LUDNOŚĆ KULTURY ŁUŻYCKIEJ I KULTURY POMORSKIEJ A PROBLEM POCHODZENIA SŁOWIAN 1

MIĘDZY KULTURĄ ŁUŻYCKĄ A POMORSKĄ ISBN 978838897 6.X.009 Muzeum Archeologiczne w Gdańsku LUDNOŚĆ KULTURY ŁUŻYCKIEJ I KULTURY POMORSKIEJ A PROBLEM POCHODZENIA SŁOWIAN Janusz Piontek, Beata Iwanek WSTĘP Badania antropologiczne ludności zamieszkującej dorzecze Odry i Wisły w epoce brązu i w epoce żelaza są utrudnione z powodu ciałopalnego obrządku pogrzebowego. Na obszarze dorzecza Odry i Wisły znaleziono jednak pewną liczbę grobów szkieletowych datowanych na epokę brązu i wczesną epokę żelaza (np. Kóčka 99/90, Gedl 966, Szydłowska 97). Prowadzone ostatnio badania archeologiczne związane z budową autostrad, przyczyniły się do pozyskania dość dużej liczby materiałów kostnych, z birytualnych cmentarzysk ludności kultury wielbarskiej. Opracowane zostały pod względem antropologicznym szkielety z cmentarzysk ludności kultury czerniachowskiej (Rudič 998, 003, Segeda 00) oraz materiały szkieletowe z birytualnych cmentarzysk ludności kultury przeworskiej (Piontek i in. 008). Także w przypadku badań kości z grobów ciałopalnych możliwe jest wyselekcjonowanie (z grobów dziecięcych) zawiązków zębów stałych, na których można zbadać wiele cech morfologicznych, wykorzystywanych w badaniach zmienności biologicznej człowieka (Kaczmarek 98a, 98b, Kaczmarek, Piontek 98). Materiały kostne pochodzące z grobów szkieletowych oraz zawiązki zębów stałych pochodzące Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 00 03 jako projekt badawczy nr N N303 60039. z grobów ciałopalnych posłużyły antropologom do opracowania zróżnicowania biologicznego populacji ludzkich łączonych przez archeologów z ludnością kultury łużyckiej, kultury pomorskiej, kultury przeworskiej, kultury wielbarskiej i kultury czerniachowskiej (Dąbrowski 007, Kaczmarek 98a, 98b, Kaczmarek, Piontek 98, Kozak Zychman 996, Piontek i in. 008, Rożnowski 98, Rożnowski, GładkowskaRzeczycka 983, Wiercińska, Wierciński 978, 98 i inni). Rozwijając rozpoczęte przez Wiercińskich (978, 98), Kaczmarek (98a, 98b) oraz Kaczmarek i Piontka (98) badania, przy uwzględnieniu nowych materiałów szkieletowych dotyczących populacji z okresu rzymskiego oraz przy zastosowaniu nowych metod badania zmienności międzypopulacyjnej (odległość biologiczna, metoda składowych głównych) i wykorzystaniu nowych cech (cech odontologicznych), postanowiliśmy sprawdzić, jakie jest podobieństwo biologiczne populacji ludności kultury łużyckiej i ludności kultury pomorskiej do grup ludzkich, zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły u schyłku starożytności i w okresie średniowiecza. ANALIZA MATERIAŁÓW KRANIOLOGICZNYCH W latach 70. ubiegłego wieku Wiercińscy (978, 98) przedstawili wyniki badań antropologicznych dotyczących roli ludności kultury trzcinieckiej i kultury łużyckiej w kształtowaniu się populacji Słowiańskich w dorzeczu Odry i Wisły. Rezultaty tych badań nie zostały jak dotąd wykorzystane 9

JANUSZ PIONTEK, BEATA IWANEK w różnych interdyscyplinarnych badaniach procesu etnogenezy Słowian. Nie zostały też zauważone przez archeologów badających populacje ludzkie z epoki brązu i wczesnych okresów epoki żelaza. Zatem warto poświęcić im trochę uwagi i wykorzystać opublikowane przez Wiercińskich materiały do dalszych analiz antropologicznych. Materiał badawczy, jaki wykorzystali w badaniach Wiercińscy, stanowiły populacje szkieletowe z Żernik Górnych (kultura trzciniecka), populacje ludności kultury unietyckiej, populacja z okresu halsztackiego z Austrii, populacja ludności kultury łużyckiej (materiały kostne publikowane przez różnych autorów) oraz średniowieczna populacja szkieletowa z Wiślicy. Na populację ludności kultury łużyckiej składały się materiały kostne opracowane przez Gładykowską (98), Kapicę (96), Kapicę i Łuczaka (97), Kočkę (99/90), Malinowskiego (96, 96) i Wokroja (99, 98). W opracowaniu wykorzystano 6 pomiarów czaszki. Liczebność czaszek, w zależności od pomiaru, wahała się w granicach od 3 czaszek (pomiar największej szerokości czaszki) do czaszek (pomiar największej szerokości twarzy). Badaniami objęto tylko czaszki męskie. W wyniku wykonanej analizy podobieństwa morfologicznego populacji wczesnośredniowiecznych z regionu kieleckiego (Wiślica) do populacji ludności kultury łużyckiej i kultury trzcinieckiej, Wiercińscy (978, 98) doszli do wniosku, że porównania te przemawiają za autochtonicznym modelem etnogenezy Słowian. W opracowaniu tym autorzy stwierdzili, że jest przeto wysoce prawdopodobne, że ludność pochowana w grobach szkieletowych kultury łużyckiej należała, procesualnie do kontinuum populacji, z których wywodzi się polska, a więc niewątpliwie słowiańska ludność okresu wczesnego średniowiecza (Wiercińska, Wierciński 98: 37). We wniosku końcowym Autorzy postawili natomiast diagnozę, że wyniki badań [...] zdają się wyraźnie dowodzić zasadniczej kontynuacji ludności na ziemiach polskich, od kultury trzcinieckiej, poprzez kulturę łużycką, do okresu wczesnego średniowiecza (Wiercińska, Wierciński 98: ). Postawioną przez Wiercińskich (978, 98) hipotezę sprawdzała ostatnio Szczepanek (008). Autorka ta dokonała porównań ludności kultury trzcinieckiej do innych populacji z okresu neolitu i epoki brązu. Jednak z przedstawionych danych trudno zorientować się, jakie zbiory czaszek i pojedynczych znalezisk były obiektem porównań. Porównania między populacjami wykonano tylko w ujęciu synchronicznym, gdyż Szczepanek (008: 8) uznała, że pojawiające się w tym okresie czasu [od powstania kultury łużyckiej] pojedyncze szkielety (za wyjątkiem grupy górnośląskomałopolskiej kultury łużyckiej) nie są reprezentatywne dla całych populacji, ponieważ często należą do osobników allochtonicznych, których <obce> pochodzenie zostało zaakcentowane odmiennym obrządkiem pogrzebowym. Autorka omawianego opracowania stwierdziła, że przedstawione przez Wiercińskich (978, 98) wyniki badań empirycznych nie były podstawą do wyciągnięcia zaprezentowanych wniosków, lecz spowodowała je chęć udowodnienia tezy o ciągłości rozwojowej kultur archeologicznych na ziemiach polskich, co najmniej od epoki brązu. Niestety na poparcie tej tezy Autorka pracy nie przedstawiła żadnych własnych ujęć analitycznych, gdyż trudno uznać za wiarygodne wyniki analizy antropologicznej wykonane na pojedynczych czaszkach oraz stwierdzenie, że o podobieństwie biologicznym między populacjami czy osobnikami decyduje forma obrządku pogrzebowego. Wykorzystując dane o budowie morfologicznej populacji ludzkich żyjących w Europie Środkowej, w okresie od epoki brązu do wczesnego średniowiecza (ujęcie diachroniczne), dodaliśmy do zbioru populacji szkieletowych uwzględnionych w badaniach Wiercińskich, dane dla populacji ludności kultury unietyckiej z cmentarzyska w Grossbrembach (Ullrich 97) i dane dla populacji ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej oraz dane dla wczesnośredniowiecznej populacji z Lubelszczyzny. Łącznie porównano męskich populacji szkieletowych z różnych okresów chronologicznych (tabela ). Szczątki kostne odkryte na terenie Europy Środkowej analizowano ze względu na 6 cech metrycznych czaszki. Średnie arytmetyczne cech kraniologicznych dla populacji z okresu neolitu, okresu brązu i okresu żelaza pochodzą z opracowania Wiercińskiej i Wiercińskiego (978, 979); dla populacji z okresu rzymskiego (kultura wielbarska, przeworska i czerniachowska) pochodzą z badań Dąbrowskiego (007), Konduktorovej (979) i badań własnych (Piontek i in. 008, kultura przeworska 0 czaszek męskich); z okresu średniowiecza z badań KozakZychman (996) oraz Wiercińskiej i Wiercińskiego (978, 979). Układ badanych populacji względem dwóch pierwszych składowych głównych przedstawiono na rycinie. Pierwsza składowa wyczerpuje ponad % zmienności wspólnej, druga ponad 30 %. Na rycinie. populacje ludności kultury trzcinieckiej i unietyckiej tworzą oddzielne skupisko, natomiast populacje z okresu żelaza, w tym po 60

LUDNOŚĆ KULTURY ŁUŻYCKIEJ I KULTURY POMORSKIEJ A PROBLEM POCHODZENIA SŁOWIAN Tabela. Charakterystyki statystyczne porównywanych populacji czaszki męskie Tab.. Statistis e Charakteristik der vergli enen Populationen männli e S ädel. Cecha L.p. Populacja Kod gop eueu bba zyzy aptapt mfek.. 3... 6. 7. 8. 9. 0... Kultura unietycka, Austria i Morawy Kultura unietycka, Czechy Kultura unietycka, l sk Kultura unietycka, Grossbrembach Kultura trzciniecka, Ma opolska Okres hasztacki, Austria Kultura u ycka, Polska Kultura przeworska, Polska Kultura wielbarska, Polska Kultura czerniachowska, Ukraina Wczesne redniowiecze, Ma opolska Wczesne redniowiecze, Wy yna Lubelska N x N x N x N x N x N x KU 36 88, 36 37,7 7,8 9 8,7 KU 9 9,7 7 3,6 3,9 0 7,7 KU3 7 90,9 7 3,8 8 39, 7,7,8 6, KU3 0 9, 6 3,8 6 3, 3 3, 0, 8,0 KT 8 9, 7 3,3 38,0 30,,8 7, OH 87,8 3,7 37, 7,, 8 39, K 87,3 3 36, 8 37,8 30, 7,9,3 KP 0 87,8 0 38,3 3,9 3, 6,,0 KW 3 86,0 3 39,3 33 39, 3 9, 39 3,8 0, KCz 8 8, 8 38,0 6 36, 6 3,0 67,9 66 0,8 WS 00 87,6 0 0,9 6 3, 73 33, 89,3 8,7 WS 8,6, 36 3, 3 33,8,3 39,6 pulacja ludności kultury łużyckiej, zajmują miejsce pomiędzy populacjami neolitycznymi a populacjami z okresu wczesnego średniowiecza. Podobieństwo populacji ludności kultury łużyckiej do populacji ludności z okresu rzymskiego jest bardzo wysokie, zarówno ze względu na pierwszą, jak i na drugą składową główną. W literaturze antropologicznej opublikowano dane dotyczące budowy morfologicznej czasz ki ludności z różnych okresów chronologicznych z terenu Europy Środkowej (por. Piontek i in. 008, tam dalsza literatura). Wybraliśmy do równań 30 populacji z Europy Środkowej i Euro popy Wschodniej. Populację ludności kultury łużyckiej, na którą składają się czaszki z obszaru Polski, porównano z populacjami Słowian wschodnich (Dregowicze, Krzywicze Polanie, Radymicze, Siewierzanie, Słowenie, Wiatycze), Słowian zachodnich (Wielkopolanie, Małopolanie, Mazowszanie, Pomorzanie, Ślężanie, Słowacy, Morawianie, lud ność wczesnośredniowieczna Lubelszczyzny, średniowieczni mieszkańcy Galicza, Słowianie z Meklemburgii, Pomorzanie, ludność średniowiecznej Cedyni), ludnością kultury czerniachowskiej, kul tury przeworskiej, kultury wielbarskiej oraz ludnością pochodzenia germańskiego (Alamanowie, Bawarowie, Burgundowie, Frankowie, Islandczycy, Longobardowie, Norwedzy, Sasi, Szwedzi). Rycina. przedstawia układ porównywanych populacji względem dwóch pierwszych składowych głównych. Pierwsza składowa główna wyczerpuje ponad 3% zmienności wspólnej, druga ponad 8% zmienności wspólnej. Populacje ludności pochodzenia germańskiego są wyraźnie oddzielone zarówno ze względu na pierwszą, jak i na drugą składową główną. Populacja ludności kultury łużyckiej wykazuje największe podobieństwo do populacji słowiańskich oraz populacji ludności z okresu rzymskiego (ludność kultury czerniachowskiej, przeworskiej i wielbarskiej). Przedstawione porównania 3 populacji jednoznacznie przemawiają za tym, że ludność wiązana przez archeologów z kulturą łużycką, jest pod względem morfologicznym bardzo podobna do ludności reprezentującej Słowian oraz do ludności z okresu rzymskiego, zamieszkującej obszary dzisiejszej słowiańszczyzny, natomiast nie wykazuje podobieństwa w budowie morfologicznej czaszki 6

JANUSZ PIONTEK, BEATA IWANEK 3 KW OH Sk adowa : 30,8% 0 3 KU KU3 KU KT KU K KCz KP WS WS KU kultura unietycka, Czechy, Austria, Polska, Niemcy KT kultura trzciniecka OH okres halsztacki, Austria K kultura u ycka KW kultura wielbarska KP kultura przeworska KCz kultura czerniachowska WS wczesne redniowiecze, Ma opolska, Wy yna Lubelska 3 0 3 Sk adowa :,8% Ryc.. Układ badanych. populacji męskich Rycina. Uk ad z Europy badanych Środkowej. populacji względem m skich dwóch pierwszych z Europy rodkowej składowych wzgl dem głównych. dwóch Abb.. Aufstellung pierwszych von sk adowych zwölf hinsi tli g ównych. der ersten beiden Hauptbestandteile untersu ten männli en Populationen aus Mi eleuropa. Radymicze Custom Text Krywicze Siewierzanie Dregowicze S owenie S owacy Lubelszczyzna Wiatycze Polanie Morawianie Sk adowa : 8,80% 0 K. wielbarska K. u ycka Ma opolanie K. czerniachowska Mazowszanie Galicz l anie K. przeworska Wielkopolanie Bawarowie Longobardowie Alamanowie Sasi Islandczycy Burgundowie Norwedzy Frankowie Cedynia Meklemburgia Pomorzanie Szwedzi 3 3 0 3 Sk adowa : 3,06% Ryc.. Rycina Populacje. Populacje męskie ludności m skie ludno ci kultury kultury łużyckiej, u yckiej, wielbarskiej, wielbarskiej, przeworskiej przeworskiej i czerniachowskiej i oraz populacje Słowian wschodnich czerniachowskiej i Słowian oraz populacje zachodnich S owian oraz ich wschodnich sąsiedzi (populacje i S owian zachodnich pochodzenia oraz germańskiego), ich s siedzi w układzie (populacje dwóch pochodzenia pierwszych germa skiego), składowych w głównych. uk adzie dwóch pierwszych sk adowych g ównych. Abb.. Männli e Populationen der Bevölkerung der Lausitzer, der Wielbark, der Przeworsk und der Černja ovkultur sowie Populationen von Ost und Westslawen und deren Na barn (Populationen germanis er Herkun ) in Zusammenstellung der ersten beiden Hauptbestandteile. 6

LUDNOŚĆ KULTURY ŁUŻYCKIEJ I KULTURY POMORSKIEJ A PROBLEM POCHODZENIA SŁOWIAN do ludności pochodzenia germańskiego z okresu średniowiecza. Podobny obraz zróżnicowania uzyskano porównując pod względem cech metrycznych czaszki populację związana z kulturą łużycką, populacje z okresu rzymskiego (ludność kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej) oraz średniowieczne i nowożytne populacje z dorzecza Odry i Wisły (ryc. 3). Populacja ludności kultury łużyckiej wykazuje, w tym ujęciu, największe podobieństwo do populacji z okresu rzymskiego. Na rycinie. przedstawiono zróżnicowanie populacji pochodzenia germańskiego i populacji ludności kultury łużyckiej, przeworskiej, wielbarskiej i czerniachowskiej. Populacje pochodzenia germańskiego różnią się wyraźnie strukturą morfologiczną od populacji z okresu rzymskiego oraz populacji ludności kultury łużyckiej. W dyskusjach na temat interpretacji podobieństw biologicznych populacji ludzkich określanych na podstawie cech morfologicznych podnosi się czasami problem dziedziczenia cech morfologicznych. Ostatnio pisał o tym Dulinicz (008) zadając pytanie: czy za pomocą metody [rozumiem, że Autorowi chodziło o cechy morfologiczne czaszki wykorzystywane w stosowanej metodzie], którą posługuje się Autor można wykazać rzeczywiste związki genetyczne między populacjami, czy też wynikiem jej zastosowania jest tylko stwierdzenie występowania podobieństwa morfologicznego, bez możliwości wyjaśnienia jego przyczyn? Problem dziedziczenia cech morfologicznych czaszki, czy ogólniej dziedziczenia cech morfologicznych u człowieka i innych organizmów żywych, był przedmiotem licznych badań genetycznych, opierających się głównie (w antropologii) na badaniach bliźniąt lub badaniach rodzinnych. W literaturze polskiej warto na przykład zać pracę OrczykowskiejŚwiątkowskiej i Lebio dy (97). Autorki te na podstawie badań 3 par wska bliźniąt wykazały, że pomiary czaszki cechują się bardzo wysokimi współczynnikami odziedziczalności. Wyniki ich badań potwierdziły jednoznacznie hipotezę o szczególnie silnym uwarunkowaniu genetycznym wielkości puszki mózgowej w porównaniu z proporcjami wymiarów głowy, dlatego obecnie w badaniach antropologicznych wykorzystuje się, do obliczania odległości biologicznej Lubelszczyzna Galicz, Ukraina K. przeworska K. u ycka, Polska ekno Sk adowa :,08% 0 K. czerniachowska Cedynia S aboszewo K. wielbarska, Lubelszczyzna K. wielbarska, ogó danych K. wielbarska, Pomorze 3 0 3 Sk adowa : 0,90% Rycina Ryc. 3. 3. Podobieństwo Podobie stwo biologiczne biologiczne populacji populacji ludności ludno ci kultury kultury łużyckiej u yckiej do do populacji populacji ludności z okresu rzymskiego ludno ci (ludność z okresu kultury rzymskiego wielbarskiej, (ludno przeworskiej kultury wielbarskiej, i czerniachowskiej) przeworskiej oraz i populacji ludności średniowiecznej czerniachowskiej) z terenu oraz populacji Polski i Ukrainy ludno ci(w redniowiecznej porównaniach z uwzględniono terenu Polski populacje, i dla których Ukrainy dysponowano (w porównaniach także danymi uwzgl dniono o częstości populacje, występowania dla których cech odontologicznych). dysponowano tak e Abb. 3. Biologis e danymi Ähnli keiten o cz sto ci wyst powania zwis en der cech Population odontologicznych). der Bevölkerung der Lausitzer Kultur und Populationen der Römis en Kaiserzeit (Bevölkerung der Wielbark, Przeworsk und Černja ovkultur) sowie mi elalterli en Populationen aus Gebieten Polens und der Ukraine (Beim Verglei wurden au Populationen berü si tigt, für die Daten über die Häufigkeit des Au retens von odontologis en Eigens a en vorhanden waren.) 63

JANUSZ PIONTEK, BEATA IWANEK,, K. wielbarska Szwedzi Burgundowie Frankowie Sk adowa :,% 0, 0, K. czerniachowska K. przeworska Alamanowie Sasi Bawarowie Islandczycy Norwedzy Longobardowie, K. u ycka, 3 0 3 Sk adowa : 7,39% Ryc. Rycina. Podobieństwo. Podobie stwo biologiczne biologiczne populacji populacji ludności ludno ci kultury kultury łużyckiej u yckiej do populacji do populacji ludności kultury wielbarskiej, ludno ci przeworskiej, kultury wielbarskiej, czerniachowskiej przeworskiej, oraz populacji czerniachowskiej o pochodzeniu oraz populacji germańskim o pochodzeniu germa skim Abb.. Biologis e Ähnli keiten zwis en Populationen der Bevölkerung der Lausitzer Kultur und Populationen der Bevölkerung der Wielbark, Przeworsk und Černja ovkultur sowie Populationen germanis er Herkun. między populacjami, pomiary czaszek, a nie wskaźniki ilorazowe obliczone na ich podstawie. Rozwijając rozpoczęte przez Wiercińskich (978, 98) badania antropologiczne zmierzające do wyjaśnienia podobieństw biologicznych między populacjami zamieszkującymi Europę Środkową w pradziejach, przy uwzględnieniu nowych materiałów szkieletowych dotyczących populacji z okresu rzymskiego oraz przy zastosowaniu nowych metod badania zmienności międzypopulacyjnej, wykazaliśmy bardzo wysokie podobieństwo biologiczne populacji ludzkich, zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły, od epoki brązu do okresu średniowiecza. ANALIZA MATERIAŁÓW ODONTOLOGICZNYCH Analizy odontologiczne przepalonych szczątków kostnych zapoczątkowała w Polsce Kaczmarek (98a, 98b). Stwierdziła ona, badając przepalono szczątki kostne z grobów ciałopalnych ludności kultury pomorskiej, że w trakcie spalania zwłok zawiązki koron zębów nie ulegają zniekształceniom pod wpływem wysokiej temperatury. Ponadto z uwagi na to, że nie biorą one jeszcze udziału w procesie żucia ich powierzchnie nie są starte, co pozwala rejestrować obecne na ich koronach różne cechy odontologiczne, badane standardowo w przypadku analiz materiałów szkieletowych. Kaczmarek (98a, 98b) zbadała 779 grobów ciałopalnych ludności kultury pomorskiej, pochodzących z 6 cmentarzysk. W badaniach uwzględniła zawiązki zębów stałych osobników, w tym siekaczy oraz górnych i dolnych trzonowców. Na zawiązkach rejestrowała: łopatowatą formę językowej powierzchni siekaczy górnych (ryc. ), występowanie formy. guzkowej na pierwszym dolnym trzonowcu (ryc. 6), występowanie formy 3. guzkowej na drugim górnym trzonowcu (ryc. 7), występowanie formy. guzkowej na drugim dolnym trzonowcu (ryc. 8). Podobne badania zostały wykonane na zawiązkach zębów stałych pochodzących z grobów ciałopalnych ludności kultury łużyckiej, odkrytych na cmentarzyskach w Wicinie, pow. Lubsko i Subiejuchach koło Biskupina (Kaczmarek, Piontek 98). Ogółem uzyskano zawiązki siekaczy i zębów trzonowych 7 osobników, na których rejestrowano podobne cechy odontologiczne, jak w przypadku badań zawiązków pochodzących z grobów ciałopalnych ludności kultury pomorskiej. Analiza porównawcza częstości występowania badanych cech odontologicznych na zawiązkach 6

LUDNOŚĆ KULTURY ŁUŻYCKIEJ I KULTURY POMORSKIEJ A PROBLEM POCHODZENIA SŁOWIAN pochowanej na cmentarzysku w Masłomęczu i Gródku (KozakZychman, Segeda 99), Rogowie (Piontek i in. 006), Kowalewku (Segeda i in. 00). Opublikowano także dane (Piontek i in. 008) dotyczące częstości występowania cech odontologicznych u ludności ze średniowiecznych i nowożytnych cmentarzysk z terenu Polski (Cedynia Pomorze, Słaboszewo i Łekno Kujawy) oraz dane dotyczące ludności kultury czerniachowskiej (Segeda 99) i ludności pochowanej na średniowiecznych cmentarzyskach na obszarze Ukrainy (Segeda 999, Grawere 987). Ryc.. Łopatowatość pierwszych siekaczy szczeki. Abb.. Spatelförmigkeit der ersten S neidezähne. Ryc. 7. Drugi górny trzonowiec o trzech guzkach. Abb. 7. Zweiter oberer Ba enzahn mit drei Knöt en. Ryc. 6. Pierwszy dolny trzonowiec o czterech guzkach. Abb. 6. Erster unterer Ba enzahn mit vier Knöt en. zębów stałych ludności kultury łużyckiej i ludności kultury pomorskiej wykazała, że te dwie grupy ludnościowe nie różnią się budową morfologiczną zębów. Obliczono odległość biologiczną Sjøvolda (MMD) na podstawie częstości występowania cech niemetrycznych siekaczy i zębów trzonowych. Wartości odległości biologicznej MMD okazały się nieistotne statystycznie (Kaczmarek, Piontek 98). Ostatnio zostały opracowane materiały szkieletowe z cmentarzysk birutyalnych związanych z ludnością kultury wielbarskiej. Opublikowano dane dotyczące częstości występowania cech odontologicznych ludności kultury wielbarskiej Ryc. 8. Drugi dolny trzonowiec o czterech guzkach. Abb. 8. Zweiter unterer Ba enzahn mit vier Knöt en. 6

JANUSZ PIONTEK, BEATA IWANEK Omówione powyżej wyniki badań odontologicznych ludności kultury wielbarskiej, czerniachowskiej oraz ludności z okresu średniowiecza z terenu Polski i Ukrainy zastały zestawione w ujęciach tabelarycznych (tabele ), a następnie wykorzystane do porównań z danymi dotyczącymi ludności kultury łużyckiej i pomorskiej. Analizy porównawcze badanych populacji wykonano metodą składowych głównych. Porównano populacji przy uwzględnieniu cech odontologicznych. Na rycinie 9. przedstawiono układ porównywanych populacji względem dwóch pierwszych składowych głównych. Pierwsza składowa główna wyczerpuje aż % zmienności wspólnej, druga 6%. Populacje ludności kultury łużyckiej i kultury pomorskiej wykazują wysokie ogólne podobieństwo do populacji ludności kultury wielbarskiej, czerniachowskiej i słowiańskich populacji średniowiecznych. DYSKUSJA WYNIKÓW W badaniach antropologicznych procesów etnogenezy ludów europejskich przyjmowano, że zadaniem antropologii fizycznej w tych badaniach jest dostarczanie opisów biologicznych grup ludzkich, określanie różnic biologicznych między grupami ludzkimi oraz współudział w interpretacji przyczyn powstawania tych różnic (Czekanowski 967). Ta postawa badawcza umożliwiała przejście od statystycznych badań porównawczych, nie zawsze zrozumiałych dla niektórych przedstawicieli nauk humanistycznych, do wieloaspektowych monograficznych studiów interdyscyplinarnych. Po wielu dyskusjach i sporach antropolodzy uznali wówczas, że typ antropologiczny, główny model badawczy w dawnym typologicznym systemie teoretycznym, może być traktowany jedynie jako tzw. realność biologicznorachunkowa, czyli Tabela. Częstość występowania łopatowatości pierwszego górnego siekacza (I ). Tab.. Häufigkeit des Au retens der Spatelförmigkeit des ersten oberen S neidezahns (I ). Populacja N Kultura łużycka 7 Sobiejuchy Wicina 3 Łopatowatość I Stopnie 3 Autor n % 3 6, 8,3 Kaczmarek, Piontek 98,7 Kaczmarek, Piontek 98 Kultura pomorska 3,8 Karczmarek 98 Kultura wielbarska Kowalewko Rogowo Gródek Masłomęcz Grupa masłomęcka (Masłmęcz+Gródek) 98 3 0 9 6 6 3 6, 3,8,0,,,0 Segeda i in. 00 Piontek i in. 008 KozakZychman, Segeda 99 KozakZychman, Segeda 99 KozakZychman, Segeda 99 Kultura czerniachowska Boromla Chołmskoje Czerniachów Gawriłowka Koblewo Pierejesław Sad Uspienka Żurawka 9 0 3 3, 9,,0,3 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Średniowiecze Polska Cedynia Łekno Słaboszewo 8 0 3 6 7,, 8,3, Piontek i in. 008 Piontek i in. 008 Piontek i in. 008 Średniowiecze terytorium Ukrainy Galicz Grigoriwka, Buczaki Kazarowiczi Kijów, Ljubecz, Wytycziw Lipowe Łuka 6 0 9,3,0, Segeda 00 Segeda 00 Segeda 00 Grawere 987 Segeda 00 66

LUDNOŚĆ KULTURY ŁUŻYCKIEJ I KULTURY POMORSKIEJ A PROBLEM POCHODZENIA SŁOWIAN Sk adowa : 6,% 0 Galich Kowalewko Cedynia Populacje kultury czerniachowskiej i wielbarskiej Populacje redniowieczne Ukraina Populacje redniowieczne i nowo ytne Polska Mas om cz Grigorivka Rogowo Gródek Zhuravka ekno S aboszewo Boromlya Lipove Kultura u ycka Kultura pomorska Koblevo 3 0 3 Sk adowa :,09% Ryc. 9. Podobieństwo biologiczne populacji ludności kultury łużyckiej i ludności kultury pomorskiej do populacji ludności kultury wielbarskiej, czerniachowskiej i średniowiecz nych populacji z terenu Polski i Ukrainy (w porównaniach uwzględniono populacje, dla których dysponowano także danymi o cechach morfologicznych czaszki). Abb. 9. Biologis e Ähnli keiten zwis en Populationen der Bevölkerung der Lausitzer und Pommers en Kultur und Populationen der Bevölkerung der Wielbark und der Černja ovkultur sowie mi elalterli en Populationen aus Gebieten Polens und der Ukraine (Beim Verglei wurden Populationen berü si tigt, für die Daten zu morphologis en S ädeleigens a en vorhanden waren). Tabela 3. Częstość występowania formy. guzkowej na pierwszym dolnym trzonowcu (M ). Tab. 3. Häufigkeit des Au retens der Vierknöt enform am ersten unteren Ba enzahn (M ). Forma M Kultura łużycka Sobiejuchy Wicina Populacja N 8 9 9 Stopnie y, +, x n %,,3 Autor Kaczmarek, Piontek 98 Kaczmarek, Piontek 98 Kultura pomorska 3,8 Karczmarek 98 Kultura wielbarska Kowalewko Rogowo Gródek Masłomęcz Grupa masłomęcka (Masłmęcz+Gródek) Kultura czerniachowska Boromla Chołmskoje Czerniachów Gawriłowka Koblewo Pierejasław Sad Uspienka Żurawka Średniowiecze Polska Cedynia Łekno Słaboszewo Średniowiecze Ukraina Galicz Grigiriwka, Buczaki Kazarowiczi Kijów, Ljubecz, Wytycziw Lipowe Łuka 36 6 9 0 0 9 0 8 9 6 6 83 3 8 30 8 6 7 8 9 7 0 0 3 0,3 9,, 9, 7,,0 7,6 8,0 9, 8, 0,0 7, 9,7, 3,6,0 7,6 0.7 6.7 3,3 6,7 3.6 6,7 Segeda i in. 00 Piontek i in. 008 KozakZychman, Segeda 99 KozakZychman, Segeda 99 KozakZychman, Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Piontek i in. 008 Piontek i in. 008 Piontek i in. 008 Segeda 00 Segeda 00 Segeda 00 Grawere 987 Segeda 00 67

JANUSZ PIONTEK, BEATA IWANEK Tabela. Częstość występowania formy 3. guzkowej na drugim górnym trzonowcu (M ). Tab.. Häufigkeit des Au retens der Dreiknöt enform am zweiten oberen Ba enzahn (M ). Forma M Populacja N Stopnie 3, 3+ n % Autor Kultura łużycka Sobiejuchy Wicina 38 7 9 3 6 0,0 7,3 9,3 Kaczmarek, Piontek 98 Kaczmarek, Piontek 98 Kultura pomorska 3, Karczmarek 98 Kultura wielbarska Kowalewko Rogowo Gródek Masłomęcz Grupa masłomęcka (Masłmęcz+Gródek) 6 3 8 3 37 6 3 8,, 8,6 38, 6,7,8 Segeda i in. 00 Piontek i in. 008 KozakZychman, Segeda 99 KozakZychman, Segeda 99 KozakZychman, Segeda 99 Kultura czerniachowska Boromla Chołmskoje Czarniachów Gawriłowka Koblewo Pierejesław Sad Uspienka Żurawka 0 0 3 0 7 38 6,8 6,7 0,0 9, 7,7 0,0,0,3 8,9 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Średniowiecze Polska Cedynia Łekno Słaboszewo 0 99 9 6 6 0,, 6,9 30, Piontek i in. 008 Piontek i in. 008 Piontek i in. 008 Średniowiecze Ukraina Galicz Grigiriwka, Buczaki Kazarowiczi Kijów, Ljubecz, Wytycziw Lipowe Łuka 80 7 3 3 67 7 3 6 0 8 9,, 37,, 9,9 9,6 3,7 Segeda 00 Segeda 00 Segeda 00 Grawere 987 Segeda 00 coś, co jest tylko narzędziem do poznania zmienności biologicznej, a nie rzeczywistym obiektem badawczym (istniejącą obiektywnie jednostką taksonomiczną). W ramach zaproponowanych w latach 0. ubiegłego wieku przez Wankego (93, 9) dwóch metod statystycznej analizy zmienności biologicznej (metody punktów odniesienia i metody stochastycznej korelacji wielorakiej), różnice w składach antropologicznych (obliczane tymi metodami) mogły być traktowane jako swoistego rodzaju informacje o odległości biologicznej między grupami ludzkimi (Bergman 003). Analizy antropologiczne wykonane tymi metodami stały się matematycznym odwzorowaniem zmienności biologicznej człowieka, co upodobniło je do późniejszych analiz wykorzystujących populacyjną koncepcję rasy. Dlatego ujęcia syntetyczne, przedstawione przez Czekanowskiego (967), Kóčkę (98) czy później przez Wiercińskiego (9, 973, 976), Rożnowskiego (98) i innych, przedstawiają do dzisiaj, wiarygodne interpretacje procesów etnogenezy Słowian, chociaż wykonane były dość skomplikowanymi metodami statystycznymi i oparte były na niezbyt licznym materiale szkieletowym. Główne dotychczasowe ustalenia antropologów, przy wykorzystaniu tych metod badawczych, można streścić następująco: Czekanowski (967) uważał, że przestawione przez niego wyniki badań pozwalają na stwierdzenie, że dane antropologiczne dokumentują ciągłość zaludnienia obszaru między Bałtykiem a Sudetami i Karpatami od neolitu aż po czasy teraźniejsze. Kóčka (98) wykazywał natomiast, że wspólnota praindoeuropejska ukształtowała się na ba zie naddunajskich plemion w obszarze Europy Środkowej i ŚrodkowoWschodniej. W trzecim i drugim tysiącleciu przed naszą erą wyodrębniły 68

LUDNOŚĆ KULTURY ŁUŻYCKIEJ I KULTURY POMORSKIEJ A PROBLEM POCHODZENIA SŁOWIAN Tabela. Częstość występowania formy. guzkowej na drugim dolnym trzonowcu (M ). Tab.. Häufigkeit des Au retens der Vierknöt enform am zweiten unteren Ba enzahn (M ). Forma M Populacja N Stopnie y, +, x n % Autor Kultura łużycka Sobiejuchy Wicina 3 0 3 9 9,3 90,0 9,3 Kaczmarek, Piontek 98 Kaczmarek, Piontek 98 Kultura pomorska 9 9 00,0 Karczmarek 98 Kultura wielbarska Kowalewko Rogowo Gródek Masłomęcz Grupa masłomęcka (Masłmęcz+Gródek) 9 63 3 8 3 98 0 0 7 7 8, 79, 8,0 76,9 9, 87, Segeda i in. 00 Piontek i in. 008 KozakZychman, Segeda 99 KozakZychman, Segeda 99 KozakZychman, Segeda 99 Kultura czerniachowska Boromla Chołmskoje Czerniachów Gawriłowka Koblewo Pierejasław Sad Uspienka Żurawka 0 8 3 36 0 8 3 0 3 96, 9, 00,0 00,0 00,0 90,9 00,0 00,0 80,0 97, Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Segeda 99 Średniowiecze Polska Cedynia Łekno Słaboszewo 66 6 6 0 9 0 90, 90,8 9, 88,9 Piontek i in. 008 Piontek i in. 008 Piontek i in. 008 Średniowiecze Ukraina Galicz Grigiriwka, Buczaki Kazarowiczi Kijów, Ljubecz, Wytycziw Lipowe Łuka 3 33 6 6 0 6 0 8 0 6 3 3 77,8, 76,9 93,8 80,0 88, 9,9 Segeda 00 Segeda 00 Segeda 00 Grawere 987 Segeda 00 się, w wyniku krzyżowania tej ludności z grupami rybackomyśliwskimi, główne grupy etniczne Europy, natomiast protosłowiański zespół etniczny wyodrębnił się na obszarze dorzecza Odry i Wisły. Wierciński (976) stwierdził na podstawie analizy procesualnej i strukturalnej zbioru populacji z okresu neolitu, brązu i wczesnego średniowiecza, pochodzących z dorzecza Odry i Wisły, że neolityczna ludność zaliczana do kultury trzcinieckiej mogła należeć do zbioru populacji antropologicznie wyjściowych Prasłowiańszczyzny. Wykonane porównania ujawniły zdaniem Wiercińskiego prasłowiański charakter ludności kultury trzcinieckiej i kultury łużyckiej, a wyniki badań procesualnych i strukturalnych stały się jednoznacznie dowodem na kontynuację ludnościową na ziemiach polskich, od kultury trzcinieckiej, poprzez kulturę łużycką, do okresu wczesnego średniowiecza. W kolejnych opracowaniach antropologowie wykorzystywali nowo pozyskiwane materiały szkieletowe oraz wzbogacali liczbę materiałów porównawczych. Badaniami obejmowano także nowe kompleksy cech, to znaczy cechy odontologiczne, cechy niemetryczne czaszki oraz dane dotyczące stanu i dynamiki biologicznej populacji szkieletowych. Wyniki tych badań, w tym i nasze, nie potwierdzają tezy o dyskontynuacji zasiedlenia obszarów w dorzeczu Odry i Wisły między starożytnością a wczesnym średniowieczem. Badania te wykazują natomiast wysokie podobieństwo biologiczne pomiędzy ludnością zamieszkującą te ziemie od czasów starożytnych. W miarę powiększania się bazy źródłowej wynik ten nie ulega zmianie. Kolejne opracowania, naszych poprzedników i nasze uzyskiwane już nowymi metodami, w coraz precyzyjniejszy sposób, 69

JANUSZ PIONTEK, BEATA IWANEK potwierdzają ustalenia Czekanowskiego, Kóčki i Wiercińskiego, i innych, o braku dyskontynuacji w zasiedleniu ziem w dorzeczy Odry i Wisły, między starożytnością a wczesnym średniowieczem. Wyniki badań antropologicznych różnych autorów, w tym i nasze, coraz mocniej wspierają poglądy niektórych badaczy, że procesy kulturowe, jakie zachodziły pomiędzy schyłkiem starożytności a wczesnym średniowieczem w Europie, były na tyle skomplikowane, że nie można ich wyjaśnić, jak proponują niektórzy, przy wykorzystaniu prostego modelu migracyjnego. Jednakże tylko od archeologów zależeć będzie, czy wyniki badań różnych dyscyplin, w tym antropologii fizycznej, zostaną wykorzystane do weryfikacji hipotez stawianych we współczesnej archeologii. Prof. dr hab. Janusz Piontek Mgr Beata Iwanek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Antropologii Zakład Biologii Ewolucyjnej Człowieka ul. Umultowska 98, 66 Poznań Bibliografia Bergman P. 003 Wybrane metody odległości wielocechowych rys historyczny, [w:] Metody statystyczne w antropologii, red. Charzewska J., Kaczanowski K., Piechaczek H., Szóste Warsztaty Antropologiczne im. Profesora Janusza Charzewskiego, AWF, Warszawa, 7 3. Dąbrowski R. 007 Populacje ludzkie z dorzecza Odry i Wisły w okresie wpływów rzymskich i we wczesnym średniowieczu, Seria Antropologia nr 3, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Dulinicz M. 008 Antropologia fizyczna, archeologia, etnogeneza Słowian, Archeologia Polski, t. LIII (), 3. Gedl M. 966 Groby szkieletowe w kulturze łużyckiej, Przegląd Archeologiczny, t. XVII,. Gładkowska J. 98 Czaszka z wczesnego okresu żelaza ze Słupcy, Przegląd Archeologiczny, t. X, 86 87. Grawere R. U. 987 Etničeskaja odontologija łoty ej, Ryga. Kaczmarek M. 98a Analiza odontoskopijna przepalonych szczątków ludzkich, Przegląd Antropologiczny, t. XLVII, 63 7. 98b Charakterystyka morfologii zawiązków koron zębów stałych w grobach ciałopalnych kultury pomorskiej, [w:] Źródła do badań biologii i historii populacji słowiańskich, red. Malinowski A., Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 7. Kapica Z. 96 Analiza antropologiczna materiałów osteologicznych z cmentarzyska kultury łużyckiej (Hallstatt C) w CzęstochowieRakowie, Rocznik Muzeum w Częstochowie,, 80. Kapica Z., Łuczka B. 97 Cmentarzysko kultury łużyckiej w Przeczycach, pow. Zawiercie, w świetle badań antropologicznych. Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Archeologia 8. Kóčka W. 99/90 Czaszki z grobów kultury łużyckiej na Śląsku, Slavia Antiqua, t. II, 86 96. 98 Zagadnienie etnogenezy ludów Europy, Wrocław. Konduktorova T. S. 979 Antropogičeskije materialy černăhovskoj kultury Ukrainy, [w:] Mogilniki černăhonskoj kul tury, Izdatel srvo Nauka, 63 0. KozakZychman W. 996 Charakterystyka antropologiczna ludności Lubelszczyzny z młodszego okresu rzymskiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin. KozakZychman W., Segeda S. P. 99 Wyniki wstępnej analizy kraniologicznej i odontologicznej ludności grupy masłomęckiej, Annales Universitatis Marie CurieSkłodowska, 9 (6C), 3 7. 70

LUDNOŚĆ KULTURY ŁUŻYCKIEJ I KULTURY POMORSKIEJ A PROBLEM POCHODZENIA SŁOWIAN Malinowski A. 96 Szczątki czaszek ludzkich z grodziska i osady otwartej ludności kultury łużyckiej w Słupcy, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. XV, 7. 96 Szczątki kostne z grubu cmentarzyska łużyckiego w Bruszczewie, pow. Kościański, Przegląd Antropologiczny, t. XXXI, 8 90. OrczykowskaŚwiątkowska Z., Lebioda H. 97 Variability of cranial size and cranial shape in twins, Studies in Physical Anthropology,, 30. Piontek J. 009 Etnogeneza Słowian: od mitów ku faktom, Archeologia Polski, t. LIV (), s. 3 0. Piontek J., Iwanek B., Segeda S., Kozłowski T. 006 Odontological analysis of Wielbark Culture population from Rogowo cemetery, Poland, Česká antro pologie, 6, s. 0 0. Piontek J., Iwanek B., Segeda S. 008 Antropologia o pochodzeniu Słowian. Monografie Instytutu Antropologii UAM, Poznań. Rożnowski F. 98 Stosunki antropologiczne na terenach zajętych w okresie rzymskim przez ludność kultury wielbarskiej i ludność kultury czerniachowskiej, [w:] Teoria i empiria w polskiej szkole antropologicznej, red. Pion tek J., Malinowski A., Seria Antropologia, Poznań,, s. 39 9. Rożnowski F., GładykowskaRzeczycka J. 983 Stan i wyniki badań antropologicznych nad ludnością kultury wielbarskiej, Materiały Zachodniopomorskie, 9, s. 7 76. Rudič T. O. 998 Antropologicznyj sklad naselennia dawniogo Galycza, Galycz i Galycka zemlia, s. 9. 003 Antropologičnyj sklad naselennja pivničnyh rajoniv Ukrajiny XXIII stolittja (pravyj bereh Dnipra), Vita antiqua, Kyiv, 6, s. 0. Segeda S. 99 Dental data as a source of ethnogenetic information based on material from the culture of the Chernyakhivsk, Variability and Evolution,, s. 9 3. 00 Antropologicznyj sklad ukrayins kogo narodu: etno genetycnyy aspekt, Vydavnyctvo im. Aleny Teligy, Kyyiv. Segeda S. P. 00 Antropologicznyj sklad ukrayins kogo narodu: etno genetycznyj aspekt, Dysertacija. Segeda S., Piontek J., Rewekant A. 00 Odontological analysis of Wielbark Culture popula tion from Kowalewko cemetery, Poland, [in:] Current Trends in Dental Morphology Research. Refereed full papers from 3 th International Symposium on Dental Morphology, 7 August 00, Łódź, Poland, E. Żądzińska (ed.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 7 39. Szydłowska E. 97 Ze studiów nad cmentarzyskami birytualnymi z przewagą grobów szkieletowych w kulturze łużyckiej, Przegląd Archeologiczny, t. XXII, s. 7. Szczepanek A. 008 Ludność kultury trzcinieckiej w świetle badań antropologicznych, [w:] Księga Jubileuszowa, Stulecie Zakładu Antropologii Uniwersytetu Jagiellońskiego 908008, red. Kaczanowski K., Kraków, s. 3 6. Ullrich H. 97 Das aunjetitzer Gräbelfeld vom Grossbrembach, Weimar. Wanke A. 93 Metoda badań częstości występowania zespołów cech czyli metoda stochostycznej korelacji wielorakiej, Przegląd Antropologiczny, t. XX, s. 680 68. 9 Indywidualne określenia taksonomiczne, Przegląd Antropologiczny, t. XXI, 968 988. Wierciński A. 976 Problem strukturalnej i procesualnej identyfikacji antropologicznej Prasłowian, Slavia Antiqua, 3, s. 6. Wiercińska A., Wierciński A. 978 An Anthropological Contribution to the Origin of Slavs, Collegium Antropologicum,,, s. 8 3. 98 Ludność kultury trzcinieckiej i kultury łużyckiej a problem Prasłowiańszczyzny, [w:] Przemiany ludnościowe i kulturowe I tysiąclecia p.n.e. na ziemiach między Odrą i Dnieprem, Materiały z polskoradzieckiego sympozjum paleodemograficznego, Warszawa, 69 grudnia, red. Hensel W. (red.), Wrocław Warszawa Kraków GdańskŁódź, s. 33 7. Wokroj F. 99 Szczątki ludzkie sprzed ok. 00 lat znalezione w Biskupinie w 98 r., Przegląd Archeologiczny, t. XVI, 0 6. 98 Szczątki ludzkie z grodziska kultury łużyckiej w Słupcy, Fontes Archaeologici Posnanienses, 9, s. 37 3. 7

JANUSZ PIONTEK, BEATA IWANEK DIE BEVÖLKERUNG DER LAUSITZER UND POMMERSCHEN KULTUR UND DAS PROBLEM DER HERKUNFT DER SLAWEN Janusz Piontek, Beata Iwanek Zusammenfassung Die in letzter Zeit im Zusammenhang mit dem Bau von Autobahnen erfolgten archäologischen Untersuchungen trugen zu einem bedeutenden Zuwachs am von birituellen Gräberfeldern der WielbarkKultur stammenden Knochenmaterial bei. Anthropologisch untersucht wurden in diesem Zusammenhang Skelette von Gräberfeldern der ČernjachovKultur (Rudič 998, 003; Segeda 00) sowie SkelettMaterial von birituellen Gräberfeldern der PrzeworskKultur (Piontek u.a. 008). Unter Berücksichtigung des neuen SkelettMaterials beschlossen wir zu prüfen, wie sich die biologische Ähnlichkeit zwischen der Bevölkerung der Lausitzer und der Pommerschen Kultur und den am Ende des Altertums und im Mittelalter die Flussgebiete von Oder und Weichsel bewohnenden Menschengruppen gestaltet. In Erweiterung der früher durchgeführten anthropologischen Untersuchungen, die eine Klärung der biologischen Ähnlichkeiten zwischen den in der Urzeit Mitteleuropa bewohnenden Populationen anstrebten, sowie unter Einbeziehung des neuen SkelettMaterials von Populationen aus der Römischen Kaiserzeit (Untersuchungen von metrischen Schädelmerkmalen) und unter Anwendung neuer Methoden zur Erforschung der innerhalb der Populationen auftretenden Veränderlichkeit konnten wir große biologische Ähnlichkeiten zwischen den von der Bronzezeit an bis ins Mittelalter die Flussgebiete von Oder und Weichsel bewohnenden menschlichen Populationen nachweisen. Mit Hilfe von odontologischen Merkmalen untersuchten wir ebenfalls die zwischen den menschlichen Populationen bestehenden Unterschiede. Zum Vergleich zogen wir die Forschungsergebnisse von Kaczmarek (98a, 98b) heran, die 779 Brandgräber der Bevölkerung der Pommerschen Kultur analysiert hatte, die von insgesamt 6 Gräberfeldern stammten. Bei ihren Untersuchungen hat sie bei Personen die Zahnanlagen der bleibenden Zähne, darunter Schneidezähne sowie obere und untere Backenzähne, miteinbezogen. In Bezug auf die Bevölkerung der Lausitzer Kultur nutzten wir Untersuchungen der Zahnanlagen von bleibenden Zähnen, die aus den auf den Gräberfeldern von Wicina (Kreis Lubsko) und Sobiejuchy bei Biskupin (Kaczmarek, Piontek 98) freigelegten Brandgräbern der Pommerschen Kultur stammten. In diesen Untersuchungen wurden die Anlagen der Schneide und Mahlzähne von insgesamt 7 Personen erfasst, bei denen ähnliche Merkmale registriert werden konnten wie im Falle von den aus Brandgräbern der Pommerschen Kultur stammenden Zahnanlagen. Eine vergleichende Analyse der Häufigkeit des Auftretens der an den Zahnanlagen der bleibenden Zähne der Bevölkerung der Lausitzer und der Pommerschen Kultur untersuchten odontologischen Merkmale ergab, dass sich diese beiden Bevölkerungsgruppen hinsichtlich des morphologischen Zahnaufbaus nicht voneinander unterscheiden. Die errechnete biologische Entfernung nach Sjøvold (MMD) hat sich als statistisch unerheblich erwiesen. Zwecks weiterer Vergleiche zogen wir das Skelettmaterial von den mit der Bevölkerung der Wielbark Kultur verbundenen birituellen Gräberfeldern sowie Daten zur Häufigkeit des Auftretens von odontologischen Merkmalen bei der auf den Gräberfeldern von Masłomęcz und Gródek (KozakZychman, Segeda 99) sowie Rogowo (Piontek u.a. 006) und Kowalewko (Segeda u.a. 00) bestatteten Bevölkerung der Wielbark Kultur heran. Darüber hinaus nutzten wir Daten zur Häufigkeit des Auftretens von odontologischen Merkmalen bei der mit mittelalterlichen und neuzeitlichen Gräberfeldern in Polen (Piontek u.a. 008) verbundenen Bevölkerung wie auch Daten zur Bevölkerung der Černjachov Kultur (Segeda 99) und zur auf mittelalterlichen Gräberfeldern auf dem Gebiet der Ukraine (Segeda 999, Grawere 987) bestatteten Bevölkerung. Die Vergleichsanalyse der untersuchten Populationen erfolgte mittels der Hauptkomponenten Methode. Verglichen wurden vier odontologische Merkmale bei insgesamt Populationen (Abb. 9). Die Populationen der Bevölkerung der Lausitzer und der Pommerschen Kultur weisen bezüglich der Populationen der Wielbark und Černjachov Kultur sowie der mittelalterlichen slawischen Populationen große allgemeine Ähnlichkeiten auf. Die Ergebnisse anthropologischer Untersuchungen verschiedener Autoren, darunter auch unsere, stützen immer stärker die Auffassungen einiger Forscher, die daran festhalten, dass die zwischen dem Ende des Altertums und dem frühen Mittelalter in Europa vor sich gegangenen Kulturprozesse zu kompliziert waren, als dass sie wie einige Wissenschaftler vorschlagen mit Hilfe eines einfachen Migrationsmodells erklärt werden könnten. 7