Wersologia
Co to jest wersologia? WERSOLOGIA to budowa wiersza; ogół zasad i właściwości systemowych i strukturalnych kształtujących mowę wierszowaną i odróżniających ją od prozy.
Co to jest wiersz? WIERSZ to mowa w szczególny sposób zorganizowana, przeciwstawna prozie. Fundamentem organizacji wierszowej są: a) powtarzalność wierszowanych jednostek, których budowę i współzależności ustalają reguły systemów wersyfikacyjnych. Powtarzalność ta jest źródłem rytmu wierszowego i tylko w wierszu wolnym może zatracić swój rytmiczny charakter. b) napięcie między intonacją zdaniową a intonacją wierszową. c) w systemach numerycznych napięcie między złożonym wzorcem rytmicznym a jego urzeczywistnieniem w przebiegu określonego tekstu wierszowego.
Rodzaje wierszy: 1. sylabotoniczny 2. zdaniowy 3. toniczny 4. sylabiczny 5. stroficzny 6. stychiczny 7. nieregularny 8. biały
Wiersz sylabotoniczny podlega zasadom regularnego systemu wersyfikacyjnego zwanego sylabotonizmem jego budowa oparta jest na zgodności liczby sylab i regularnym rozkładzie akcentów w obrębie wersów posiada stałą liczbę sylab w wersie i stały rozkład sylab akcentowanych i nieakcentowanych wprowadza do poezji polskiej zasady miarowego wiersza antycznego; podstawową miarą wiersza jest stopa, tj. określona liczba sylab z jednym stałym akcentem (trochej, jamb, daktyl, amfibrach, anapest, peon III) granice stóp mogą pokrywać się z granicami wyrazów (diereza) bądź mogą wypadać wewnątrz wyrazów (cezura) może też wystąpić zjawisko kataleksy lub hiperkataleksy, tj. skrócenia lub wydłużenia w ostatniej stopie wersu sylaby nieakcentowanej ukształtował się w polskiej poezji w epoce romantyzmu
Wiersz zdaniowy najstarszy polski typ wiersza występujący w poezji średniowiecznej XV i początku XVI wieku inaczej nazywany wierszem składniowo-intonacyjnym oparty był na zasadzie przebiegu wersu i zdania poszczególny wers stanowił jedno zdanie lub wyraźnie określony, jednorodny człon zdania, przy czym koniec zdania był zawsze końcem wersu nie występowały w nim przerzutnie posiadał nierówne wymiary wersów, różne ilości sylab w wersie (asylabizm), ale niekiedy wyrównywano długości wersów, ponieważ wiersz ten związany był z muzyką (głównie pieśni kościelne) rym średniowieczny zależny był od zdaniowej budowy wiersza (najczęściej więc występowały rymy parzyste, gramatyczne) do wiersza zdaniowego nawiązywano w poezji młodopolskiej, czasami pojawia się w twórczości współczesnych poetów (J. Czechowicz, W. Szymborska)
Wiersz toniczny spełnia zasady budowy wiersza charakterystyczne dla systemu wersyfikacyjnego zwanego tonizmem posiada jednakową liczbę akcentów głównych, stałą ilość zestrojów akcentowych w wersie zestrój akcentowy to zespół sylab stanowiących znaczeniową całość, zgrupowanych wokół jednego akcentu (akcent nie musi być stały, może padać na różne sylaby) ilość sylab występująca w poszczególnych wersach jest różna pojawił się już w niektórych dramatach J. Słowackiego prawdziwie rozwinął się w Księdze ubogich J. Kasprowicza był wykorzystywany w twórczości wielu poetów w XX wieku
Wiersz sylabiczny jest pierwszym uporządkowanym, unormowanym i regularnym systemem wersyfikacyjnym w poezji polskiej posiada jednakową ilość sylab (zgłosek) w każdym wersie po tej samej liczbie sylab w wersach dłuższych niż 8 zgłoskowe pojawia się średniówka, czyli pauza, stały międzywyrazowy przedział wewnątrz wersu charakteryzuje go również stały akcent w zakończeniu wersu i najczęściej stały przed średniówką (akcent paroksytoniczny) w związku z tym najczęściej spotykamy w tego typu utworach rymy żeńskie wprowadzono również przerzutnię początki wiersza sylabicznego sięgają epoki renesansu i twórczości J. Kochanowskiego
Wiersz stroficzny wiersz zbudowany z wersów powiązanych w strofy Wiersz stychiczny wiersz zbudowany z ciągu wersów nie grupujących się w wierszowe jednostki wyższego rzędu
Wiersz nieregularny częściowe odstąpienie od pewnych reguł z zachowaniem pozostałych to podstawowa cecha wiersza nieregularnego wiersz nieregularny sylabiczny tylko pewna część wersów ma taką samą długość; zwykle przeplatają się ze sobą wersy o różnej ilości sylab średniówka znajduje się w stałym miejscu układ rymów jest dość regularny, urozmaicony rozwinął się w XVIII+wiecznych bajkach, spotykamy go również w dramacie romantycznym wiersz nieregularny sylabotoniczny w wersie może występować ten sam rodzaj stóp, ale ich ilość w poszczególnych wersach jest różna pojawił się w poezji okresu romantyzmu wiersz nieregularny toniczny jest zbliżony do wiersza wolengo ilość zestrojów akcentowych w wersach może być różna upowszechnił się w poezji na przełomie XIX i XX wieku
Wiersz biały wiersz bezrymowy, stanowiący w obrębie danego systemu wersyfikacyjnego opozycję wobec znacznie bardziej rozpowszechnionego w polskiej poezji wiersza rymowanego po raz pierwszy pojawił się w Odprawie posłów greckich J. Kochanowskiego jako aluzja do pozbawionego rymu wiersza antycznego wierszem białym pisane są m. in. Satyry Opalińskiego, niektóre dramaty J. Słowackiego i C. Norwida