Składniki odżywcze w diecie kobiet karmiących piersią z województwa śląskiego

Transkrypt

1 Mojska Probl Hig H Epidemiol i wsp. Składniki 2014, odżywcze 95(2): w diecie kobiet karmiących piersią z województwa śląskiego 325 Składniki odżywcze w diecie kobiet karmiących piersią z województwa śląskiego Nutrient level in the diet of breastfeeding women from Silesia region of Poland Hanna Mojska 1/, Edyta Jasińska-Melon 1/, Rafał Bobiński 2/, Monika Mikulska 2/ 1/ Zakład Żywności i Suplementów Diety, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie 2/ Wydział Nauk o Zdrowiu, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Wprowadzenie. Zawartość poszczególnych składników w mleku kobiecym jest w określonych zakresach stała, chociaż obserwowane są zmiany związane m.in. z długością ciąży i wielokrotnością porodów, okresem laktacji, porą dnia, indywidualnym zapotrzebowaniem dziecka na pokarm. Wpływ sposobu żywienia i stanu odżywienia kobiet karmiących piersią na zawartość składników odżywczych w mleku kobiecym nadal nie jest dostatecznie poznany. Cel. Ocena zawartości składników odżywczych, ze szczególnym uwzględnieniem składników mineralnych i witamin w diecie kobiet karmiących piersią z województwa śląskiego. Materiał i metody. Badaniami objęto 53 kobiety karmiące wyłącznie piersią w 9-10 tygodniu życia dziecka, z województwa śląskiego. Pobranie składników odżywczych oraz wartość energetyczną diety oceniono na podstawie 7-dniowego wywiadu nt. sposobu żywienia. Do obliczenia przeciętnego pobrania składników odżywczych z dietą wykorzystano program komputerowy Dieta-FAO wersja 1.1., zawierający bazę danych dotyczącą wartości odżywczej 1067 potraw i produktów znajdujących się na polskim rynku. Wyniki. Wartość energetyczna całodziennej diety badanych kobiet była niższa w stosunku do zaleceń dla grupy kobiet karmiących piersią. Zawartości w diecie sodu, fosforu, żelaza oraz witamin A i B 2 były wyższe w odniesieniu do wartości zalecanych. Natomiast pobranie z dietą wapnia, potasu oraz witamin E, B 6, C i folianów nie realizowało w 100% norm przyjętych dla tej grupy kobiet. Ponadto zaobserwowano niekorzystny stosunek wapnia do fosforu, wynoszący około 1:2 oraz bardzo wysokie pobranie z dietą sodu, na poziomie 3344 mg/osobę. Wnioski. Zaobserwowane niedostateczne bądź zbyt wysokie spożycie składników odżywczych w diecie badanych kobiet zwraca uwagę na konieczność prowadzenia edukacji żywieniowej w celu dostarczenia właściwych informacji na temat sposobu żywienia. Introduction. The relation between mother s diet and breast milk composition is still an open question. Aim. The estimation of breastfeeding women s nutrient intake, particularly of minerals and vitamins, and comparison to the recommended dietary requirements. Material & Methods. The study involved 53 exclusively breastfeeding women in 9-10 week of lactation, from the Silesia region of Poland. The energy and nutrient intake was estimated using the 7-day dietary recall. To estimate the quantity of nutrients in mother s diet the DIETA FAO program was used which includes data for 1067 typical Polish dishes or food products. Results. The mean energy content in breastfeeding women s diet was lower than the Polish recommendations. The breastfeeding women s diet was characterized by a too high intake of sodium, phosphorus, iron, vitamin A, vitamin B 2 and a too low intake of calcium, potassium, foliate and vitamins E, B 6,C. The calcium to phosphorus ratio was about 1:2 and a very high intake of sodium (3344 mg/person/day) was observed. Conclusions. Physicians and dieticians should give more attention to breastfeeding women s diet to improve coverage of the recommended dietary requirements. Key words: diet, breastfeeding women, nutrients Słowa kluczowe: dieta, kobiety karmiące piersią, składniki odżywcze Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. farm. Hanna Mojska Zakład Żywności i Suplementów Diety, Instytut Żywności i Żywienia ul. Powsińska 61/63, Warszawa tel , fax , hmojska@izz.waw.pl Wykaz skrótów RDA Recommended Dietary Allowances (Zalecane Spożycie) AI Adequate Intake (Wystarczające Spożycie) EAR Estimated Average Requirement (Średnie Zapotrzebowanie)

2 326 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Wprowadzenie Mleko matki jest najlepszym pokarmem dla niemowląt zapewniając mu prawidłowy wzrost i rozwój, a dzięki unikalnemu składowi chroni również niedojrzały organizm dziecka przed chorobami. Karmienie piersią przynosi również korzyści samej matce obniżając m.in. ryzyko wystąpienia raka sutka i jajnika oraz osteoporozy [1]. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca wyłączne karmienie piersią do 6 miesiąca życia dziecka oraz utrzymanie karmienia piersią do końca 2 roku życia lub dłużej, przy stopniowym wprowadzaniu odpowiednich grup pokarmów w drugim półroczu [2]. Zawartość poszczególnych składników w mleku kobiecym jest w określonych zakresach stała, chociaż obserwowane są zmiany związane m.in. z długością ciąży i wielokrotnością porodów, okresem laktacji, porą dnia oraz indywidualnym zapotrzebowaniem dziecka na pokarm [3]. Również sposób żywienia i stan odżywienia matki karmiącej wpływają na zawartość poszczególnych składników w mleku kobiecym, chociaż zakres tego wpływu nadal nie jest dostatecznie wyjaśniony. Racjonalna dieta kobiety w okresie karmienia piersią powinna zapewnić odpowiednią podaż energii oraz zawierać wszystkie niezbędne składniki odżywcze takie jak białko, tłuszcz, węglowodany, składniki mineralne i witaminy w ilości niezbędnej do zabezpieczenia zwiększonego zapotrzebowania matki, związanego z wytwarzaniem pokarmu i utrzymaniem dobrego stanu jej zdrowia. Należy podkreślić, że niewiele jest badań przedstawiających ocenę sposobu żywienia kobiet karmiących piersią oraz jego wpływu na zawartość poszczególnych składników w mleku kobiecym. Stosunkowo najlepiej poznany jest związek pomiędzy sposobem żywienia i stanem odżywienia kobiet karmiących piersią a zawartością tłuszczu i kwasów tłuszczowych w mleku kobiecym [4, 5]. Zdaniem Nommsena i wsp. [6] takie czynniki jak masa ciała matki oraz jej dieta, częstotliwość porodów wpływają na zawartość większości składników odżywczych w mleku kobiecym. Wyjątkiem jest laktoza. Zdaniem autorów, laktoza jest jednym ze składników odżywczych, których poziom jest niezależny od czynników żywieniowych. Próbę określenia wpływu diety matki na skład jakościowy i ilościowy mleka kobiecego podjęli Rakicioğlu i wsp. [7]. Badaniami objęto 21 kobiet karmiących piersią w Turcji w wieku od 17 do 38 lat, które pościły w ciągu miesiąca Ramadan. Badania prowadzono w okresie trwania postu i 2 tygodnie po jego zakończeniu. Jak się okazało, post Ramadan nie miał istotnego wpływu na zawartość makroskładników w mleku kobiecym, a w konsekwencji nie wpływał na wskaźniki antropometryczne niemowląt. Odnotowano natomiast znaczące różnice w zawartości niektórych składników mineralnych. Zawartość cynku, magnezu i potasu w próbkach mleka pobranych podczas postu w stosunku do próbek pobranych 2 tygodnie po jego zakończeniu była znacząco niższa. Jednocześnie, w czasie postu, stwierdzono spadek poziomu wszystkich składników odżywczych (z wyjątkiem witamin A, E i C) w diecie kobiet badanych kobiet. Uzyskane wyniki pokazują, że obniżenie zawartości składników odżywczych w diecie przez okres 4 tygodni nie wywiera istotnego wpływu na skład mleka kobiecego i świadczy o istnieniu mechanizmów kompensacji ewentualnych niedoborów. We wcześniejszych badaniach Dallman P.R. [8] stwierdził, że stężenie wapnia, fosforu czy magnezu w mleku kobiecym jest stosunkowo stałe i nie zależy od czynników żywieniowych. Również zawartość pierwiastków takich jak żelazo czy sód w bardzo niewielkim stopniu jest zależna od diety matki karmiącej piersią. Natomiast stan odżywienia matki karmiącej wpływa na zawartość fluoru [9], manganu [10], jodu [11] i selenu [12] w mleku kobiecym. Również związek pomiędzy dietą matek karmiących a zawartością witamin w mleku kobiecym nie został dostatecznie udokumentowany. Według Mikiel- Kostyry [13] stężenie w mleku kobiecym witamin rozpuszczalnych w wodzie w znacznym stopniu zależy od diety kobiet w okresie laktacji, w przeciwieństwie do witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Z drugiej strony, badania Dudy i wsp. [14] pokazały, że spożycie witaminy A i E w okresie laktacji dodatnio koreluje ze stężeniem tych witamin w mleku. Według Deegan K. i wsp. [15] stężenie witaminy B 12 w mleku kobiecym jest zależne od wielkości spożycia tej witaminy z dietą oraz stężenia w surowicy matki. W tych samych badaniach wykazano jednak, że stężenie wit. B 12 w surowicy krwi dziecka nie korelowała dodatnio z poziomem witaminy B 12 w mleku kobiecym. Niezależnie od faktu, czy sposób żywienia kobiety karmiącej piersią wpływa w sposób znaczący na zawartość poszczególnych składników odżywczych w mleku, stan odżywienia kobiety w okresie laktacji nie pozostaje bez wpływu na jej stan zdrowia. Cel pracy Ocena sposobu żywienia kobiet karmiących piersią z województwa śląskiego, ze szczególnym uwzględnieniem zawartości składników mineralnych i witamin w diecie. Materiał i metody Badania przeprowadzono w grupie 53 kobiet karmiących wyłącznie piersią w 9-10 tygodniu życia

3 Mojska H i wsp. Składniki odżywcze w diecie kobiet karmiących piersią z województwa śląskiego 327 dziecka, z województwa śląskiego. Rekrutację do badań przeprowadzono na Oddziale Położniczym Szpitala Wojewódzkiego w Tychach. Kryterium włączania do badań był stan zdrowia kobiety oraz jej dziecka. Wiek kobiet uczestniczących w badaniu wahał się w zakresie od 18 do 40 lat. Dla blisko 51% badanych kobiet (27 osób) był to pierwszy poród. Badane osoby spożywały zwyczajową na danym terenie dietę; nie udzielano im żadnych wskazówek i porad, co do sposobu żywienia. Sposób żywienia kobiet karmiących piersią był oceniany na podstawie 7-dniowego wywiadu żywieniowego przeprowadzonego metodą zapisu. Weryfikację wielkości spożywanych porcji produktów i potraw przeprowadzono z wykorzystaniem Albumu fotografii produktów i potraw [16]. Do obliczenia przeciętnego pobrania składników odżywczych z dietą wykorzystano program komputerowy Dieta-FAO wersja 1.1., zawierający bazę danych dotyczącą wartości odżywczej 1067 potraw i produktów znajdujących się na polskim rynku. Wyniki przedstawiono jako średnią ± SD. Otrzymane wyniki porównano do norm średniego zapotrzebowania EAR (Estimated Average Requirement), norm wystarczającego spożycia AI (Adequate Intake) oraz zalecanego spożycia RDA (Recommended Dietary Allowances) dla grupy kobiet karmiących piersią w wieku powyżej 19 lat według Norm Żywienia z 2008 r. Wyniki i ich omówienie Średnia wartość energetyczna diety kobiet karmiących piersią z województwa śląskiego wynosiła 2154 kcal, wahając się w szerokim zakresie: od 869 kcal do 3746 kcal/osobę/dzień. Wartość energetyczna diety badanych kobiet była niższa w stosunku do zaleceń dla grupy kobiet karmiących piersią [17]. W całodziennej diecie badanych kobiet procent energii pochodzącej z tłuszczu wynosił 31% (ryc. 1) i nieznacznie przewyższał zalecenia (<30% energii z tłuszczu) [18]. Porównując uzyskane wyniki do wcześniejszych badań prowadzonych wśród kobiet karmiących piersią z województwa mazowieckiego [19] należy stwierdzić, że obecnie zarówno średnia wartość energetyczna diety jak i procentowy udział energii z tłuszczu były niższe. Może to świadczyć zarówno o zmianie nawyków żywieniowych w ciągu ostatnich 10 lat, jak różnic w sposobie żywienia w różnych regionach kraju. Na rycinie 1 przedstawiono procentowy udział białka, tłuszczu i węglowodanów w spożyciu energii przez kobiety karmiące piersią z województwa śląskiego. Średnie spożycie białka w badanej grupie kobiet wynosiło 83 g/osobę/dzień, wahając się w zakresie: od 32 g/osobę/dzień do 162 g/osobę/dzień i mieściło się w granicach normy średniego zapotrzebowania (EAR) oraz normy zalecanego spożycia (RDA) na białko dla kobiet w okresie laktacji w wieku od 19 do 30 lat, masie ciała od 45 do 80 kg oraz umiarkowanej aktywności fizycznej (PAL=1,75) [20]. Jak się wydaje zawartość białka w diecie w niewielkim stopniu wpływa na jego poziom w mleku kobiecym. Z badań przeprowadzonych w grupie kobiet o różnym statusie ekonomicznym i różnym stanie odżywienia wynikało, że zawartość białka w mleku kobiecym w każdej z badanych grup była podobna [21]. Z drugiej strony wykazano związek pomiędzy dietą kobiet karmiących piersią, a zawartością w mleku kobiecym laktoferyny swoistego białka transportującego żelazo. Z badań przeprowadzonych przez Lönnerdal i wsp. [22] wynikało, że zawartość laktoferyny w mleku kobiet z Etiopii, których dieta charakteryzowała się wysokim udziałem żelaza pochodzącego ze wzbogacanych przetworów zbożowych, była wyższa niż w mleku kobiet ze Szwecji o niższym pobraniu żelaza z dietą. Średnie spożycie węglowodanów w badanej grupie kobiet karmiących piersią z województwa śląskiego (300 g/dzień/osobę) realizowało w 143% normę średniego zapotrzebowania (EAR) [23]. Należy podkreślić, że największy udział energii w diecie badanych kobiet pochodził z węglowodanów stanowiąc 53% całkowitej energii z diety. Procent energii z węglowodanów stwierdzony w obecnych badaniach był nieco wyższy (o 2%) w porównaniu do stwierdzonego w grupie kobiet karmiących piersią z Mazowsza [19]. Zawartości składników mineralnych oraz witamin w diecie kobiet karmiących piersią przedstawiono w tabelach I-II. Analiza uzyskanych wyników wykazała, że w diecie badanych kobiet średnia zawartość niektórych składników odżywczych nie pokrywała norm ustalonych dla tej grupy kobiet [24, 25, 26]. Zawartości składników mineralnych: wapnia, potasu (tab. I) oraz witamin: E, B 6, C i folianów (tab. II) były niższe w porównaniu do wartości zalecanych. Natomiast zawartości sodu, fosforu, żelaza oraz witamin: A i B 2 były wyższe w odniesieniu do wartości zalecanych. W przypadku pozostałych składników mineralnych oraz witamin uzyskane wyniki były zbliżone do norm dla badanej grupy kobiet bądź niewiele się różniły. Zawartość potasu realizowała w 58%, a wapnia w 86% wystarczające dzienne spożycie dla tej grupy osób (ryc. 2). Zaobserwowano niekorzystny stosunek wapnia do fosforu, wynoszący około 1:2. Zawartość fosforu w diecie badanych kobiet realizowała ponad dwukrotnie normę średniego zapotrzebowania (223%) i blisko dwukrotnie normę zalecanego spożycia (235%). Średnie spożycie żelaza z dietą bada-

4 328 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Tabela I. Zawartość składników mineralnych w diecie kobiet karmiących piersią Table I. Mineral content in breastfeeding women s diet Składniki mineralne /Minerals Potas (mg/osobę/dobę) /Potassium (mg/person/day) Sód (mg/osobę/dobę) /Sodium (mg/person/day) Wapń (mg/osobę/dobę) /Calcium (mg/person/day) Fosfor (mg/osobę/dobę) /Phosphorus (mg/person/day) Magnez (mg/osobę/dobę) /Magnesium (mg/person/day) Żelazo (mg/osobę/dobę /Iron (mg/person/day) Cynk (mg/osobę/dobę) /Zinc (mg/person/day) Miedź (mg/osobę/dobę) /Copper (mg/person/day) Średnia±SD (min max) /Mean±SD (min max) 2940±838 ( ) 3344±1011 ( ) 860±340 ( ) 1365±399 ( ) 283±78 (80 417) 11±3 (3 21) 10,6±3,4 (2,9 22,7) 1,1±0,3 (0,5 1,7) RDA Recommended Dietary Allowance (Zalecane Spożycie) AI Adequate Intake (Wystarczające Spożycie) EAR Estimated Average Requirement (Średnie Zapotrzebowanie) min minimum max maximum SD Standard Deviation (Odchylenie Standardowe) Tabela II. Zawartość witamin w diecie kobiet karmiących piersią Table II. Vitamin content in breastfeeding women s diet Witaminy /Vitamins Witamina A (μg/osobę/dzień) /Vitamin A (μg/person/day) Witamina E (mg/osobę/dzień) /Vitamin E (mg/person/day) Witamina B1 (mg/osobę/dzień) /Vitamin B1 (mg/person/day) Witamina B2 (mg/osobę/dzień) /Vitamin B2 (mg/person/day) Witamina PP (mg/osobę/dzień) /Vitamin PP (mg/person/day) Foliany (μg/osobę/dzień) /Folate (μg/person/day) Witamina B6 (mg/osobę/dzień) /Vitamin B6 (mg/person/day) Witamina C (mg/osobę/dzień) /Vitamin C (mg/person/day) Tłuszcz /Fat 31% Białko /Protein 16% Średnia±SD (min. max.) /Mean±SD (min max) 1665±958 ( ) 7,5±3,4 (2,2 17,3) 1,2±0,4 (0,3 2,7) 1,8±0,6 (0,5 3,5) 13±4,7 (2,3 25,5) 242±72 (81 418) 1,6±0,5 (0,3 2,8) 53±36 (2 184) Węglowodany /Carbohydrates 53% Norma /Standard AI=5100 AI=1500 AI=1000 EAR=580 RDA=700 EAR=265 RDA=320 EAR=7 RDA=10 EAR=10,4 RDA=12 EAR=1,0 RDA=1,3 Norma /Standard EAR=900 RDA=1300 AI=11 EAR=1,3 RDA=1,5 EAR=1,3 RDA=1,6 EAR=13 RDA=17 EAR=450 RDA=500 EAR=1,7 RDA=2,0 EAR=100 RDA=120 Ryc. 1. Udział procentowy białka, tłuszczu i węglowodanów w dostarczaniu energii z dietą kobiet karmiących piersią Fig.1. Percentage share of protein, fat and carbohydrates in energy supply in breastfeeding women s diet nych kobiet wynosiło 11 mg/osobę/dzień (zakres: 3 21 mg/osobę/dzień) i realizowało w 157% normę średniego zapotrzebowania oraz w 110% normę zalecanego spożycia. Należy podkreślić, że stężenie żelaza w mleku kobiecym podlega znacznym indywidualnym wahaniom, częściowo zależnym od czynników takich jak wiek kobiety czy częstotliwość porodów, natomiast niezależnym od zawartości tego składnika w diecie [27]. W przypadku żelaza, miedzi i cynku stwierdzono zwiększenie ilości tych składników w mleku kobiet wieloródek. Porównanie wyników zawartości składników mineralnych w mleku kobiecym pobranym rano, w południe i wieczorem wykazało, że stężenie miedzi i cynku jest wyższe rano, w przeciwieństwie do żelaza, którego stężenie ulega obniżeniu w ciągu dnia. Jak się wydaje wiek wpływa również na zawartość ww. składników w mleku. W mleku starszych kobiet stwierdzano niższą zawartość żelaza, miedzi oraz cynku w porównaniu z kobietami młodszymi. Natomiast nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w zawartości oznaczanych składników w mleku kobiet stosujących suplementy witaminowo-mineralne. Według Jose G. i Dorea J.G. [28] dieta matki karmiącej nie wpływa na mechanizmy regulujące przenoszenie żelaza i miedzi z krwi do mleka matki. Również występowanie zaburzeń stanu zdrowia, które znacząco wpływają na metabolizm żelaza (np. anemia) i miedzi (np. choroba Wilsona) nie mają znaczącego wpływu na poziom tych składników w mleku kobiecym. W diecie badanych kobiet zwraca uwagę bardzo niekorzystne, wysokie pobranie z dietą sodu, na poziomie średnio 3344 mg/osobę. Stwierdzone średnie spożycie sodu ponad dwukrotnie przekraczało normę wystarczającego spożycia sodu (1500 mg/osobę/ dzień) i blisko 1,5-krotnie górny tolerowany poziom spożycia sodu dla kobiet (2300 mg/osobę/dzień) [26]. Z przeliczenia sodu pobieranego z dietą na sól (NaCl) wynika, że średnie spożycie soli wynosiło 8,36 g/osobę/dzień i realizowało w 167% maksymalne dzienne spożycie soli (5 g) rekomendowane przez WHO [29]. Porównując uzyskane dane do wyników badań własnych z lat [19] prowadzonych w grupie 69 kobiet karmiących z województwa mazowieckiego, należy stwierdzić, że również we wcześniejszych badaniach średnie spożycie sodu oraz fosforu było wyższe w stosunku do norm przyjętych dla tej grupy kobiet. Procent realizacji średniego zapotrzebowania (EAR) oraz zalecanego spożycia (RDA) w odniesieniu do witaminy B 1, B 6, C oraz folianów nie osiągał 100% (ryc. 3). Zawartość niacyny realizowała w 100% średnie zapotrzebowanie, natomiast zalecane spożycie było realizowane w 76,5%. Średnie pobranie witaminy E z dietą wynosiło 7,5 mg/osobę/dzień co

5 Mojska H i wsp. Składniki odżywcze w diecie kobiet karmiących piersią z województwa śląskiego 329 procent realizacji /percentage of realization procent realizacji /percentage of realization Potas /Potassium 68 RDA RDA Miedź /Copper AI AI 86 Wapń /Calcium EAR EAR Cynk /Zinc stanowiło 68% normy wystarczającego spożycia. Natomiast spożycie witaminy A oraz witaminy B 2 przekraczało zarówno normę EAR (odpowiednio: 185% i 139%) jak i RDA (odpowiednio: 128%, 112,5%). Szczególnie niskie pobranie z dietą zaobserwowano w odniesieniu do witaminy C (53 mg/osobę/dzień), której pobranie z dietą realizowało w 53% normę średniego zapotrzebowania oraz zaledwie w 44% normę 157 Magnez Żelazo /Magnesium /Iron Fosfor Sód /Phosphorus /Sodium Ryc. 2. Procent realizacji zalecanego dziennego spożycia (RDA), wystarczającego spożycia (AI) oraz średniego zapotrzebowania (EAR) składników mineralnych przez całodzienną dietę kobiet karmiących piersią Fig. 2. Percentage of realization of Recommended Dietary Allowance (RDA), Adequate Intake (AI) and Estimated Average Requirement (EAR) of minerals in breastfeeding women s diet Wit. E /Vit. E Wit. C /Vit. C Foliany /Folate Wit. B6 /Vit. B6 Wit. PP /Vit. PP Wit. B1 /Vit. B Wit. B2 /Vit. B2 185 Wit. A /Vit. A Ryc. 3. Procent realizacji zalecanego dziennego spożycia (RDA), wystarczającego spożycia (AI) oraz średniego zapotrzebowania (EAR) witamin przez całodzienną dietę kobiet karmiących piersią Fig.3. Percentage of realization of Recommended Dietary Allowance (RDA), Adequate Intake (AI) and Estimated Average Requirement (EAR) of vitamins in breastfeeding women s diet zalecanego spożycia. Warto zaznaczyć, że podobne wyniki uzyskano ponad 10 lat wcześniej badając kobiety karmiące piersią z województwa mazowieckiego [19]. Jak się wydaje jednak, pobranie z dietą większych niż zalecane ilości witaminy C nie powoduje wzrostu zawartości ww. składnika w mleku kobiecym [30]. Zdaniem autorów badań tylko w przypadku kobiet niedożywionych wzbogacenie diety w dodatkowe ilości witaminy C powoduje jej zwiększenie w mleku. Ocena sposobu żywienia kobiet karmiących piersią z województwa śląskiego wykazała, że nie zapewniał on prawidłowej realizacji norm przyjętych dla tej grupy kobiet w odniesieniu do większości składników mineralnych oraz witamin. Wydaje się niezbędne prowadzenie działań edukacyjnych w celu zapewnienia realizacji zaleceń żywieniowych w grupie kobiet karmiących piersią. Wnioski 1. Wartość energetyczna diety badanych kobiet była niższa w stosunku do zaleceń dla grupy kobiet karmiących piersią. 2. Zawartości składników mineralnych: wapnia, potasu oraz witamin: E, B 6, C i folianów były niższe w porównaniu do wartości zalecanych. 3. Zawartości makro- i mikroelementów takich jak: sód, fosfor, żelazo oraz witamin: A, B 2 były wyższe w odniesieniu do wartości zalecanych. 4. Zaobserwowano niekorzystny stosunek wapnia do fosforu, wynoszący około 1:2 oraz bardzo niekorzystne, wysokie pobranie z dietą sodu, na poziomie 3344 mg/osobę. 5. Średnie spożycie sodu ponad dwukrotnie przekraczało normę wystarczającego spożycia sodu (1500 mg/osobę/dzień) i blisko 1,5-krotnie górny tolerowany poziom spożycia sodu dla kobiet (2300 mg/osobę/dzień). 6. Niezbędne jest prowadzenie edukacji żywieniowej w grupie kobiet karmiących piersią, w celu dostarczenia właściwych informacji na temat sposobu żywienia. Piśmiennictwo / References 1. Gartner LM, Morton J, Lawrence RA, et al. American Academy of Pediatrics Section on Breastfeeding: Breastfeeding and the use of human milk. Paediatr 2005, 115: Global strategy for infant and young child feeding. WHO, Geneva Jensen RG, Couch SC, Bitman J, et al. Human milk lipids. [in:] Handbook of milk composition. Jensen RG (ed). Acad Press, San Diego1995: Koletzko B, Thiel I, Abiodun PO. The fatty acid composition of human milk in Europe and Africa. J Pediatr 1992, 120: Mojska H, Socha P, Socha J, et al. Trans fatty acids in human milk in Poland and their association with breastfeeding mothers diets. Acta Pediatr 2003, 92: Nommsen LA, Lovelady ChA, Heinig MJ, et al. Determinants of energy, protein, lipid, and lactose concentrations in human milk during the first 12 month of lactation: the DARLING Study. Am J Clin Nutr 1991, 53: Rakicioğlu N, Samur G, Topçu A, et al. The effect of Ramadan on maternal nutrition and composition of breast milk. Pediatr Int 2006, 48:

6 330 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): Dallman PR. Iron deficiency in the weanling: A nutritional problem on the way to resolution. Acta Paediatr 1986, Suppl 59: Ekstrand J, Spak CJ, Falch J, et al. Distribution of fluoride to human breast milk: Following intake of high dose of fluoride. Caries Res 1984, 18: Vuori E, Makinen SM, Kara P, et al. The effects of the dietary intakes of copper, iron, manganese, and zinc of the trace element content of human milk. Am J Clin Nutr 1980, 33: Gushurst CA, Mueller JA, Green JA, et al. Breast milk iodide: Reassessment in the 1980s. Pediatr 1984, 73(3): Mannan S, Picciano MF. Influence of maternal selenium status on human milk selenium concentration and glutathione peroxidase activity. Am J Clin Nutr 1983, 38: Mikiel-Kostyra K. Laktacja i karmienie piersią. IWZZ, Warszawa 1988: Duda G, Nogala-Kalucka M, Karwowska W, et al. Influence of the lactating women diet on the concentration of the lipophilic vitamins in human milk. Pak J Nutr 2009, 8(5): Deegan KL, Jones KM, Zuleta C, Ramirez-Zea M, et al. Breast Milk Vitamin B-12 Concentrations in Guatemalan Women Are Correlated with Maternal but Not Infant Vitamin B-12 Status at 12 Months Postpartum. J Nutr 2011, 10: Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa Bułhak-Jachymczyk B. Energia. [w:] Normy Żywienia Człowieka. Podstawy Prewencji i Otyłości chorób Warszawa 2008: Szponar L, Mojska H, Ołtarzewski MG. Tłuszcze. [w:] Normy Żywienia Człowieka. Podstawy Prewencji i Otyłości chorób Warszawa 2008: Mojska H, Brożek A, Szponar L. Składniki odżywcze w diecie kobiet karmiących piersią z województwa mazowieckiego. Żyw Człow Metabol 2002, XXIX, supl: Bułhak-Jachymczyk B. Białko. [w:] Normy Żywienia Człowieka. Podstawy Prewencji i Otyłości chorób Warszawa 2008: Lindblad BS, Rahimtoola RJ. A pilot study of the quality of human milk in a lower socio-economic group in Karachi, Pakistan. Acta Paediatr Scand 1974, 63: Lönnerdal B, Forsum E, Gebre-Medhin M, et al. Breast milk composition in Ethiopian and Swedish mothers. II. Lactose, nitrogen and protein contents. Am J Clin Nutr 1976, 29: Nowicka G, Panczenko-Kresowska B. Węglowodany. [w:] Normy Żywienia Człowieka. Podstawy Prewencji i Otyłości chorób niezakaźnych. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B (red). PZWL, Warszawa 2008: Bułhak-Jachymczyk B. Witaminy. [w:] Normy Żywienia Człowieka. Podstawy Prewencji i Otyłości chorób Warszawa 2008: Wojtasik A, Bułhak-Jachymczyk B. Składniki mineralne. [w:] Normy Żywienia Człowieka. Podstawy Prewencji i Otyłości chorób niezakaźnych. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B (red). PZWL, Warszawa 2008: Jarosz M, Szponar L, Rychlik E. Woda i elektrolity. [w:] Normy Żywienia Człowieka. Podstawy Prewencji i Otyłości chorób niezakaźnych. Jarosz M, Bułhak-Jahymczyk B (red). PZWL, Warszawa 2008: Picciano MF, Guthrie HA. Copper, iron and zinc contents of mature human milk. Am J Clin Nutr 1976, 29: Jose G, Dorea JG. Iron and copper in human milk. Nutr 2000, 16: WHO Technical Report Series 916. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation. WHO, Geneva 2003: Byerley LO, Kirksey A. Effects of different levels of vitamin C intake on the vitamin C concentration in human milk and the vitamin C intakes of breast-fed infants. Am J Clin Nutr 1985, 41: