanego przez Instytut Żywności i Żywienia (14), co jednak koresponduje z obserwowaną niską średnią masą ciała w grupie. Relatywnie niskie spożycie energii może wynikać z większego spożycia produktów o niskiej gęstości energetycznej, tj. warzyw i owoców. W badaniu zaobserwowano istotną ujemną korelację pomiędzy wartością BMI a spożyciem warzyw (R=-0,2808, p=0,021), nie wykazano natomiast takiej zależności w przypadku spożycia owoców. Średnie spożycie warzyw w badanej grupie kształtowało się na poziomie 292±159 g/dobę, natomiast owoców było niższe i wyniosło 183±128 g/dobę. Jednak średnie spożycie warzyw i owoców łącznie przekraczało zalecane 400 g/dobę (14). Zielone warzywa liściaste oraz żółte i pomarańczowe warzywa i owoce są najlepszym źródłem luteiny i zeaksantyny (2). Przykładowo zawartość luteiny w warzywach jest bardzo różna i wynosi od 0,01 do 40 mg/100 g, przy czym najwyższą zawartością luteiny charakteryzuje się jarmuż (około 39 mg/100 g) oraz szpinak (około 11,9 mg/100 g) (7, 10). Natomiast pomidory i przetwory pomidorowe są szczególnie bogate w likopen (2). Oprócz świeżych warzyw i owoców, dobrym źródłem ww. karotenoidów są również ich przetwory, ponieważ procesy technologiczne, takie jak rozdrabnianie, zamrażanie lub łagodne ogrzewanie zwiększają dostępność tych związków (15). Charakterystykę spożycia spożycie luteiny i zeaksantyny oraz likopenu w badanej grupie kobiet przedstawiono w tab. I. Tabela I. Spożycie luteiny i zeaksantyny oraz likopenu w badanej grupie kobiet (n=116) Table I. Lycopene, lutein and zeaxanthin intake for the examined group of women (n=116) Składnik Compound Zakres Range Mediana Median Gęstość diety/ Diet density (mg/1000 kcal diety)* Luteina i zeaksantyna (mg) 0-8,90 1,28 0,84 0,65 1,85 Lutein and zeaxanthin Likopen / Lycopene (mg) 0-10,3 1,86 1,20 0,83 3,40 * mediana, Q1, Q3 odpowiednio: dolny i górny kwartyl * median, Q1, Q3 lower and upper quartile, respectively Zarówno w przypadku spożycia luteiny i zeaksantyny, jak i likopenu w badanej populacji zaobserwowano znaczne różnice wynikające głównie z różnic w spożyciu warzyw i owoców (od 58 g do 1194 g/dobę). Zaobserwowano korelacje pomiędzy ilością warzyw i owoców w diecie a poziomem likopenu (R=0,2980, p=0,001) oraz luteiny i zeaksantyny (R=0,2977, p=0,001), jak również zależność między spożyciem warzyw a zawartością likopenu w diecie (R=0,3453, p=0,001). Wśród badanych respondentek nie było osoby przyjmującej suplementy likopenu i/lub luteiny i zeaksantyny. W dostępnym piśmiennictwie niewiele jest danych dotyczących spożycia luteiny i zeaksantyny wśród młodych kobiet w Polsce, również dane dotyczące spożycia likopenu są dość ograniczone. Szacowane spożycie likopenu w badaniach własnych Q1 Q3

4 Nr 3 Spożycie likopenu, luteiny i zeaksantyny w wybranej grupie kobiet 633 jest niższe w porównaniu do danych przedstawianych przez innych autorów dotyczących populacji w Polsce. W badaniu Wawrzyniak i współpr. (16) przeprowadzonym wśród młodzieży szkolnej spożycie likopenu oszacowano na poziomie 3,57 mg/dobę, a jego głównym źródłem były przetwory pomidorowe. W badaniu Wawrzyniak i Sitek (17) średnie dzienne pobranie tego związku wśród kobiet wahało się od 4,17 do 4,88 mg/dobę; najniższe spożycie odnotowano w grupie kobiet poniżej 30. roku życia. W badaniu własnym nie zaobserwowano zależności pomiędzy wiekiem a spożyciem likopenu, natomiast istotną zależność wykazano w przypadku spożycia luteiny i zeaksantyny (R=0,2572, p=0,035). Spożycie likopenu wśród polskich studentów w badaniu prowadzonym przez Wawrzyniak i Dąbek (18) wynosiło 4,65 mg/dzień, a głównym źródłem tego związku były przetwory pomidorowe dostarczające 66% likopenu, pomidory 23% oraz owoce tropikalne 11%. Spożycie likopenu, luteiny i zeaksantyny wśród populacji różnych regionów świata jest bardzo zróżnicowane i zależy od wielu czynników, m.in. zwyczajów żywieniowych i dostępności produktów zawierających ten karotenoid. Przykładowo przeciętne dzienne spożycie luteiny w USA oceniane jest na 1,7 mg dziennie, a w Europie na 2,2 mg dziennie (7). W populacji młodzieży w wieku lat z Japonii dzienne spożycie likopenu wynosiło zaledwie 0,55 mg/dzień dla kobiet i 0,22 mg/dzień dla mężczyzn, natomiast w podobnej pod względem wieku populacji z Niemiec spożycie likopenu było znacznie wyższe i kształtowało się na poziomie 1,31 mg dla kobiet i 1,42 mg dla mężczyzn (16). Do chwili obecnej nie zostały ustalone normy spożycia dla omawianych związków. Badania pokazują, że spożycie likopenu na poziomie 5 7 mg/dobę jest ilością wystarczającą dla ochrony przed negatywnymi skutkami stresu oksydacyjnego oraz przed rozwojem niezakaźnych chorób chronicznych (19), natomiast dobowe spożycie 10 mg luteiny i 2 mg zeaksantyny zmniejsza ryzyko rozwoju AMD (20). Na podstawie przeprowadzonego badania własnego dowiedziono, że tak wysokie spożycie ww. związków może być trudno osiągalne w tradycyjnej diecie, nawet przy odpowiednim spożyciu warzyw i owoców. WNIOSKI 1. W badanej grupie młodych kobiet średnie spożycie luteiny i zeaksantyny oszacowano na poziomie 1,6 mg/dobę, natomiast pobranie likopenu z dietą wyniosło średnio 2,4 mg/dobę. 2. Ze względu na istotną rolę ww. karotenoidów w prewencji wielu przewlekłych chorób, istotne jest monitorowanie poziomu ich spożycia w różnych grupach populacyjnych. 3. Uzyskanie zalecanych w profilaktyce wybranych chorób (szczególnie chorób oczu) ilości likopenu oraz luteiny i zeaksantyny w dziennej racji pokarmowej może być jednak trudne nawet przy odpowiednim spożyciu warzyw i owoców.

5 634 J. Myszkowska-Ryciak i inni Nr 3 J. Myszkowska-Ryciak, A. Harton, D. Gajewska, S. Bawa LYCOPENE, LUTEIN AND ZEAXANTHIN INTAKE IN SELECTED YOUNG WOMEN Summary Lutein, zeaxanthin, and lycopene are carotenoid antioxidants. In a group of young women (n=116), a mean lutein and zeaxanthin intake was estimated to 1.6 mg/day, while the average lycopene consumption in the diet amounts to 2.4 mg/day. To date, none consumption standards have been established for these compounds. Nevertheless, studies suggest that consumption of 5 7 mg of lycopene is sufficient to protect humans against harmful effects of oxidative stress and developing non-communicable chronic diseases, whereas a daily intake of 10 mg and 2 mg of lutein and zeaxanthin, respectively, reduces the risk of developing AMD. Our research seems to prove that such high intakes of the compounds are hardly achievable within a traditional diet, even when it provides recommended amount of fruits and vegetables. PIŚMIENNICTWO 1. Krinsky N.I., Johnson E.J.: Carotenoid actions and their relation to health and disease. Mol. Aspects Med., 2005; 26: Hamułka J., Wawrzyniak A.: Karotenoidy w suplementach diety. Probl. Hig. Epidemiol., 2011; 92: Fraser P., Bramley P.: The biosynthesis and nutritional uses of carotenoids. Progr. Lipid Res., 2004; 43: Perrone S., Longini M., Marzocchi B., Picardi A., Bellieni C.V., Proietti F., Rodriguez A., Turrisi G., Buonocore G.: Effects of lutein on oxidative stress in the term newborn: A pilot study. Neonatolog., 2010; 97: Van Leeuwen R., Boekhoorn S., Vingerling J.R., Witteman J.C., Klaver C.C., Hofman A., de Jong P.T.: Dietary intake of antioxidants and risk of age-related macular degeneration. JAMA., 2005; 294: Cho E., Hankinson S.E., Rosner B., Willett W.C., Colditz G.A.: Prospective study of lutein/zeaxanthin intake and risk of age-related macular degeneration. Am. J. Clin. Nutr., 2008; 87: Kwiatkowska E.: Luteina źródła w diecie i potencjalna rola prozdrowotna. Post. Fitoter., 2010; 2: WHO. Obesity: preventing and managing the global epidemic. WHO Technical Report Series 894 Geneva, Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa, USDA. The USDA National Nutrient Database for Standard Reference, release 26. USA Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa, Waśkiewicz A.: Jakość żywienia i poziom wiedzy zdrowotnej u młodych dorosłych Polaków badanie WOBASZ. Probl. Hig. Epidemiol., 2010; 91(2): GUS Główny Urząd Statystyczny: Stan zdrowia ludności Polski w 2004 r. ZWS Warszawa, Jarosz M. (red).: Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja. IŻŻ, Warszawa, Hamułka J., Koczara J., Gronek M.: Lutein content of selected Polish foods and estimation of its intake. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2005; 14(2): Wawrzyniak A., Hamułka J., Dąbek M.: Analiza czynników warunkujących spożycie likopenu w wybranej grupie młodzieży szkolnej. Bromat. Chem. Toksykol., 2010; 2: Wawrzyniak A., Sitek A.: Oszacowanie spożycia likopenu u kobiet z różnych grup wiekowych. Roczn. PZH., 2010; 61: Wawrzyniak A., Dąbek M.: Analiza spożycia likopenu w wybranej grupie studentów. Żyw. Człow. Metab., 2007; 34: Rao L., Mackinnon E., Josse G., Murray T., Strauss A., Rao A.: Lycopene consumption decreases oxidative stress and bone resorption markers in postmenopausal women. Osteoporos. Int., 2007; 18: Recommendations of American Optometric Association (AOA). Diet & Nutrition, USA Adres: Warszawa, ul. Nowoursynowska 159C.