KOMUNIKACJA I PARTYCYPACJA SPOŁECZNA W SPOŁECZNO

EMILIA KOROLCZUK KOMUNIKACJA I PARTYCYPACJA SPOŁECZNA W SPOŁECZNOŚCIACH WIEJSKICH A ROZWÓJ LOKALNY. ANALIZA PROBLEMATYKI NA PRZYKŁADZIE GMINY NAREWKA. RAPORT Z BADAŃ. BIAŁYSTOK 2013 1

SPIS TREŚCI..2 WPROWADZENIE 3 I. Metodologia badań empirycznych..12 II. Partycypacja społeczna i społeczeństwo obywatelskie w Gminie Narewka w świetle danych zastanych i badania ankietowego...24 II.I Charakterystyka Gminy Narewka.24 II.II Obywatelskie uczestnictwo w Gminie Narewka.27 II.III Formy aktywności społecznej we wspólnocie lokalnej - analiza infrastruktury społecznej w Gminie Narewka...37 II.IV Komunikacja i partycypacja społeczna w Gminie Narewka a rozwój lokalnybadanie ankietowe. Triangulacja metodologiczna..55 II.V Analiza SWOT zasobów społecznych Gminy Narewka. Wnioski..... 85 Bibliografia...92 2

WPROWADZENIE Prezentowany w tym miejscu raport jest rezultatem procesu badawczego przeprowadzonego na potrzeby mojej pracy magisterskiej, której głównym przedmiotem badań była Gmina Narewka i jej społeczność lokalna. Analizowane zagadnienia miały na celu zdiagnozowanie kondycji społecznej (zasoby lokalne, infrastruktura społeczna), społecznej partycypacji i wpływu tych czynników na rozwój lokalny na interesującym mnie terenie. Problematyka ta okazuje się współcześnie niezmiernie ważna przy rozważaniach nad aktualnym stanem i przyszłością społeczności lokalnych/wiejskich. Obecnie wieś znajduje się w szczególnym położeniu. Procesy egzogenne (transformacja ustrojowa, globalizacja, integracja z Unią Europejską), wywołujące w jej strukturach wiele przeobrażeń, stawiają ją przed ogromnym wyzwaniem. To, w jaki sposób ludność wiejska (zasoby endogenne) ustosunkowuje się wobec nich w znacznej mierze zadecyduje o kierunku rozwoju współczesnych społeczności wiejskich. Społeczności lokalne (wiejskie, małomiasteczkowe) w ostatnich latach stały się bardzo interesującym polem rozstrzygnięć badaczy społecznych 1. Podejmują oni w swych pracach wiele zagadnień problematycznych z nimi związanych. Podstawowy ich cel zmierza do zobrazowania, wyjaśniania podstaw, reguł rządzących funkcjonowaniem małych zbiorowości (w zakresie życia społecznego, politycznego, rozwoju społeczno-gospodarczego). Wszelkim podejściom badawczym zaś przyświeca zasadnicze pytanie: kryzys czy odroczenie społeczności lokalnych? Punktem wyjścia dla poszukiwania na nie odpowiedzi jest skupienie największej uwagi na kategorii aktywności społecznej, partycypacji lokalnej. W działaniach zbiorowych(ich charakterze, orientacji, częstotliwości) dostrzega się kierunek kształtowania (lub dekonstrukcji) lokalnego społeczeństwa obywatelskiego, które z kolei stymuluje procesy rozwojowe. Jak wskazuje Z.Chojnicki (...) badanie roli i organizacji społeczności lokalnych w oddolnym tworzeniu rozwoju społeczno-gospodarczego jest jednym z kluczowych zagadnień badawczych na przełomie wieków dla wielu dyscyplin naukowych zajmujących się szeroko pojmowanych rozwojem lokalnym 2. Wskazaną przez autora rolą sektora pozarządowego uzupełnić należy o zaangażowanie samych mieszkańców w proces rozwojowy, ich aktywność indywidualną oraz samoorganizację wobec rozwiązywania problemów lokalnych. Zidentyfikowanie potencjału społeczności i jego rozbudzenie uznaje 1 Tematyce tej dużo uwagi poświęca m.in. J. Kurczewska, B.Lewenstein, H.Podedworna, P.Skrzypczak czy W.Łukowski. 2 J. Kotus, Społeczności lokalne wybranych gmin Wielkopolski wobec zagadnień rozwoju społecznogospodarczego, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2001, str.7 3

się za kluczowy element zmiany społecznej, rozwoju społecznego/lokalnego. Dotychczasowe badania socjologiczne ukonstytuowały i posługiwały się pojęciem community 3 używając go do określenia społeczności lokalnej. W ich ramach wyłonionych zostało kilka podejść teoretycznych, w których istotne miejsce zajmują interakcje oraz działanie. Dla badaczy służą one za podłoże identyfikacyjne cech konstytutywnych analizowanych zbiorowości. Są punktem wyjścia w procesie analitycznym studium przypadku. Niezmiernie trudnym, lecz najważniejszym problemem badawczym okazuje się wygenerowanie obrazu komunikacji społecznej w społeczności. Jej charakter, struktura relacyjna, częstotliwość styczności decyduje o kondycji lokalnego społeczeństwa obywatelskiego. Trudność ta wynika z ukrytych aspektów mechanizmu komunikacyjno-informacyjnego, często nieformalnego oblicza oraz barier natury psychspołeczej 4. Ten aspekt jednak pozostaje wciąż niedostatecznie zweryfikowany empirycznie. Podkreślenia wymaga trywialne stwierdzenie, iż jaka komunikacja taka partycypacja. W tym miejscu należy zwrócić się ku nowemu paradygmatowi rozwoju układów lokalnych autorstwa B.Lewenstein. Autorka definiuje społeczność lokalną poprzez pryzmat zasobów społecznych, sieci, które stanowią o jej potencjale prorozwojowym. Rozumie ją jako system powiązanych ze sobą sąsiedztw, które, wykorzystując posiadane zasoby lokalne, realizują wiele ważnych funkcji ekonomicznych (usługi), społecznych (tożsamość) i politycznych (zarządzanie). Obszar społeczności wyznaczony jest poprzez sieć relacji międzyludzkich i stowarzyszeniowych, które zbudowane są wokół aktywności nastawionych na zaspokajanie potrzeb lokalnych 5. Formy oraz zasięg społecznych kontaktów są czynnikami mobilizującymi zasoby społeczne do działaniazorientowane na dobro całej społeczności lub interes partykularny danej grupy. Istota komunikacji społecznej w społecznościach lokalnych polega na zawiązywaniu się sieci społecznych jako wyraz więzi społecznych łączących członków danej zbiorowości. Z punktu widzenia idealnego modelu komunikacji i partycypacji społecznej, które mają pobudzać rozwój społeczny przyjmuje się następujące cechy warunkowe: a) heterogenizacja podmiotów biorących udział w procesie komunikacji (włączanie w sieci podmiotów o zróżnicowanych zasobach; aktorzy zbiorowi, instytucjonalni oraz indywidualni partnerzy; symetryczność 3 Pojęcie to wyrasta z tradycji badawczej nad małymi zbiorowościami. Za prekursorów uznaje się R.Parka(podejście ekologiczne), H.Kaufmana(podejście działań lokalnych, interakcyjne), R.L.Warrena(podejście systemowe), C.Mitchell(podejście sieciowe). 4 Barierom, stojącym na przeszkodzie w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego, uczestnictwa w życiu lokalnym i demokracji lokalnej, poświęcę większą uwagę w dalszej czci rozważań. 5 B.Lewenstein, Między rządzeniem a współrządzeniem. Obywatelskie modele rozwoju społeczności lokalnej [w:] Partycypacja społeczna i aktywizacja w rozwiązywaniu problemów społeczności lokalnej pod red. B.Lewenstein, J.Schindlera, R.Skrzypczaka, Wydawnictwo Uniwersytetu warszawskiego, Warszawa 2010, str.36 4

procesu komunikacji opartego na zasadzie wzajemności i równości stron w kwestiach decyzyjnych), b) rozległość sieci (nie mogą być one zbyt wąskie; pojawia się niebezpieczeństwo partykularyzmu, zawiązywania się brudnych wspólnot; im większa liczba zróżnicowanych partnerów tym większe prawdopodobieństwo wykształcenia się kapitału pomostowego; homogeniczność partnerstw charakteryzuje się dużym prawdopodobieństwem układu zamkniętego nastawionego na zaspokajanie własnych potrzeb i dbałość o wąskie interesy grupowe ), c) treść interakcji oraz ich orientacja (dominuje zorientowanie na wspólnotowe potrzeby, których zaspokojenie możliwe jest przy mobilizacji sił społecznych, d) obecność przywódcy/lidera (najbardziej pożądany jest lider zbiorowy) w sieci, e) jak najczęstsze wytwarzanie zorganizowanej przestrzeni dla interakcji społecznych, która stwarza okazję i możliwości do nawiązywania kontaktów społecznych i stałego dialogu społecznego 6. Mówiąc o społecznościach lokalnych w kontekście demokracji lokalnej należy wyjść na poziom gminy(samorządu lokalnego). Gminę wówczas rozumie się jako złożony system komunikacyjno-informacyjno-partycypacyjny w obrębie, którego aktorzy definiują i zaspokajają wzajemnie swe potrzeby za pomocą dostępnych zasobów. System ten w założeniu powinien być jawny, otwarty dla wszystkich podmiotów życia lokalnego. Interesującą orientację badawczą skupiającą się na analizowaniu relacji międzyludzkich, związków pomiędzy jednostkami prezentuje J.C.Mitchell 7. Podejście to nazywane jest analizą sieciową. Ma ono na celu wyjaśnianie ludzkich zachowań w kategoriach barier, które pojawiają się podczas podejmowania działań, bada się przy tym relacje między jednostkami, nie segregując ich według pewnych atrybutów 8. Można w nim dostrzec nawiązanie do strukturalizmu w kontekście oddziaływania struktury społecznej na zachowania podmiotów, budowania przez nie relacji w jej obrębie bądź wychodząc poza nią. Wzajemne powiązania tworzą swoiste kręgi ulokowane w danej przestrzeni (publiczna, prywatna, lokalna), które mogą zachodzić na siebie, kształtując tym samym pole współdziałania. Charakter sieci wygenerowany w procesie badawczym nasuwa jednocześnie potencjalne przyczyny niskiej bądź wysokiej skuteczności aktywności (jednostek, grup)w przestrzeni lokalnej wpływających na dobro wspólne. Metoda ta okazuje się szczególnie efektowna przy próbach 6 B.Lewenstein, Nowe paradygmaty rozwoju układów lokalnych-w stronę obywatelskich wizji społeczności lokalnych, P.Gliński, B.Lewestein, A. Siciński, Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: trzeci sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się Europie, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa, 2004, str. 231 7 J.C. Mitchell, Social Networks in Urban Situations,University of Manchester Press, Manchester 1969; dla autora sieć to specyficzny zbiór powiązań, w obrębie określonej zbiorowości osób, charakteryzujący się tą dodatkową właściwością, że powiązania te, jako pewna całość, mogą być użyte do interpretacji społecznych zachowań jednostek w nie uwikłanych. 8 A.Wojciechowski, Rozległość kontaktów i siła wzajemnej pomocy w sieci powiązań społecznych [w:] Studia Regionalne i Lokalne nr.3(17)2004, str.78 5

zobrazowania organizacji wewnętrznej(relacyjnej) współczesnych społeczności lokalnych. W swych badaniach posłużył się nią B.Wellman. Przedmiotem jego analiz były przemiany więzi w ramach układów lokalnych. Doprowadziły one do sformułowania trzech głównych hipotez odnoszących się do ich przeobrażeń tym samym zmieniając funkcjonowanie społeczności lokalnych: 1) hipoteza zaniku społeczności, 2) hipoteza transformacji (przetrwania) społeczności lokalnych, 3) hipoteza uwolnienia od podłoża terytorialnego 9. Każda z nich ukazuje zupełnie odmienny kierunek podążania układów lokalnych. Należy jednak zaznaczyć, iż są to typy modelowe, służące celom diagnostycznym. Dwa skrajne, w których dostrzega się coraz większe rozluźnienie i rozproszenie więzi - prowadzące do degradacji zbiorowości. Umiarkowany, transformacyjny typ zaś okazuje się najbardziej pożądany z punktu widzenia rozwoju lokalnego społeczności - przechodzenie od form nieformalnych w stronę formalizacji komunikacji, partycypacji. Model ten wydaje się najbardziej prawdopodobny do spełnienia, czego początki można zaobserwować już dzisiaj. Jedyną przeszkodą stającą na drodze do niego jest występowanie sfery pośredniej (pomiędzy formalnymi i nieformalnymi kontaktami, będąca sublimacją tych dwóch). Pełni ona rolę dysfunkcyjną dla rozwoju społeczności (hamuje aktywność społeczną, obywatelską w przestrzeni lokalnej). Pokonanie tych barier (na gruncie polskim ich podłoże dostrzega się w mentalności jednostek, zbiorowości) daje duże szanse na sukces lokalny. Wśród narzędzi umożliwiających zdiagnozowanie lokalnej aktywności na pierwszy plan wysuwają się lokalne mapy aktywności preferowane przez R.Skrzypczaka. Do ich stworzenia stosuje się triangulację metodologiczną (zastosowanie technik jakościowych i ilościowych, które dają zagregowany i pełny obraz analizowanego przypadku). Jak pisze autor: ich istota polega na rozpoznaniu oraz scharakteryzowaniu występujących w danej społeczności form aktywności publicznej. 10 Sporządzane poprzez odwzorowanie zidentyfikowanych konkretnych działań w przestrzeni wyznaczonej takimi wymiarami jak: - orientacja działań obywatelskich- wartość-rozwój oraz dobro wspólne-dobro jednostki ; - pozycja na kontinuum częstotliwości od działalności prowadzonej stale po inicjatywy jednorazowe; mapy pozwalają niezależnie od specyficznego w danym miejscu systemu instytucji i ich powiązań stwierdzić, w jakim stopniu zinstytucjonalizowana i niezinstytucjonalizowana aktywność odpowiada lokalnym potrzebom; 9 P.Starosta, Społeczność lokalna [w:] Encyklopedia Socjologii, Warszawa 2002, str. 105 10 R.Skrzypiec, Mapy lokalnego uczestnictwa obywatelskiego w Polsce [w:] P.Gliński, B.Lewestein, A. Siciński, Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: trzeci sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się Europie, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa, 2004, str. 253 6

- możliwość dokonywania porównań, poszukiwanie podobieństw i różnic pomiędzy tendencjami występującymi w tym zakresie w różnych społecznościach; - może być narzędziem wpierającym działania stymulujące rozwój 11. Pełnią one zarazem funkcję diagnostyczną (jak jest?) i prognostyczną (jak być powinno? jak do tego dążyć?). Ta ostatnia ma na celu opracowanie odpowiedniej strategii aktywizacyjnoanimacyjnej (metody stymulowania rozwoju społecznego, lokalnego) nadającej właściwy kierunek lokalnym działaniom niwelując przy tym bariery uczestnictwa obywatelskiego 12. Warto w tym kontekście jednak podjąć wysiłki i zastanowić się nad przyczynami oraz barierami uczestnictwa w życiu lokalnym. Ich zdiagnozowanie pozwoli na wymoderowanie ścieżki prowadzącej do wzmocnienia zjawiska partycypacji poprzez zwalczanie negatywnych postaw. Stosując przy tym różnego rodzaju techniki, narzędzia animacji społeczności lokalnej. Wydawać by się mogło, iż problem ten w najmniejszym stopniu dotyczy małych, wiejskich społeczności. Po części można się z tym zgodzić. Jak wykazują badania wielkość miejscowości nie wpływa znacząco na zróżnicowanie podmiotowości (jednak w mniejszych i średnich miastach zauważalne jest częstsze wycofanie z życia publicznego miejscowości, tym samym wzrasta poczucie bezradności) 13. Bezpośrednie styczność, bliskość zamieszkania są podstawą do większej aktywności poprzedzonej wygenerowaniem własnego pola działania. Druga strona medalu jednak ukazuje nieformalność, sieciowość (negatywną) oraz ekskluzywność społecznej działalności. Ujawnia to świadomościowy podział na sfery prywatną-publiczną, swoi-obcy. Wielu autorów 14 stara się dociekać podłoża społecznej bierności, apatii uważając je za dominująca barierę rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Najczęściej wiodą one do kategorii mentalności jednostkowej i zbiorowej, która niesie swe konsekwencje w każdej sferze życia. Ja również przychylam się ku temu czynnikowi. J.Koralewicz i M.Ziółkowski ujmują ją zgeneralizowane tendencje do postrzegania, wartościowania, odczuwania i reagowania na rzeczywistość społeczną 15. Proces myślenia jednostek pod wpływem 11 Ibidem, str.254 12 Mapy aktywności zostały sporządzone między innymi dla takich miejscowości jak Bieruń, Cieszyn czy Tychy. Stanowią one doskonałą bazę empiryczną dla porównań form aktywności i lokalnego uczestnictwa między społecznościami o różnej wielkości, sytuacji społeczno-gospodarczej, ekonomicznej. Pozwalają na wyłonienie różnic i wygenerowanie na ich podstawie wzorów partycypacji oraz kondycji lokalnej demokracji. Mogą ułatwić odpowiedź na pytanie: czy takie same czynniki wpływają na aktywność społeczną w zróżnicowanych miejscowościach? 13 Samorządność w Polsce bilans dwudziestolecia, komunikat z badań CBOS, październik 2010 14 M.Grabowska, M.Ziółkowski 15 J. Koralewicz, M. Ziółkowski, Mentalność Polaków. Sposoby myślenia o polityce, gospodarce i życiu społecznym 1988 2000, Wyd. Naukowe Scholar / Collegium Civitas Press, Warszawa 2003. 7

oddziaływania złożonego systemu posługuje się uproszczonymi schematami, które pozwalają na bezpiecznego poruszanie się w zastanych warunkach. Heurystyki mentalne przekładają się na sferę społecznych zachowań wykorzystujących najłatwiejszą drogę osiągnięcia celów. W obszarze aktywności społecznej przyczyniają się one do budowania wysokich murów powstrzymujących od angażowania się w zbiorowe działania. Polskie społeczeństwo przeszło przez bardzo burzliwą drogę w swej historii. Napotykało na niej wiele przeszkód natury systemowej wprowadzając chaos oraz zagubienie w ludzkiej świadomości. Transformacja ustrojowa ujawniła prawdziwe mentalnościowe oblicze Polaków stojąc się barierą wszelkiej pozytywnej zmiany i rozwoju społecznego. W obszar obywatelski, społeczny uderza jednak najbardziej, tym samym niepokoi. Wszelkie zmiany mentalności dokonują się głównie w sferze aktywności. Stąd też mamy podstawy obrazu obywatelskiej apatii wobec życia publicznego. Nasuwa się wówczas pytanie: dlaczego dzieje się tak, że będąc częścią większego systemu (społecznego, gospodarczego), który zaspokaja nasze potrzeby, uciekamy od ponoszenia odpowiedzialności, zawieszamy swą podmiotowość pozostawiając sprawy własnemu biegowi? Funkcjonowanie w nowym ustroju społeczno-gospodarczym wymusiło na społeczeństwie dokonanie przewrotu w systemie aksjonormatywnym oraz systemie wartości. Stosowane dotąd reguły aktywności straciły swą skuteczność burząc poczucie bezpieczeństwa. Instytucje odpowiedzialne za socjalizację chylą się ku upadkowi pod względem funkcjonalnym wobec społeczeństwa. Zostaje ono pozostawione same sobie, poszukując efektownych dróg przetrwania w nowych warunkach. Zawiedzione nadzieje związane z transformacją wytwarzają w jednostkach mechanizmy wykorzystujące nieoficjalne ścieżki wiodące do celu. Świadomość zostaje poddana pragmatyzacji zorientowanej na płaszczyznę materialną. Dominującą aktywnością staje się podążanie za sukcesem zawodowym oraz podnoszeniem ekonomicznych standardów życia odsuwając zachowania prospołeczne na margines. Nasilają się postawy roszczeniowe wobec instytucji, które nie są w stanie dostatecznie zaspokoić potrzeb obywateli. Rodzi to społeczną frustrację, niezadowolenie. Mogłoby się wydawać, iż sytuacja ta posuwałaby jednostki do zmobilizowania sił społecznych w celu samodzielnych, oddolnych starań (poza sferą instytucjonalną) o poprawę dobrobytu. Jednak spotykamy się z pogłębieniem bierności, czekając na odpowiednie działania państwa opiekuńczego. W świadomości jednostek i grup społecznych wciąż występuje ono jako podstawowy dystrybutor wszelkiego typu dóbr cenionych społecznie i niezbędnych do reprodukcji społeczeństwa. Nastawienie takie wykształca blokadę poszukiwania nowych relacji między 8

społeczeństwem obywatelskim a państwem 16, których organizacja opierałaby się na partnerskiej współpracy, kooperacji obu sektorów. Niezrozumiałość systemu obecnego (wciąż tkwiące w ludzkich umysłach reguły poprzedniego) posuwa do obchodzenia oficjalnych ścieżek rodząc takie zjawiska jak klientelizm, amoralny familizm. Wydają się one mniej wyczerpujące ze społecznego punktu widzenia- dają szansę na szybkie zaspokojenie własnych potrzeb. W wyniku tego wykształcają się ukryte sieci społeczne bazujące na dysfunkcjonalnych zjawiskach dla życia społecznego, pozytywnego uczestnictwa w nim. Jednym z zasadniczych aspektów tego stanu rzeczy jest łączenie: relacji sfera instytucjonalnasfera prywatna (władza lokalna- obywatele). Kapitał tego typu powiązań stanowią wpływy, zasoby wspólnotowe wykształcone w zacieśnionych kręgach zwanych elitami. Są one relacjami niesymetrycznymi, z nierównym dostępem do procesu komunikacji i decyzyjnego. J.Kurczewski badając relacje pomiędzy społeczeństwem obywatelskim i władzą na szczeblu lokalnym dostrzega dominację elitarystycznego modelu uczestnictwa. Wskazuje zarazem jego negatywny wpływ na życie publiczne, którym prowadzi do krystalizowania się zamkniętych układów/sieci społecznych zorientowanych na interes patrykularny. Pisze on następująco: (...) wzmacnia paternalistyczne relacje zależności odziedziczone z poprzedniego ustroju, uprawomocnia autorytet jednych i bierność pozostałych. (...) utrzymuje więc dawne relacje indywidualnego i zbiorowego klientelizmu (...). Wiąże się on dzisiaj z ideą elity, która dzięki swej kompetencji intelektualnej i umiejętnościom organizacyjnym powinna zachowywać swą uprzywilejowaną pozycję 17. Społeczności lokalne po 1989 roku zostały pozbawione sprawdzonych liderów, autorytetów, którzy potrafili zjednoczyć wokół wspólnych celów i dążeń. Większość z nich pełniący funkcje jak najbardziej społeczne oddało się środowisku politycznemu, wchodząc w skład elit tym samym, oddalając się od swych pierwotnych struktur zorientowanych na dobro wspólne. Obecność dwóch światów o rozbieżnych interesach niweluje obszar porozumienia. Powiększa się przepaść pomiędzy my-oni oraz niechęć do współpracy z jednej jak i drugiej strony. Uprawomocnia się myślenie o działaniach, uczestnictwie w kategoriach pragmatycznych. Fakt ten potwierdzają badania empiryczne 18. Ujawniają one, iż partycypacja publiczna w oczach władz lokalnych przyjmuje niszową pozycję. Są one niechętne wobec szerszego włączania społeczności w decydowanie o 16 J.Kurczewska, K.Staszyńska, H.Bojar, Blokady społeczeństwa obywatelskiego: czyli słabe społeczeństwo obywatelskie i słabe państwo [w:], Społeczeństwo w transformacji: ekspertyzy i studia pod red. A.Rycharda, M.Federowicza, Instytut Filozofii i Socjologii, Polska Akademia Nauk, Warszawa 1993, str. 31 17 J.Kurczewski, Lokalne społeczeństwa obywatelskie. [w:] J. Kurczewski (red.). Lokalne społeczności obywatelskie, ISNS UW, Warszawa 2003, str.280 18 Badania przeprowadzane w ramach projektu Decydujmy Razem dotyczącego partycypacji publicznej w Polsce na szczeblu lokalnym. 9

sprawach otoczenia. Największe poparcie wśród nich zyskują te sposoby zarządzania gminą, które polegają na samodzielnym podejmowaniu decyzji, informowaniu o nich mieszkańców, ewentualnie ich wyjaśnianiu i uzasadnianiu za pośrednictwem tradycyjnych (tj.spotkania z mieszkańcami, tablice ogłoszeń) najmniej wymagających form włączania obywateli w procesy decyzyjne (informacyjno-konsultacyjny model partycypacji). Po stronie samych obywateli zauważalny jest duży poziom deklaratywności wpływu na sprawy lokalne, który nie przekłada się na realne uczestnictwo (66% Polaków deklaruje swoje zainteresowanie tym, co robią władze, w praktyce tylko niespełna 31% w jakikolwiek sposób w roku poprzedzającym badanie włączyło się w proces podejmowania decyzji w swoich gminach). Zaangażowanie charakteryzuje podejście pragmatyczne. Świadczą o tym obszary, w których przejawia się ono najczęściej. Są to kwestie dotyczące funkcjonowanie infrastruktury, zagospodarowania przestrzennego, kultury oraz działania jednostek organizacyjnych samorządów tj. ośrodek pomocy społecznej, urzędy pracy (uwidacznia się jednak w tym przypadku selektywność- interesujemy się nimi wówczas, gdy bezpośrednio dotyka nas problem będący przedmiotem ich działalności np. bezrobocie) 19. Poruszane kwestie poruszają dwie zasadnicze bariery rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, mechanizmu partycypacji. Po pierwsze niski stopień zaufania wobec władzy lokalnej postrzeganej jako zamkniętej elity działającej dla własnego interesu. Niechętną postawą wobec społecznego uczestnictwa daje dowód na swą ekskluzywność. Druga bariera tkwi w roszczeniowości jednostek, zorientowania na materialną sferę, która uwidacznia się poprzez częstotliwość aktywności (poczucia wpływu) w danym obszarze. Mamy w tym przypadku z obronno-zachowawczoroszczeniowym typem mentalności 20. Dualizm społeczeństwa my-oni oraz etatyzm nadają specyficzny sposób funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego. Cechuje się ono reakcyjnością, niskim stopniem trwałości a co najważniejsze bazuje na więzi negatywnej, skierowanej przeciwko nieudolnym postępowaniom państwa. Samoorganizacja wyzwala się wówczas, gdy zagrożone są podstawowe wartości ogólnospołeczne wywołane pojawieniem się w środowisku lokalnym konkretnych obcych czy innych, którzy naruszają poczucie bezpieczeństwa społeczności lokalnej. Drugim bodźcem do tego typu zachowań stają konflikty wokół konkretnego 19 A.Olech, P.Sobiesiak-Penszko, Partycypacja publiczna w Polsce. Diagnozy i rekomendacje [w:] Analizy i Opinie, Numer Specjalny 3, luty 2013(opracowanie powstało w ramach projektu Decydujmy Razem oraz serii wydawniczej Instytutu Spraw Publicznych Analizy i Opinie ) 20 J. Koralewicz, M. Ziółkowski, Mentalność Polaków. Sposoby myślenia o polityce, gospodarce i życiu społecznym 1988 2000, Wyd. Naukowe Scholar / Collegium Civitas Press, Warszawa 2003. 10

zdarzenia 21. Co zatem leży u podłoża krótkotrwałości działań zbiorowych? Odpowiedź na to pytanie znajduje ujście w rozluźnieniu stosunków społecznych, rozpadzie silnych wspólnot opartych na więziach pionowych i rosnącym indywidualizmie. Konsekwencją tego jest bardzo mocne rozgraniczenie sfery publicznej od prywatnej. Powoduje to zawieszenie przejawiania większych aktywności w tej pierwszej zaś wzmożone wysiłki na rzecz drugiej. Działania te są wypadkową zawiązywania się wąskich homogenicznych kręgów, sieci, w których definiowane zostają partykularne potrzeby, interesy. Ich zaspokajanie odbywa się przy użyciu dostępnych wpływowych kontaktów i zasobów. Stanowią one jednocześnie cel oraz środek sam w sobie. Dotychczasowe podejścia badawcze bardzo precyzyjnie przedstawiają aspekty oraz narzędzia niezbędne do diagnozy lokalnego społeczeństwa obywatelskiego. Na ich podstawie możliwe jest wygenerowanie czynników decydujących o jego aktualnej kondycji. Dokonując analiz tego typu należy mieć na uwadze przeszłe jak i obecne doświadczenia badanej społeczności (uwarunkowania zewnętrzne- systemowe oraz ich wpływ na mniejsze struktury). One w największym stopniu determinują społeczne zachowania w lokalnej przestrzeni. 21 J.Kurczewska, K.Staszyńska, H.Bojar, Blokady społeczeństwa obywatelskiego,op. cit., str. 33 11

I. Metodologia badań empirycznych 1. Problem badawczy Analiza poziomu oraz form komunikacji pomiędzy zróżnicowanymi podmiotami w Gminie Narewka i jej wpływu na zaangażowanie mieszkańców w działania na rzecz ich społeczności lokalnej. 1.1 Uzasadnienie doboru tematu Tematem badania jest diagnoza poziomu komunikacji i partycypacji społecznej zróżnicowanych podmiotów (mieszkańców, lokalnej władzy, instytucji, organizacji pozarządowych) w Gminie Narewka. Są to badania ważne z punktu widzenia prowadzenia naukowej dyskusji na temat budowy i rozwoju lokalnych społeczeństw obywatelskich w Polsce. Mechanizm budowania zróżnicowanych sieci społecznych opartych na komunikacji zróżnicowanych podmiotów w lokalnych społecznościach, stanowi jeden z podstawowych fundamentów budujących demokrację- jej trzon, czyli społeczeństwo obywatelskie. Ważny i pożądany na szczeblu centralnym państwa oraz we wspólnotach lokalnych. Szczególnie w tych ostatnich ma duża moc sprawczą z racji swej specyficznej wewnętrznej organizacji. Na nią składają się takie cechy jak: niewielka liczebność, bliskie i bezpośrednie kontakty, silne więzi i identyfikacje lokalne. Są one podstawą kształtowania się systemu komunikacji społecznej niezbędnej dla podtrzymywania relacji, będących w tym przypadku kluczowym zasobem w rozwoju społeczności lokalnej. Bazuje on na sieciach społecznych, w których łatwiej jest o mobilizację sił społecznych, mających znaczący wpływ na życie lokalne. Wyrastają z tego dwa oblicza lokalnego społeczeństwa obywatelskiego: przyjmującego formę organizacyjną (stowarzyszenia, spółdzielnie) oraz nieformalne, spontaniczne aktywności dążące do realizacji wspólnego celu. Dzięki dobrej współpracy i współdziałaniu można stworzyć takie warunki funkcjonowania i egzystencji mieszkańców gminy, które zaspokoją ich potrzeby oraz przyczynią się do całościowego jej rozwoju. Wspólne decydowanie o sprawach lokalnych eliminuje konflikty oraz wzmacnia społeczności lokalne. Jednak, aby móc do tego doprowadzić potrzeba dużego zaangażowania i aktywności członków w życiu publicznym gminy. Coraz częściej jednak badania wykazują wielką bierność i brak poczucia wpływu na to, co się wokół nas dzieje 22. Ludzie kierują się coraz 22 Badania CBOS(11 stycznia 2012) Poczucie wpływu na sprawy publiczne i zaangażowanie obywatelskie wykazują, iż poczucie wpływu na sprawy lokalne(miasta/gminy) deklaruje połowa badanych(50%), lecz niewiele mniej uważa, że takiego wpływu nie ma(47%). Jest ono jednak wyższe niż poczucie wpływu na sprawy 12

częściej interesem partykularnym, swoim dobrem a nie interesem zbiorowym, publicznym. Odpowiedzialność za ten ostatni przerzucana zostaje na władze samorządowe, które w zależności od tego czy realizują swoje zadania należycie czy nie są z tego rozliczanepopierane lub krytykowane. Społeczność ogranicza się przede wszystkim do wyboru tego, kto ma zarządzać ich podwórkiem. Sama zaś woli pozostawać z boku i czekać. Istnienie silnej bazy obywatelskiej we wspólnotach lokalnych jest bardzo cennym zasobem. To ona określ potencjał rozwojowy gminy. Na nią składają się wszelkiego rodzaju grupy, układy lokalne, sieci współpracy, których celem powinno być przede wszystkich dbanie i osiąganie dobra wspólnego. Klejem spajającym i ułatwiającym współpracę jest kapitał społeczny wytwarzany, podtrzymywany w toku komunikacji społecznej pomiędzy członkami wspólnoty. Wszystko to składa się na zasoby lokalne będące niezbędną siła sprawczą rozwoju. Niniejsze badanie przyczyni się do określenia stanu komunikacji i partycypacji społecznej w Gminie Narewka, jako istotnej kwestii związanej z możliwością określenia najbardziej efektywnych dróg jej rozwoju. Tym samym podstawowym celem badawczym jest odpowiedzenie na pytania dotyczące m.in. zainteresowania mieszkańców sprawami lokalnymi, ich zaangażowanie w życie gminy/wsi i wpływ na podejmowane decyzje w nich oraz kwestii wzajemnej współpracy zróżnicowanych podmiotów (mieszkańców, władz lokalnych, instytucji, organizacji pozarządowych) w realizacji działań na rzecz Gminy. Na potrzeby mojej pracy proponuję również nowatorski model diagnostyczny interesującego mnie problemu. Ułatwi on weryfikację założeń metodologicznych sformułowanych przed wdrażaniem procesu badawczego. Pozwoli na stworzenie rzeczywistego obrazu badanej społeczności ujawniając jej mocne i słabe strony. 1.2 Cele badawcze a) Określenie płaszczyzn komunikacji społecznej na terenie Gminy (jaki typ komunikacji przeważa we wspólnocie lokalnej - komunikacja formalna, nieformalna, ukryta czy jawna?) b) Określenie stanu zasobów lokalnych na terenie Gminy. b) Określenie zaangażowania społecznego w życie lokalne. kraju. Ujawniają one następującą zależność: aktywność obywatelska przekłada się na poczucie wpływu na sprawy publiczne. Większość osób zaangażowanych przynajmniej w jedną formę działalności (np.podpisanie petycji, uczestnictwo w spotkaniu/zgromadzeniu politycznym) wyraża przekonanie, że to, co dzieje się w wymiarze lokalnym i/lub krajowym, zależy od ludzi takich jak oni, natomiast wśród nieangażujących się ponad połowa neguje istnienie takiego wpływu. źródło: komunikat z badań CBOS, październik 2012 13

c) Określenie stopnia zainteresowania sprawami lokalnymi w Gminie Narewka. d) Zapoznanie się z postrzeganiem przez członków społeczności życia w swojej Gminie. e) Zapoznanie się z przejawami aktywności społecznej na terenie Gminy. f) Określenie relacji pomiędzy samorządem a społecznością. g) Zapoznanie się ze stosunkiem mieszkańców Gminy Narewka wobec kierunku rozwoju lokalnego. h) Określenie stopnia zdolności społeczności lokalnej do samoorganizacji. i) Określenie stopnia zależności pomiędzy zajmowaniem stanowisk publicznych przez osoby a zaangażowaniem i aktywnością społeczną przejawianą na terenie gminy. Model komunikacji i partycypacji społecznej w społecznościach wiejskich W proponowany modelu ujmuję organizację społeczności wiejskiej na dwóch poziomach: I. poziom wsi (wieś jest wspólnotą opartą na poczuciu silnej więzi z innymi mieszkańcami, zawiązującej się w oparciu o zasiedziałość danego miejsca i wspólne doświadczenia w jego ramach. Więź jest zasobem motywującym do wzajemnej kooperacji, partycypacji. Bezpośredniość kontaktów, homogeniczność wytwarza harmonijne pole oparte na zgodnych celach dotyczących funkcjonowania całej społeczności. Każda wieś wchodząca w skład gminy posiada własną siatkę komunikacyjną w skład, której wchodzą poszczególne sąsiedztwa. Dostępność do sieci jest nieograniczona dla członków danej wsi, mają dla nich charakter otwarty. W trakcie kontaktów dyskusji poddawane są aktualne wydarzenia, potrzeby, problemy uznawane za najważniejsze z punktu widzenia mieszkańców. Relacje te pełnią funkcję integracyjną, stabilizacyjną dla małego układu. Członkowie sieci wyłaniają swego lidera formalnego (tj.sołtys, radny), który jest pośrednikiem w kontaktach z samorządem. Rola mieszkańców jednak nie ogranicza się jedynie do zgłaszania spraw liderowi, lecz także sami aktywnie wyrażają swe zainteresowanie życiem lokalnym na forum gminy. Prócz lidera formalnego pożądana jest obecność lidera nieformalnego lub grupowego, który inicjuje społeczne przedsięwzięcia włączając w nie jak największa ilość mieszkańców. Społeczność wsi jest zdolna do zmobilizowania swoich zasobów poza sferą instytucjonalną w celu zaspokajanie swoich potrzeb, wytworzenia dobra wspólnego lub jego obrony. Solidarność grupowa wyraża się we wzajemnej pomocy.) 14

II. poziom gminy jako całości (gmina jako struktura złożona z wielu wsi; charakteryzuje się on wyższym stopniem organizacyjnym i formalnym. Jej funkcjonowanie opiera się na stycznościach pomiędzy zróżnicowanymi podmiotami z terenu całej gminy - społeczność lokalna, samorząd, przedstawiciele instytucji publicznych, organizacje pozarządowe. Komunikacja pomiędzy nimi przebiega za pośrednictwem uznawanych w gminie dostępnych platform komunikacyjnych. Im większa ich ilość i częstotliwość kontaktów w nich tym wzrasta szansa większej skłonności do partycypacji. W jej ramach mieszkańcy mogą w pełni realizować swą obywatelskość oraz ideę samorządności. Na poziomie gminy zasadniczą funkcję przypisuje się dwóm aktorom: samorządowi oraz społeczeństwu obywatelskiemu. Proces komunikacji i partycypacji przebiega na linii: samorząd/władza lokalna - społeczność/obywatele. Charakteryzuje je symetryczność, inkluzywność. W proponowanym modelu kategorię partycypacji społecznej oraz społeczeństwa obywatelskiego rozpatruję z punktu widzenia całej gminy jako przestrzeni publicznej, w której wszelka w niej aktywność aktorów społeczności lokalnej pełni następujące funkcje: a) integracyjną, motywującą do kooperacji poprzez zacieśnianie więzi i solidarność grupową (w obrębie wsi oraz pomiędzy wsiami); b) informacyjną, w szczególności dotyczącą wzajemnej wymiany informacji/komunikacji pomiędzy samorządem lokalnym a społecznością z zastosowaniem różnorodnych narzędzi/platform je umożliwiających; c) identyfikacyjno-artykulacyjną, świadomość przez mieszkańców własnych potrzeb i problemów, wyrażanie ich na forum gminy; d) aktywizacyjną, umiejętność mobilizacji zasobów społecznych w celu zaspokajania potrzeb oraz rozwiązywania problemów lokalnych (obecność społecznego liderajednostkowy lub zbiorowy); e) budowania partnerstwa w relacjach samorząd/władza lokalna - społeczność lokalna; jako zasadniczy warunek rozwoju lokalnego. 15

Platformy komunikacji społecznej Poziom wsi(pierwotny) - częstotliwość spontanicznych spotkań, rozmów między mieszkańcami; - zebrania wiejskie; - spotkania w świetlicach wiejskich; - imprezy integracyjne dla mieszkańców wsi (np. pikniki rodzinne) Poziom gminy(wtórny) - organizacja festynów lokalnych, plenerowych imprez integracyjnych; - organizowanie spotkań mieszkańców z radnymi, przedstawicielami władz samorządowych; - dyżury radnych, wójta; - konsultacje społeczne; - komunikowanie za pośrednictwem tablic ogłoszeń; - komunikacja masowa: komunikowanie za pośrednictwem strony internetowej gminy, prasy lokalnej; - wykorzystywanie Internetu jako narzędzia komunikacji np. zapytania do wójta ; - sesje Rady Gminy; Partycypacja społeczna Poziom wsi + poziom gminy - aktywne uczestnictwo w zebraniach wiejskich; -organizowanie i uczestnictwo spotkań integracyjnych w świetlicach wiejskich; - aktywne uczestnictwo w sesjach Rady Gminy (kolektywne lub indywidualne; zabieranie głosu podczas ich trwania zgodnie z harmonogramem- punkt dot. wolnych wniosków); - aktywność przedstawicieli jednostek pomocniczych gminy (radni, sołtysi) na sesjach, występujący jako pośrednicy mieszkańców; - uczestnictwo w spotkaniach z władzami gminy np. zebrania wiejskie, spotkania informacyjne; - konsultowanie z mieszkańcami przez władze istotnych spraw dla życia gminy; - tworzenie na zasadzie partnerskiej (konsultacyjnej) i realizowanie programu współpracy z organizacjami pozarządowymi; - podejmowanie pracy społecznej na rzecz gminy np. udział w projektach partycypacyjnych, działania na rzecz lokalnej tradycji i kultury; - uczestnictwo w festynach ludowych, imprezach plenerowych; - zlecanie zadań przez gminę organizacjom pozarządowym; - otwartość władzy lokalnej na współpracę ze społecznością: wyrażającą się stosowaniem zróżnicowanych narzędzi komunikacji w tym nowych technologii, wspieraniem jej inicjatyw; - gotowość do włączania się w działania instytucji w celu wspólnego podejmowania decyzji, poszukiwania rozwiązywania problemu; Społeczeństwo obywatelskie - inicjowanie przez grupy mieszkańców wspólnych przedsięwzięć w przestrzeni wsi (np. budowa świetlicy wiejskiej, drogi) wykorzystujących do tego dostępne instrumenty wsparcia tj. fundusz sołecki, środki unijne; - podejmowanie pracy społecznej na rzecz wsi np. prace porządkowe, na rzecz parafii, pomoc sąsiadom; - inicjowanie nowatorskich form rozwoju społeczności lokalnej przez mieszkańców (np. organizacje, przedsiębiorstwa wykorzystujące lokalny potencjał) - obecność organizacji pozarządowych- aktywne członkostwo; - zawiązywanie współpracy pomiędzy wsiami w formie koła gospodyń wiejskich, stowarzyszenia, spółdzielni; 16

Stopień wypełniania poszczególnych funkcji w przestrzeni lokalnej umożliwią ujęte poniżej wskaźniki. Składają się one na widoczny najbardziej pożądany wymiar społecznego uczestnictwa w życiu wspólnoty(na poziomie wsi oraz gminy). Wszelkie aktywności są wyrazem dużego zainteresowania funkcjonowaniem w najbliższym otoczeniu i przekonaniu o wpływie na jego kształt. Działaniom grupowym przypisuje się duże znaczenie ze względu na obecność wspólnie zdefiniowanego obszaru kooperacji, których kreatorami i odbiorcami efektów jest cała społeczność. Im większa liczba zaangażowanych podmiotów tym rezultaty osiągają wyższą jakość. Głównym pytaniem, na które ma pomóc odpowiedzieć skonstruowany model brzmi: na jakim poziomie-wsi czy gminy- mieszkańcy Gminy Narewka przejawiają większą aktywność? 2. Uszczegółowienie problemu badawczego a) Jaki typ więzi komunikacyjnych (na poziomie grup pierwotnych czy wtórnych) dominuje na terenie Gminy? b) Jaki jest stan infrastruktury społecznej na terenie Gminy? c) Jak mieszkańcy Gminy Narewka oceniają swój wpływ na życie lokalne? d) Jakie jest zainteresowanie mieszkańców Gminy Narewka sprawami publicznymi na terenie gminy? e) Czy mieszkańcy Gminy są skłonni do uczestnictwa w życiu lokalnym w ramach kreowania dobra wspólnego? d) Czy mieszkańcy Gminy Narewka angażują się w życie społeczne gminy? Jaką formę najczęściej przyjmuje podejmowana przez nich działalność? e) Skąd mieszkańcy Gminy Narewka czerpią informacje na temat życia gminy? f) Jakie istnieją bariery zahamowujące współdziałanie według mieszkańców? g) Jak członkowie społeczności postrzegają życie w swojej Gminie? h) Czy stosunek wobec jakości życia w Gminie przekłada się na partycypację społeczną? i) Jakie kanały komunikacji są najpowszechniejsze na terenie gminy w zakresie pozyskiwania informacji na temat życia lokalnego? j) Czy wiedza członków społeczności o bieżących tematach dotyczących życia lokalnego wzmacnia ich zaangażowanie? k) Czy mieszkańcy Gminy są skłonni do samoorganizacji, współdziałania? Jeżeli tak to, jakich kwestii to dotyczy? 17

l) Czy istnieje zależność pomiędzy zajmowaniem publicznych stanowisk a stopniem zaangażowania i aktywności społecznej przejawianej na terenie gminy? 3. Definicje terminów i pojęć kluczowych a) Komunikacja społeczna - jest wyrazem więzi społecznych łączących członków społeczności. Występuje jako podstawowy element podtrzymywania i budowania relacji społecznych decydujący o możliwości współdziałania w ramach ukształtowanych w jej toku sieci. Stąd też ma charakter procesu jawnego, otwartego dla wszystkich członków społeczności. W założeniu mojej pracy proces ten rozpatruję na dwóch poziomach struktury: a) komunikacja wewnątrz społeczności (pomiędzy mieszkańcami) b) komunikacja społeczność-władza/samorząd lokalny. Pierwszy poziom ma charakter bezpośrednich styczności interpersonalnych ze szczególnym naciskiem na ich częstotliwość, zasięg. Na drugim poziomie wyróżniam komunikację bezpośrednią (spotkania twarzą w twarz z przedstawicielami samorządu/władzą lokalną, obecność na tzw. platformach komunikacyjnych tj. zebrania wiejskie, sesje rady gminy, festyny) oraz pośrednią (za pośrednictwem mediów lokalnych czy innych kanałów tj.prasa, tablice ogłoszeń). b) Partycypacja społeczna - jako aktywny, dobrowolny udział obywateli w życiu swojej gminy odznaczający się wysoką świadomością korzyści płynących z uczestnictwa w procesie zarządzania i wspólnego rozwiązywania problemów lokalnych. Opiera się na symetrycznej komunikacji pomiędzy mieszkańcami, władzą/samorządem lokalnym oraz sektorem pozarządowym w toku, której definiowane są potrzeby, problemy społeczności oraz poszukiwane odpowiednie drogi ich rozwiązania. c) Społeczeństwo obywatelskie - skłonność społeczności do oddolnego zrzeszania się i działania na rzecz dobra wspólnego poza sferą instytucjonalną (polityki, samorządu), wyrażające się liczbą organizacji pozarządowych, inicjatyw/przedsięwzięć lokalnych, aktywnością w lokalnych wspólnotach. Działania mają charakter ciągły lub akcyjny, wzmacniane wdrażaniem prorozwojowych, innowacyjnych aktywności służących dobru wspólnemu. d) Rozwój lokalny - jako rezultat procesu komunikacji i partycypacji pomiędzy głównymi aktorami życia lokalnego (samorządu- społeczności lokalnej-organizacji pozarządowych). Jego mechanizm polega na aktywnej współpracy, samoorganizacji zróżnicowanych podmiotów zagospodarowujących lokalny potencjał (społeczno- 18

gospodarczy, przyrodniczy, ekonomiczny) w celu tworzenia dobra wspólnego zaspokajającego potrzeby całej wspólnoty oraz podnoszenia jakości życia mieszkańców gminy. 4. Hipotezy a) Im większy stopień identyfikacji lokalnych tym większe prawdopodobieństwo angażowania się w działania na rzecz dobra wspólnego w Gminie Narewka. Stopień przywiązania, zakorzenienia w miejscu zamieszkania warunkuje siłę więzi społecznych we wspólnocie lokalnej. Silniejsze powiązania opierają się na dużym zaufaniu oraz poczuciu solidarności, te z kolei zwiększają prawdopodobieństwo większego uczestnictwa w życiu lokalnym, które przyczynia się do zaspokajania wspólnotowych potrzeb. b) Im gęstsze sieci komunikacji społecznej (nieformalna i formalna) we wspólnocie lokalnej Gminy Narewka tym większy stopień partycypacji społecznej w jej przestrzeni i budowania lokalnego społeczeństwa obywatelskiego. Więzi społeczne (np. sąsiedztwo-wieś) układają się w specyficzną sieć kontaktów w ramach, której mobilizowane są społeczne zasoby. Większa liczba podmiotów w niej uczestniczących ze wspólnie zdefiniowanym polem prowadzi do większej kooperacji, współpracy w formie aktywności formalnych (tj. organizacje pozarządowe) lub nieformalnych ( tj. spontaniczna samoorganizacja). c) Świadomość problemów życia lokalnego i możliwości ich wspólnego rozwiązywania, wzmacnia poczucie podmiotowości oraz przyczynia się do wzmożonej rzeczywistej aktywności we wspólnocie. Wiedza na temat życia lokalnego, zainteresowanie jego sprawami skupia w sobie różnorodne aspekty od spraw politycznych, społecznych po kulturalne. Największej uwadze w społecznym dyskursie poświęca się najbardziej dotkliwym dla społeczności zjawiskom. Świadomość ich powagi ze strony jednostek publicznych oraz samej społeczności wymaga od nich poszukiwania najwłaściwszej drogi ich złagodzenia. Mniejsza waga problemu wymaga zmobilizowania mniejszej liczby zasobów, wówczas mieszkańcy są w stanie sami się zorganizować. Lecz im poważniejszy tym zwiększa się potrzeba zaangażowania większej liczby podmiotów, które w procesie partycypacji (informowanie, konsultowanie) wypracowują odpowiednie działania. d) Jasna i akceptowalna wizja rozwoju lokalnego zawarta w Planie Rozwoju Lokalnego Gminy Narewka oraz Strategii Rozwoju pobudza zasoby lokalne 19

(układy, sieci społeczne) do współdziałania w ramach własnej wspólnoty na rzecz dobra wspólnego Gminy Narewka. Precyzyjne określenie kierunku rozwoju gminy, będący zintegrowanym systemem działań uwzględniający lokalny potencjał społeczno-gospodarczy, ekonomiczny i naturalny, daje podłoże do mobilizowania zróżnicowanych podmiotów w niej funkcjonujących do podejmowania działalności podnoszących jakość życia społeczności. Zasadniczym warunkiem strategii rozwojowych jest zgodność jej celów strategicznych i szczegółowych z potrzebami mieszkańców. Stąd też niezbędnym narzędziem przy ich tworzeniu stają się konsultacje. Wygenerowanie najistotniejszych białych plam pozwoli na opracowanie odpowiednich działań, których głównymi aktorami, realizatorami są grupy mieszkańców przy współpracy z lokalnym samorządem. e) Pojmowanie roli władzy lokalnej i sposób jej rządzenia warunkuje poziom uczestnictwa obywatelskiego w Gminie Narewka. Stosunek i ocena władzy lokalnej przez mieszkańców gminy determinuje obywatelskie/społeczne zachowania w przestrzeni lokalnej. Jakość rządzenia mierzona poziomem zaspokajania lokalnych potrzeb, otwartością na społeczność i współpraca z nią rzutuje na zaufanie wobec stanowisk publicznych. Uczestnictwo obywateli w tym zakresie może mieć charakter całkowitego wycofania/bierności. Wyższa jakość rządzenia pobudza zasoby społeczne do angażowania się w życie lokalne. f) Obecność aktywnego lidera wśród społeczności (na szczeblu wsi) pobudza zasoby społeczne do współuczestnictwa w życiu społeczności Gminy Narewka i podejmowanie inicjatyw na jej rzecz. Istotnym zasobem w obrębie wspólnoty lokalnej jest obecność lidera, który wykazuje się większym poziomem aktywności w lokalnej przestrzeni niż pozostali mieszkańcy. Ma on na celu włączać i aktywizować zasoby społeczne wokół dążeń do osiągania dobra wspólnego. Status lidera formalny, nieformalny, grupowy wpływa na powodzenie jego działań. Można zakładać, iż im mniej sformalizowana jego pozycja tym wzrasta szansa włączenia się w jego aktywność większej liczby osób. Tym samym rośnie siła lokalnego społeczeństwa obywatelskiego wyrażająca się oddolnością przedsięwzięć. g) Osoby sprawujące funkcje publiczne na terenie Gminy Narewka (przedstawiciele samorządu, urzędnicy oraz reprezentanci instytucji publicznych) wykazują się większym zaangażowaniem w działalność na rzecz ogółu i aktywnością w życiu społeczności lokalnej. 20