IV Rozwój przestrzenny miejscowości w warunkach depopulacji - podstawy metodologiczne i przykładowe rozwiązania

IV Rozwój przestrzenny miejscowości w warunkach depopulacji - podstawy metodologiczne i przykładowe rozwiązania Rolą niniejszego rozdziału jest zaprezentowanie funkcjonujących już w praktyce rozwiązań na rzecz rozwoju wewnętrznego. Zdecydowano cel ten osiągnąć przywołując doświadczenia Bawarii, Badenii-Wirtembergii oraz Nadrenii-Palatynatu i Saksonii 1. Bawaria, w ramach akcji Witalna Wieś, rozwinęła metodykę ustalania potencjału rozwoju wewnętrznego, czyli nieaktywnych zasobów obiektów i przestrzeni w obszarze zabudowy. Badenia- Wirtembergia w projekcie MELAP prezentuje działania fazy dalszej, tj. rozwiązań planistyczno-projektowych na rzecz zagospodarowania ujawnionego potencjału 2. Z kolei w doświadczeniach Saksonii i Nadrenii-Palatynatu znajdują się rozwiązania na rzecz rewitalizacji miejscowości. Instrumentarium dotacyjne wyzwalające oczekiwane zmiany zilustrowano rozwiązaniami Nadrenii-Palatynatu. IV.1. Program Witalna Wieś, Bawaria Tło realizacji programu W Bawarii przemiany na obszarach wiejskich spowodowały, że land w roku 2006 zainicjował program Witalna Wieś (Dorf vital 3 ). Program ten nie jest pomyślany jako dotacyjny program pomocowy lecz narzędzie aktywizacji społeczności lokalnej przez samorząd. Jego celem jest rozpoznanie potencjału rozwoju wewnętrznego oraz opracowanie strategii witalności koncentrującej się na zmianach w sferach budowlanej oraz społecznej zachodzących na wsiach i w ich centrach. Środkami realizacji programu są: gospodarka gruntami we wsi, ale również na przyległych polach, ukierunkowanie inicjatyw obywatelskich na stworzenie wspólnoty odpowiedzialności, w ramach której mieszkańcy, samorząd i organy administracji publicznej współdziałają przy rozwiązywaniu problemów wychodzących swym zasięgiem poza granicę gminy. Leżące u podstaw wdrażania programu konkluzje co do sytuacji demograficznej w Bawarii są niemal zbieżne z sytuacją w woj. opolskim, gdyż w tym landzie liczba dzieci w wieku szkolnym spadnie do 2050 roku o połowę w porównaniu z dzisiejszymi wartościami (odnosi się do 1 Rozwój wewnętrzny miejscowości od lat praktykowany w Nadrenii-Palatynacie w procesach rewitalizacji wsi, stanowi obecnie kanon działań w ramach polityk zagospodarowania przestrzennego niemieckich landów, szczególnie na obszarach depopulacji, gdzie klasyczne, inwestycyjne metody pobudzania wzrostu nie działają. Od początku XXI wieku kwestia rewitalizacji, stanowi również oś polityki miejskiej, co jest podyktowane koniecznością przeciwdziałania wyludnianiu ośrodków miejskich, upadkowi centrów oraz opuszczanych i tracących swe funkcje dzielnic. Pojawiło się podejście określane pojęciem redevelopment, polegające na przebudowie urbanistycznej. Rozwijaniu tego podejścia służył Program IBA Urban Redevelopment 2010. 2 Warto odnotować, iż postulat rozwoju wewnętrznego w Niemczech jest ważnym elementem równoważenia rozwoju. Celem jest redukcja dziennego zużycia przestrzeni ze 130 ha (ok. roku 2010) do 30 ha w roku 2020. Realizacja tego celu na terenie Nadrenii-Palatynatu oznacza zmniejszenie zużycia z ok. 5,4 ha do 1,4 ha. Kolejnym ważnym celem społecznym jest hamowanie spadku cen nieruchomości z racji przewagi podaży nad popytem. 3 http:// www.dorfvital.bayern.de 79

roku 2006), ilość osób w wieku powyżej 75 lat wzroście niemalże dwukrotnie. Proces kroczącego starzenia się społeczeństwa został już zaprogramowany ( ) będą występować różnice. W określonych regionach i gminach będzie wyraźniej widoczne zjawisko starzenia się społeczności niż w pozostałych. Ważnym skutkiem demograficznego procesu starzenia się społeczeństwa będzie zmiana struktury gospodarstw domowych w kierunku przyrostu jednoi dwuosobowych gospodarstw domowych prowadzonych przez osoby w starszym wieku oraz ubytku rodzinnych gospodarstw domowych, co wywrze wpływ na popyt na działki budowlane oraz mieszkania. Tym samym zmiany demograficzne będą miały coraz większy wpływ na rynek nieruchomości i ich wartość. Wielofunkcyjność i różnorodność warunkiem witalności wsi W broszurze informacyjnej programu zdefiniowano istotę witalności wsi. Stwierdzono, iż źródło wiejskiej witalności tkwi w bogatym życiu społecznym i kulturalnym, dobrej infrastrukturze oraz atrakcyjnych walorach rekreacyjnych, co tworzy - uzyskane w dużej mierze siłami społeczności lokalnej - podwaliny wysokiej jakości życia. Centralne dla utrzymania witalności wsi pojęcie wspólnoty to łącznie współżycie społeczne jej mieszkańców i wspólnota odpowiedzialności: społecznej, politycznej, administracyjnej i biznesowej. Zawarto też pogląd iż, warunkiem witalności wsi jest utrzymanie jej wielofunkcyjności, która zanika wówczas, gdy miejscowość zdominuje funkcja mieszkaniowa: Różnorodność jest warunkiem istnienia witalnych wsi. Dotyczy to tak samo wsi odnotowujących przyrost mieszkańców jak również wsi tracących mieszkańców. W obu przypadkach dominuje funkcja mieszkalna. Tam, gdzie obserwuje się przyrost mieszańców, daje się zauważyć proces wyznaczania nowych terenów pod budownictwo mieszkaniowe oraz adaptacji byłych obiektów gospodarczych i gospodarstw rolnych do celów mieszkaniowych. Tam zaś z kolei, gdzie spada ilość mieszkańców, ze względu na migracje, postępujący proces starzenia się społeczeństwa, można obserwować rosnącą ilość pustostanów oraz stopniowy zanik infrastruktury zaopatrzeniowej gwarantującej mieszkańcom dostęp do dóbr i świadczeń podstawowych. Tak w jednym jak i w drugim przypadku zanikająca różnorodność funkcji prowadzi do utraty witalności. Konstatacja, iż utrata witalności może mieć miejsce zarówno w scenariuszu przyrostu jak i spadku mieszkańców, kondycję wiejskiej wspólnoty wynosi ponad kwestię wzrostu, który w powszechnym obiegu uważany jest za warunek rozwoju. Przemiany demograficzne a rozwój przestrzenny W programie Witalna Wieś prognozy i odnotowane trendy demograficzne przekuto na dwa istotne wnioski dotyczące żywotności gmin wiejskich i wsi: 80

Oprócz starzejącej się społeczności na obszarach wiejskich i w gminach będzie występował spadek populacji, który przełoży się na ilość niezamieszkałych budynków, a tym samym na ilość pustostanów. Postępujący spadek osób w grupie wiekowej osób zakładających gospodarstwa domowe i usamodzielniających się będzie prowadził do stałego spadku potrzeb mieszkaniowych. Wytyczanie nowych osiedli oraz nowych terenów pod zabudowę będzie prowadzić niechybnie wyludniania się centrów miejscowości, pustostanów na terenach już zabudowanych. Zauważono, iż nawet w przypadku stagnacji demograficznej rośnie zapotrzebowanie na grunty budowlane ponieważ i tak ma miejsce rozwój zasobów mieszkaniowych ze względu na chęć posiadania coraz większej powierzchni mieszkań 4. Wzrostowi powierzchni mieszkaniowej w przeliczeniu na mieszkańca towarzyszy spadek liczby osób żyjących w wspólnym gospodarstwie domowym 5. Innym czynnikiem wpływającym na konsumpcję przestrzeni jest konkurencja pomiędzy samorządami o nowych mieszkańców oraz przedsiębiorców, a tym samym wyznaczanie nowych terenów pod zabudowę mieszkalną lub pod inwestycje przemysłowe. Efektem takiej polityki, przede wszystkim na peryferiach landu, był wzrost pustostanów w centrach miejscowości oraz w ich starszych dzielnicach. Nadto wytyczanie terenów pod zabudowę mieszkaniową oraz przemysłowych na peryferiach będące wynikiem przeszacowania zapotrzebowania stało się poważnym ciężarem finansowym dla gmin. Skutki są następujące: rozbicie krajobrazu i historycznej struktury osadniczej, utrata spójności społecznej, nieefektywne wykorzystanie istniejącej infrastruktury i zasobów, kosztowne tworzenie i utrzymanie infrastruktury i poszczególnych segmentów gospodarki komunalnej, np. systemów zarządzania odpadami. Omawiane działania samorządów, wraz z przemianami społecznymi oraz strukturalnymi w rolnictwie, doprowadziły do zmian strukturalnych, w których spójny układ osadniczy został rozbity rozwojem zewnętrznym. W wielu wsiach doszło do utraty spójności przestrzennej i społecznej - dwu lub wielopodziałów, polegających na zaistnieniu obok centrów miejscowości nowych peryferyjnych osiedli osiedli. Wobec przedstawionych procesów zmian społecznych oraz ich skutków strukturalnych stwierdzono, iż konieczne jest wypracowanie modeli, strategii i rozwiązań kształtowania struktury osadniczej miejscowości w gminach wiejskich z naciskiem na rozwój wewnętrzny. 4 W Bawarii w roku 1960 r - 19 m 2 / osobę, w 1987-36,7 m 2, 40,7 m 2 na osobę w roku 2000. 5 W Bawarii pomiędzy 1950 r. a 2000 r. z 3 do 2,2 osób. 81

Cele i narzędzia rozwoju wewnętrznego, strategie gmin Rozwój wewnętrzny ma na celu zagęszczenie zabudowy na terenach zamieszkałych miedzy innymi poprzez zmianę sposobu użytkowania obiektów budowlanych lub zagęszczenie oraz przystosowanie do celów mieszkalnych lub gospodarczych istniejącej zabudowy. Wśród dostępnych środków rozwoju wewnętrznego wyróżniono: zmianę funkcji (użytkowania) obiektu lub jego remont (Umnutzung / Sanierubg), zamykanie luk w zabudowie, zagęszczanie zabudowy ( zabudowę zastępczą (Barlicher Erstz) rozbiórka lub rozbiórka częściowa z zachowaniem fasad budynku (Entkernung). odzyskiwanej wolnej przestrzeni. Strategie postępowania gmin są zależne od presji budowlanej (ruchu budowlanego). Zagęszczenie zabudowy jest właściwe dla gmin znajdujących się na terenach silnie zurbanizowanych oraz o gęstej zabudowie, w których istnieje wysoki popyt na przestrzeń. Rozbiórki i rozbiórki częściowe są realizowane przede wszystkim na terenach słabszych infrastrukturalnie, na których zapotrzebowanie na przestrzeń nie występuje lub jest umiarkowane. W ślad za stabilizacją i poprawą zasobów urbanistycznych ważne jest uwzględnianie roli odzyskiwanej wolnej przestrzeni jako istotnego czynnika poprawy jakości życia i konkurencyjności lokalizacji. Pomimo braku związku pomiędzy wielkością przestrzeni wykorzystywanej do celów osadniczych a faktyczną sytuacją demograficzną wyrażającą się popytem na tereny budowlane, zauważono zaostrzającą się konkurencję pomiędzy gminami w zakresie pozyskiwania nowych mieszkańców, a tym samym przychodów z podatków. Starania jednych gmin na rzecz rozwoju wewnętrznego zderzają się z konkurencyjną ofertą tańszych i szybciej dostępnych terenów wyznaczonych pod zabudowę przez gminy sąsiednie. Stąd wniosek, że bez wspólnej dla wszystkich gmin polityki samorządowej w zakresie rozwoju osadnictwa, a w szczególności wyznaczania nowych terenów pod zabudowę, strategie rozwoju wewnętrznego są skazane na niepowodzenie. Kluczowe znaczenie centrów wsi Centrum miejscowości oraz nowe tereny mieszkaniowe różnią się między sobą strukturą osadniczą, strukturą społeczną oraz uwarunkowaniami funkcjonalnymi. Centrum (część historyczna) odzwierciedla wizerunek wsi (profil, tożsamość) i jest miejscem koncentracji kluczowych funkcji: Ze starą częścią miejscowości mieszkańcy identyfikują się najbardziej. Jest to obszar, który pojawia się przed oczami, gdy się myśli o swojej wsi ( ) to obszar charakteryzujący się niepowtarzalnymi indywidualnymi walorami. Taka wartość tożsamości oraz walorów w odbiorze zewnętrznym danej miejscowości prowadzi do indywidualizacji i stanowi o różnorodności obszarów wiejskich. W porównaniu z pozostałymi obszarami za- 82

mieszkałymi stara część miejscowości posiada większą różnorodność funkcjonalną i aktywności. Wprawdzie funkcje się zmieniają (zanikanie rolnictwa, przenoszenie się zakładów do stref aktywności gospodarczej, częściowe zanikanie struktur zaopatrzeniowych i usług), jednak stara część miejscowości wciąż zachowuje swoje centralne miejsce. Również poszczególne funkcje są bliżej siebie, co przekłada się na ich dostępność i atrakcyjność. Natomiast nowe osiedla mają standardowy schemat zabudowy, który nie uwzględnia regionalnej kultury budowlanej oraz uwarunkowań przyrodniczych i topograficznych, ani też wiejskiego charakteru miejscowości. Brak im jakości (własnego charakteru przestrzennego). Nawet jeżeli w ramach rozwoju wewnętrznego ująć cały obszar zabudowy danej miejscowości, to i tak priorytetowo należy koncentrować się na wnętrzu, to znaczy przede wszystkim na centrach miejscowości i ich potencjale rozwojowym. Sytuacja centrów miejscowości (starych części miejscowości) zależy w znacznym stopniu od strukturalnych warunków ramowych danej wsi lub gminy, w szczególności presji rozwoju Na obszarach o gęstej zabudowie (Verdichtungsräume) ma miejsce: presja rozwoju powodowana napływem ludności z zewnątrz, zmiana dotychczasowej struktury właścicieli nieruchomości nowe pokolenie z danej miejscowości wyprowadza się do nowych dzielnic, a domy i zagrody znajdujące się w starej części miejscowości są zbywane, zmiana przeznaczania i sposobu zagospodarowania obiektów budowlanych przede wszystkim na cele mieszkalne, presja na dokonanie zmian powodowana popytem na rynku nieruchomości (między innymi projekty deweloperskie) przekładająca się na dotychczasową strukturę jednostki osadniczej, m.in. poprzez lokalizację, nowe ciągi ulic, zmianę granicy zabudowy oraz linie zabudowy, kubatury, bryły obiektów i forma dachów, zwiększony odsetek jedno i dwuosobowych gospodarstw domowych z podwyższonym standardem mieszkaniowym jako wynik zmiany sposobu użytkowania starej substancji budowlanej. Sterowania zjawiskami zachodzącymi we wsiach o tym charakterze musi być ukierunkowane na zachowanie i jakościowy rozwój istniejącej kultury osadniczej i budowlanej. Natomiast na obszarach słabiej rozwiniętych strukturalnie: brak presji rozwoju lub jest ona niewielka (brak przyrostu ludności i migracji z zewnątrz) młodzi wyjeżdżają lub wyprowadzają się do nowych dzielnic, a domy i zagrody znajdujące się w starej części miejscowości stają się pustostanami, zasobność i skłonność do inwestowania jest niewielka, podobnie jak gotowość właścicieli do sprzedaży działek, zamieszkują (pozostają) raczej mniej zamożne grupy ludności, 83

postępuje utrata funkcji ze względu na niedokonanie w odpowiednim czasie zmiany zagospodarowania, postępuje degradacja stubstancji budowlanej. Sterowania zachodzącymi zjawiskami w miejscowościach o tym charakterze musi być ukierunkowanie na zmianę sposobu użytkowania i remonty pustostanów oraz celowo prowadzone rozbiórki z uwzględnieniem potrzeby zachowania walorów wsi i tożsamości miejsca. Podstawy metodologiczne działań praktycznych - studium przypadku W celu opracowania podstaw teoretycznych i metodycznych dla rozwiązań praktycznych, przeprowadzono studia przypadku trzech 6 wybranych wsi. Zakres prac zakładał inwentaryzację i zobrazowanie: procesów zmian społecznych, urbanistycznych i funkcji związanych z rozwojem wewnętrznym; znaczenia i wielkości potencjału rozwoju wewnętrznego; możliwości realizacji i aktywizacji posiadanych zasobów pod kątem istniejącej oferty oraz panującego popytu; oraz przedstawienie przykładowych rozwiązań i skutków ich wdrożenia w korelacji z celami i zadaniami odnowy wsi 7 ; określenie warunków zewnętrznych niezbędnych dla prowadzenia rozwoju wewnętrznego. Kwestią kluczową projektu MELAP było ustalenie potencjału rozwoju wewnętrznego, czyli zasobów obiektów i działek, które ze względu na stan techniczny, nieużytkowanie (pustostany) lub nieefektywne użytkowanie oraz kwestie społeczne i perspektywy życiowe właścicieli były predysponowane do zmian funkcji w ramach strategii rozwoju wewnętrznego. Określono rodzaj potencjału jakiego należało się spodziewać w pilotażowych miejscowościach: Centrum miejscowości (część historyczna) Wiele centrów miejscowości ma przestarzałą substancję budowlaną, która często nie odpowiada obecnie obowiązującym podstawowym standardom mieszkaniowym. 6 Wybrano wsie (ich nazw nie ujawniono) o różnych strukturalnych uwarunkowaniach wyjściowych: 1. Miejscowość główna, dotknięta procesami zmian społecznych i funkcji, historyczna część miejscowości zdominowana produkcją rolną (duża kubatura obiektów), częściowo naznaczający się problem pustostanów, bardzo dobra oferta miejsc pracy na miejscu. 2. Miejscowość główna (gmina zwarta) z korzystną sytuacją w kwestii popytu (przestrzeń gęsto zaludniona / aglomeracja), częściowo z gęstą zabudową w historycznej części miejscowości, z silnie rozbudowanymi osiedli ze względu na przyrost ludności, bardzo dużo luk budowlanych. 3. Miejscowość sąsiednia (przypuszczalnie należy rozumieć to określenie jako miejscowość nie główna, nie węzłowa, nie będąca siedzibą gminy) posiadająca funkcję własnego zaopatrzenia w podstawowe dobra i usługi, borykająca się z problemem pustostanów, procesami zmian w strukturze społecznej, o bardzo gęstej zabudowie w historycznej części miejscowości; 7 W rozumieniu odnośnych regulacji landu w tym zakresie oraz zadaniami samorządu 84

Potencjał / zasób rozwoju wewnętrznego to: remont lub wymiana substancji budowlanej oraz wypełnianie luk w zabudowie, a w przypadku gęstej zabudowy wewnątrz miejscowości oraz braku popytu na nieruchomości - rozbiórki, rozbiórki częściowe, rozbiórki wnętrza budynków jedynie z zachowaniem fasady (uwzględnianie walorów urbanistycznych). Zabudowa powojenna i dzielnice z lat 50.,60. i 70. XX wieku. Charakterystycznym elementem tych dzielnic jest zabudowa domów jednorodzinnych i bliźniaków często posiadających duże ogrody. Proces przemian społecznych został w nich już prawie zakończony (wymiana pokoleniowa). O ile na terenach budowanych w latach 60. i 70. pierwszoplanowa jest zmiana sposobu użytkowania (remonty), to na terenach mieszkalnych z lat 50. na znaczeniu zyskuje wymiana zabudowy ze względu na zły stan substancji budowlanej. Potencjał: zmiana użytkowania (remonty), wymiany zabudowy lub rozbiórki (w przypadku złego stanu substancji budowlanej) oraz wykorzystania luk budowlanych. Osiedla z lat 80. i 90. XX wieku. Osiedla z budynkami o większej kubaturze na mniejszych działkach cechują się nieujednoliconym i zróżnicowanym stylem architektury. Zachowują jeszcze stabilność społeczną, jednak widać początki przemian społecznych. Potencjał: wykorzystanie luk w zabudowie oraz zmiany sposobu użytkowania (remonty). Niewykorzystywane oraz puste obiekty gospodarcze i pomocnicze. Obiekty gospodarcze i pomocnicze nie są używane, bądź nie są wykorzystywane do celów gospodarczych (rolnych) służą jako magazyny na przedmioty nierolniczego przeznaczenia (ukryte pustostany). Potencjał: zmiana przeznaczenia i wymiana substancji budowlanej (w przypadku złego stanu). Funkcjonujące gospodarstwa rolne lub zakłady bez przyszłości ze względu na spadający popyt. Potencjał rozwoju wewnętrznego pojawi się w średniej i długofalowej perspektywie. Celowym jest jego ewidencjonowanie. Studium przypadku wykazało procesy silnych zmian w strukturze społecznej miejscowości wymagające od interesariuszy aktywnego współdziałania na rzecz rozwoju wewnętrznego, ze świadomością, że problem objawi się w całej swej rozciągłości za 10-15 lat 8, tj. w latach 2015-2020. Ponadto stwierdzono, iż: 8 Dynamika zmian struktury społecznej i użytkowej miejscowości zdeterminowana jest tak zwanym efektem remanencji (niem. Remanenzeffekt). Termin powiązany z pojęciem Altersremanenz, tj. zjawiskiem pozostawania osób w tym samych mieszkaniu po zmniejszeniu się ilości członków gospodarstwa domowego (odejście dorosłych dzieci), gdy potrzeby mieszkaniowe są już znacznie mniejsze. Ze względu na starzenie się samotnych rodziców oznacza to potencjał zmiany przeznaczenia budynków w okresie 10-15 lat i presję w zakresie rozwoju wewnętrznego. Gminy notujące efekt remanencji powinny się odpowiednio przygotować. 85

Pomimo, że w historycznych częściach miejscowości postępuje starzenie się mieszkańców, pojawiają się pustostany, następuje utrata funkcji i substancji, samorządy utrzymują strategię rozwojowych bazującą na rozwoju zewnętrznym oraz wytyczaniu nowych terenów pod zabudowę. 9 We wszystkich miejscowościach przyrost naturalny i saldo migracji są ujemne. W dwóch przypadkach wyraźnie widać tendencję starzenia się społeczeństwa. Duży udział gospodarstw domowych jedno- i dwuosobowych z mieszkańcami powyżej 65 roku życia implikuje nasilenie problemów w centrach miejscowości w najbliższych 10-15 latach 10. W historycznych częściach 2 miejscowości pustostany lub niewykorzystane obiekty stanowiły ponad 10 % budynków, w jednej prawie 20 %. W dłuższej perspektywie, zarysowało się zagrożenie dla zachowania substancji części historycznej 2 miejscowości z powodu starzenia się społeczeństwa, problemów z pustostanami oraz brakiem popytu. W jednej miejscowości spodziewane zmiany jakie wystąpią również na terenie starszych osiedli będą utrudniać koncentrowanie rozwoju wewnętrznego na jej historycznej części. Przeprowadzone studia przypadku pozwoliły na ustalenie poważnego potencjału rozwoju wewnętrznego (zob. przykład na ryc.1.), przede wszystkim związanego z pustostanami. W porównaniu z tym zasób wolnych terenów miał raczej pomniejsze znaczenie, zarówno ze względu na ich ilość jak też potencjalne oddziaływanie. Zjawisko to jest uwzględniane w Niemczech przy sporządzaniu planów zagospodarowania przestrzennegooraz innych dokumentach i działaniach urbanistycznych. 9 Temat został podjęty w Opinii Komitetu Regionów Zrównoważony Rozwój Obszarów Wiejskich 2013/C 356/14, gdzie Komitet Regionów formułuje zalecenia polityczne dostrzegając znaczenie kwestii żywotności obszarów wiejskich. 10 Zob. przypis 7. 86

Ryc.1. Przestrzenna analiza potencjału rozwojowego centrum miejscowości - możliwości rozwoju wewnętrznego Źródło: Aktionsprogramm Dorf Vital. Innenentwicklung als Aufgabe der Dorferneuerung, Bayerisches Staatsministerium für Landwirtschaft und Forsten, München 2011, 94 S. Studium przypadku pozwoliło na realną ocenę podaży i popytu. Stwierdzono, że: Pomimo drastycznego spadku roczników w okresie usamodzielniania się i zakładania własnego gospodarstwa domowego nadal, kreowana jest dodatkowa oferty nowych terenów pod zabudowę, poza centrum miejscowości, działki budowlane są tam wydzielone za pośrednictwem osób prywatnych. Gminy nie kierują się przy tym własną polityką gospodarki 87

nieruchomościami, przez co margines działań na rzecz rozwoju wewnętrznego został znacznie zawężony. Nastąpiło wyraźne zachwianie równowagi pomiędzy posiadaną pokaźną rezerwą rozwoju poza centrum miejscowości a słabnącym popytem, co jeszcze bardziej zaostrzyło się po wydzieleniu kolejnych terenów budowalnych. W takiej sytuacji skierowanie popytu na potencjał rozwoju wewnętrznego w centrum miejscowości stało się niezwykle trudne; W średniej i dalekiej perspektywie popyt na mieszkania i działki budowlane będzie nadal spadał (brak roczników w wieku zakładania samodzielnego gospodarstwa domowego); Rosnąca nadwyżka podaży (oferta terenów) zwiększy ilość pustostanów i spowoduje spadek wartości nieruchomości; Należy rozpatrzyć wszelkie możliwości zagospodarowania luk budowlanych, w szczególności koncentrując się na uzyskaniu informacji o konkretnej gotowości właścicieli nieruchomości co do ich sprzedaży oraz współdziałania. Sformułowano też wnioski co do uwarunkowań ramowych: Wskazanie kierunków rozwoju wewnętrznego oraz podjęcie przez gminy zadania sterowania procesami stają się podstawowym wyzwaniem teraźniejszości; możliwości działania silnie zależą od tego, czy decydentom politycznym uda się przekonać właścicieli do współdziałania. Wskazanie kierunków rozwoju wewnętrznego wymaga strategii sterowanej i przyszłościowej polityki obrotu gruntami (nabywanie gruntów przez gminę, nakazy, warunki budowlane, itp.). Proces rozwoju wewnętrznego może być uruchomiony jedynie wtedy, gdy stworzy się w centrach wsi nowe i atrakcyjne formy mieszkaniowe (i pracy), które będą bardziej konkurencyjne i korzystne niż»budowa od zera nowych obiektów na zielonej łące«. Rozwój wewnętrzny jako zadanie odnowy wsi Rozwój wewnętrzny jest zadaniem bawarskiej odnowy wsi, któremu land nadał wysoki priorytet. W Wytycznych Odnowy Wsi (StMLF 2005) celem 1. dotacji jest promocja rozwoju wewnętrznego wsi na drodze odnowy wsi, poprzez: wzmocnienie świadomości uwarunkowań urbanistycznych, społecznych u funkcjonalnych rozwoju wewnętrznego; wskazanie wyzwań i problemów rozwoju wewnętrznego oraz sformułowanie celów dostosowanych do miejscowych uwarunkowań oraz potrzeb wspólnot za pomocą odpowiednich strategii partycypacji obywatelskiej; ustalenie potencjału i zasobów miejscowości, możliwości realizacyjnych oraz wspieranie gminy przy realizacji przyjętych założeń; zachowanie regionalnej i lokalnej kultury budowlanej oraz osadniczej zgodnie z zasadą»zachowania i rozwoju jakościowego specyfiki wiejskich struktur osadniczych poprzez do- 88

pasowanie do współczesnych wymogów w zakresie funkcji mieszkaniowych, społecznych i pracy«; zachowanie w centrach miejscowości terenów zielonych ( ) o znaczeniu ekologicznym oraz poprawa jakości peryferii miejscowości poprzez powiązanie ich z otaczających krajobrazem; przeciwdziałanie utracie funkcji we wsiach oraz ich centrach poprzez planowe zmiany sposobu użytkowania oraz odnawianie substancji budowlanej pustostanów, szczególnie w związku z zapewnieniem dostępności podstawowych usług i produktów oraz funkcji użyteczności publicznej; propagowanie walorów i atrakcyjności mieszkaniowej centrów miejscowości ( ), pobudzając tym samym inicjatywę prywatną; rozpowszechnianie wiedzy eksperckiej o walorach historycznej zabudowy, ale również wiedzy i doświadczeń niespecjalistów związanych z restauracją i odnową obiektów budowlanych oraz wzmacnianie świadomości dziedzictwa kulturowego wsi z wykorzystaniem zaangażowania społecznego. Działania na rzecz rozwoju wewnętrznego rozgrywają się w przedstawionym na ryc. 2 polu współzależności struktur: osadniczej, społecznej (podlegającej silnym zmianom demograficznym) i użytkowej (funkcje terenów i obiektów) przy oddziaływaniu otoczenia i ram prawnych. Ryc. 2. Pole analizy i planowania działań na rzecz rozwoju wewnętrznego miejscowości. Struktura osadnicza (zmiany urbanistyczne) Struktura społeczna (zmiany demograficzne) Struktura użytkowa (zmiany funkcji terenów i obiektów) przestrzennostrukturalne Warunki ramowe planistyczne, projektowe i ekonomiczne Źródło: http://www.dorfvital.bayern.de 89

Zakres działań, udział społeczności lokalnej Procesem rozwoju wewnętrznego można objąć całość obszaru zabudowanego w miejscowości lub poszczególne osiedla, dzielnice, centrum miejscowości, mniejsze obszary, tj. poszczególne sektory, kwartały i ciągi ulic. Decyzje w tym zakresie wynikają z wieku i charakteru zabudowy, jej stanu oraz sposobu użytkowania (lub nieużytkowania - pustostany) oraz przemian w rolnictwie 11. Dużą rolę odgrywa struktura społeczna pochodna okresowi zasiedlania budynków 12 ( zob. ryc. 3). Ryc. 3. Schemat struktury miejscowości wynikający z wieku obszarów zabudowy Źródło: http://www.dorfvital.bayern.de 11 W wielu wsiach i gminach na terenie Bawarii przemiany w strukturze agrarnej są daleko zawansowane. Spowodowały one na wsi głębokie zmiany społeczne, funkcjonalne i urbanistyczne, w pierwszym rzędzie dotknęły historycznych części miejscowości. Często jedynym typem obiektu budowlanego pozostającym w użyciu są domy mieszkalne, a zabudowania gospodarcze i użytkowe wykorzystywane są nieefektywnie jako lamusy, składy rzeczy niezwiązanych z rolnictwem. Niektóre stajnie, obory i chlewy stoją zupełnie puste - drzemie w nich potencjał związany ze zmianą sposobu użytkowania. W perspektywie decydującym czynnikiem zmian sposobu użytkowania i przeznaczenia obiektów jest spodziewane zaniechanie prowadzenia gospodarstwa rolnego ze względu na brak następców. Również sektor przedsiębiorczości ma w średniej i dalekiej perspektywie czasowej potencjał rozwoju wewnętrznego w związku ze zmianami strukturalnymi lub brakiem popytu. 12 W Bawarii zarówno w centrach miejscowości jak również w osiedlach budowanych po wojnie począwszy od lat 50. aż po 70. procesy przemian społecznych przejawiają się wysokim udziałem procentowym budynków, w których mieszka jedna lub dwie osoby w wieku powyżej 65 lat. Nowsze dzielnice (powstające od lat 80.) posiadają obecnie niewielki potencjał zmian społecznych, a w konsekwencji niewielki potencjał zmian urbanistycznych. Dlatego też należy koncentrować uwagę przede wszystkim na dzielnicach, osiedlach, które liczą sobie więcej niż 25 lat (osiedla z lat 50. do 70.). Również nowe dzielnice (powstałe w latach 80. i 90.) są dotknięte procesami przemian społecznych i zjawiskiem remanencji. 90

Planowanie urbanistyczne na rzecz rozwoju wewnętrznego prowadzone jest poprzez plany zagospodarowania przestrzennego, plany zabudowy miejscowości, statuty miejscowości (zawierają wytyczne o charakterze prawno-budowlanym). Większość strategii urbanistycznych może być realizowana w ramach odnowy wsi wykorzystując prawo gminy do kształtowania ładu przestrzennego w oparciu o postanowienia kodeksu budowlanego (BauGB) oraz ustawę o komasacji gruntów (FlurbG). Wyjątkiem są strategie zagęszczenia zabudowy, bowiem ustalenia planów zagospodarowania przestrzennego miejscowości są nadrzędne przy wytyczaniu kierunków rozwoju (decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu itp.). Odnowa wsi, rozumiana jako działania o mniejszym zakresie sformalizowania, prowadzone z udziałem społeczności lokalnej jest bardzo dobrym uzupełnieniem narzędzi planistycznych. Jej rolą jest kształtowanie świadomości i uwrażliwianie społeczności lokalnej na decydujące w rozwoju wewnętrznym złożone zależności urbanistyczne, społeczne i funkcjonalne. Społeczność lokalna może wypracować i zastosować własne rozwiązania i podjąć stosowne działania oraz sformułować zalecenia co do instrumentarium i działań prowadzonych przez gminę. Do potencjalnych zadań odnowy wsi (rozumianej jako nieformalny instrument planowania) można zaliczyć: - impulsy sterujące rozwojem wewnętrznym; - wykazywanie potencjału rozwoju wewnętrznego i możliwości realizacyjnych; - wypracowanie wytycznych celów rozwoju wewnętrznego; - zażegnywanie konfliktów na tle korzyści płynących ze zmiany użytkowania (między innymi z przebudowy na cele działalności gospodarczej); - zmiany sposobu użytkowania budynków; - wspieranie pośrednich form zarobkowania; - udostępnianie gruntów w drodze komasacji; - monitorowanie i wspieranie (od impulsu do realizacji) całego procesu; - tworzenie infrastruktury ogólnodostępnej oraz terenów komunikacyjnych Zauważono, że w porównaniu z dotychczasowym przebiegiem odnowy wsi priorytet»rozwoju wewnętrznego «cechuje się silniejszą obecnością interesów jednostek, które mogą wymuszać podejmowania przedsięwzięć na rzecz uporządkowania przestrzeni poprzez komasacji gruntów celem uzyskania zwartych działek. Dlatego całokształt zadań odnowy wsi w ramach rozwoju wewnętrznego obejmuje: zadania planistyczne, realizacyjne i partycypacji społecznej. 91

Zadania planistyczne a) Kwestionariusz witalności. Jest to rozbudowane narzędzie diagnostyczne służące do szybkiego rozeznania się w panującej sytuacji, możliwościach działania. Ułatwia podejmowanie decyzji planistycznourbanistycznych. Jest przydatny już na etapie sporządzania planów przygotowawczych i strategii wstępnych. Stanowi pomocny instrument wspierający planistyczne procesy decyzyjne w gminie oraz przez podmioty odpowiadających za kształtowanie rozwoju obszarów wiejskich. Kwestionariusz mogą wykorzystywać również odpowiednie komórki gmin w celu przygotowania i ukierunkowania stosowania instrumentów rozwoju wewnętrznego już poza wspieranym przez land procesem odnowy wsi (plany zagospodarowania przestrzennego). b) Plan (strategia) odnowy wsi. Służy jako koncepcja ramowa rozwoju wewnętrznego centrum miejscowości lub dla różnych obszarów cząstkowych (sektorów) centrum miejscowości. Zadania realizacyjne: - Projektowanie inwestycji budowlanych (zmiana sposobu użytkowania obiektu budowlanego, remont, przebudowa drogi, pasa przydrożnego); - Komasacje gruntów: między innymi przygotowanie działek oraz uporządkowanie (wznowienie) granic działek; - Nabywanie pośrednie nieruchomości 13 - Inwestycje budowlane przede wszystkim w zakresie zmiany sposobu użytkowania, odnowy pustostanów (obiektów gminnych i prywatnych) oraz zagospodarowanie przestrzeni publicznej i ciągów komunikacyjnych. Zadania w zakresie współdziałania i aktywizacji Odnowa wsi stanowi platformę kooperacji w planowaniu procesów przy zaangażowaniu społeczności lokalnej w sposób wychodzący poza granicę interesów indywidualnych. Wspólne wypracowane założenia pod przyszłe funkcje i zakładaną jakość wsi stanowią fundament budowy niezbędnej akceptacji społeczności lokalnej dla działań prowadzonych w ramach rozwoju wewnętrznego. O sukcesie decyduje zaangażowanie liderów w proces. Na znaczeniu coraz bardziej zyskuje mediacja i doradztwo. Należy koncentrować się na zaangażowaniu dwóch grup: Decydenci - warunkiem sukcesu jest jasna deklaracja woli rozwoju wewnętrznego po stronie wójta / burmistrza oraz rady gminy, uwzględniająca gospodarkę gruntową gminy. Właściciele nieruchomości. 13 Nabycie pośrednie to nabycie przez gminę celem odsprzedaży zgodnie z założonym celem publicznym, np. gruntu rolnego na potrzeby budownictwa mieszkaniowego. 92

Rolą partycypacji jest sprowadzenie do wspólnego mianownika interesu własnego właścicieli oraz dobra wspólnoty, a tym samym zbudowanie wzajemnego zaufania. Wzorcowy charakter metodologii programu Dorf vital W broszurze informacyjnej programu poszczególne fazy postępowania: planistyczna, realizacyjna i partycypacji społecznej zostały przedstawione bardzo szczegółowo w postaci instruktarzowej wraz z załączeniem stosownych narzędzi w formie rozbudowanych tabel, z których najważniejszym jest kwestionariusz witalności. Przytoczenie pełnej ich treści zdecydowanie wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Należy jednak zauważyć ich szczególne walory jako wzorzec do budowania metodologii i narzędzi rozwoju wewnętrznego miejscowości w woj. opolskim. Materiał w j. polskim w pełnym brzmieniu dostępny jest w Obserwatorium demograficznym na stronie http://www.opole.uw.gov.pl. IV. 2. Program MELAP, Badenia-Wirtembergia Badenia-Wirtembergia jest landem z niemal 40 letnim dorobkiem wspierania struktury swych obszarów wiejskich. Stwierdzono, że wewnętrzny potencjał większości wsi w najbliższych dziesięcioleciach w zupełności wystarcza na pokrycie zapotrzebowania terenów, gdyż dynamika rozwoju, charakterystyczna dla końca XX wieku, radykalnie spadła 14. Liczba inwestycji budowlanych i nowych mieszkań stale się zmniejsza. Sytuacja ta skłoniła Ministerstwo Żywienia i Przestrzeni Wiejskich Badenii- Wirtembergii (MLR) do podjęcia inicjatywy służącej wzmocnieniu centrów miejscowości. Opracowano i wdrożono Program ograniczenia zużycia terenów poprzez aktywizację wewnętrznych potencjałów miejscowości MELAP 15. Przy pomocy tego projektu wypróbowano praktyki kierowania działań na rozwój wewnętrzny. Celem było zaktywizowanie potencjału tkwiącego wewnątrz miejscowości przy jednoczesnej rezygnacji z rozwoju na zewnątrz. O udział w projekcie MELAP ubiegało się w ponad 200 gmin. Pogłębione studia wykonano dla 42 z nich. Ostatecznie w roku 2003 do udziału zakwalifikowano dwie samodzielne gminy oraz 11 miejscowości liczących od 243 do 2065 mieszkańców. Udział w projekcie powiązano ze wsparciem finansowym w wysokości od 660.000 do 1.540.000 na każdą miejscowość w okresie pięciu lat (2003-2007). Gminy miały też preferencje w warunkach i stawkach wspierania działań z Programu Rozwoju Przestrzeni Wiejskiej (ELR). Stroną naukową projektu zajmowała się grupa badawcza organizująca konferencje, 14 Kurczenie się populacji w Badenii-Wirtembergii zgodnie z prognozami Krajowego Urzędu Statystycznego rozpoczęło się w 2012 r. Liczba ludności będzie się zmniejszać umiarkowanie. Niemniej ubytek terenów w związku z przeznaczaniem na komunikację i budownictwo nadal pozostaje duży - zależnie od roku, wynosi dziennie od 8,2 do 11,8 ha. 15 Modellprojekt Eindämmung des Landeschaftsverbrauchs durch Aktivierung des innerörtlichen Potenzials www.melap-bw.de 93

warsztaty i spotkania plenarne, co prowadziło do intensywnej wymiany doświadczeń pomiędzy poszczególnymi miejscowościami modelowymi. Cele i efekty Sformułowano następujące cele prac: Potencjał wewnętrzny starannie ocenić pod kątem kryteriów urbanistycznych, ekologicznych i krajobrazowych. Należy wyłączyć z planu zabudowy łąki i drzewostany oraz ogrody i sady stanowiące o wysokiej jakości zamieszkania. Poddać krytycznej ocenie tereny niezabudowane, które mają zostać docelowo zaktywizowane jako potencjał wewnętrzny w drodze scalania gruntów poza granicą dotychczasowej zabudowy. Problemy przemian strukturalnych na wsi rozpatrywać pod kątem przemian demograficznych i przewidywać je, w tym świetle należy oceniając tereny pod zabudowę. Priorytetowo użytkować istniejącą substancję budowlaną. Koncentrować się na typach obiektów budowlanych, które są dostosowane do miejscowych warunków na wsi, tak pod względem kubatury jak również powierzchni działek i stanowią alternatywę dla wolnostojących domów jednorodzinnych na przedmieściach. Pogłębiać wiedzę na temat lokalnej i regionalnej kultury budowlanej. W przypadku konkretnych przedsięwzięć wytypowanych do realizacji sporządzić projekty próbne lub pilotażowe (np. zlecając prace przygotowawcze biurom projektowym). W badaniach uwzględniać priorytet zatrudnienia, należy waloryzować potencjał gruntów i budynków na obszarach aktywności gospodarczej i zdecydowanie aktywizować możliwości użytkowe zasobów na potrzeby tworzenia miejsc pracy. Koncepcje i projekty powierzać zespołom interdyscyplinarnym. Zweryfikować możliwości nowelizacji dyrektywy ELR, aby móc uwolnić więcej potencjału wewnętrznego 16. Kluczowym wynikiem prac było ustalenie wewnętrznego potencjału 13 miejscowości objętych projektom. Były nim: Budynki - łącznie 736, w tym budynki wymagające remontu 364 pustostany - budynki mieszkalne 139 pustostany - budynki gospodarcze 233 Luki w zabudowie centrum - 252 Parcele w nowych dzielnicach - 181 16 Wnioski, które nie zostały wykorzystane w przedsięwzięciu modelowym wykorzystano w ramach ELR, po części w programie LEADER, dając możliwość dopracowania tych koncepcji pod kątem wzmacniania centrów miejscowości. Krajowa inicjatywa MLR spotkała się z szerokim wsparciem po stronie samorządów. Łącznie 232 miejscowości skoncentrowało się na rozwoju wewnętrznym własnych centrów historycznych. 94

Nieruchomości w łącznej liczbie 1.169 stanowiły ekwiwalent ok. 1300 samodzielnych mieszkań (WE). Ów potencjał rozwoju wewnętrznego daleko przerastał potrzeby budowlane w miejscowościach w ich aktualnych uwarunkowaniach społecznych i demograficznych. Ujawniony potencjał rozwoju wewnętrznego pozwolił na rezygnację z 38,8 ha nowych terenów pod zabudowę (prawie 3 ha na miejscowość). Było to wynikiem zwycięstwa poglądu, że wzmocnienie centrów miejscowości powinno być priorytetem przyszłej polityki budowlanej. Aktywizacja potencjału, popyt na tereny budowlane w centrum miejscowości, modernizacja oraz zmiana sposobu wykorzystania pustostanów opierały się przede wszystkim na ludności miejscowej. Beneficjentami wsparcia kompleksowych modernizacji, zmiany sposobu użytkowania lub też budowy było 410 mieszkańców miejscowości: 24 mieszkańców, którzy wrócili do swojej miejscowości, 146 pochodziło z zewnątrz (przede wszystkim małżonkowie mieszkańców miejscowości). W grupie beneficjentów 210 osób stanowiły dzieci i młodzież poniżej 18 roku życia. We wszystkich wsiach modelowych zainteresowanie skupiło się na dotowaniu zamieszkania, co odzwierciedla ilościowe i wartościowe zestawienie inwestycji: 254 prywatne projekty mieszkalne - 44,9 mln, 3 przedsięwzięcia gospodarcze osób fizycznych - 875 tys., 80 przedsięwzięć komunalnych - 8,6 mln. Podejścia do formułowania koncepcji rozwoju wewnętrznego Wykształciły się trzy podejścia do sformułowania koncepcji rozwoju wewnętrznego, uwzględniające zróżnicowane położenie obszarów zamieszkania względem sieci dróg i miejsc centralnych. A. Całościowe planowanie dla centrum miejscowości: Szeroką analizę wieńczy bardzo szczegółowy plan ramowy z bardzo dokładnymi propozycjami rozwiązań funkcjonalno-użytkowych. Dla ważniejszych obszarów podlegających zmianom wypracowuje się konkretne propozycje zagospodarowania terenów i obiektów. Rozwój wewnętrzny w takim przypadku rozpoczyna się od poprawy otoczenia i atrakcyjnego wykonania przestrzeni publicznych, co stanowi impuls dla projektów prywatnych. Rozwiązanie to zastosowano w jednej miejscowości. Decyzja o stworzeniu obszernego planu ramowego oznaczała wykonanie wariantów projektów kluczowych oraz przygotowanie podręcznika kształtowania otoczenia i projektowania (wskazówki odnośnie zachowania historycznych detali architektonicznych i zasady nowoczesnego projektowania). B. Koncentracja na obszarach podlegających przekształceniu: 95

Planowanie polega na kształtowaniu małych obszarów wraz z intensywnym doradztwem dla osób zainteresowanych zmianami. Planiści koncentrują się na projektach testowych, moderacji i doradztwie. Przy reorganizacji i reaktywacji potencjału wewnętrznego miejscowości gmina odgrywa rolę pośrednika. Podejście to bazuje na wcześniejszych działaniach odnowy wsi. Wymaga otwartej i czytelnej koncepcji rozwojowej, wyraźnych granic obszarów zabudowy i zieleni. Rola planisty skupia się konsekwentnie na proponowaniu alternatywnych koncepcji użytkowych i motywowaniu mieszkańców do inwestycji w obszarze na nowo zagospodarowanym. Alternatywne koncepcje funkcjonalno-użytkowe już na wstępie prac projektowych uwzględnią interesy prywatne i interes publiczny (cele komunalne zawarte są w planie strukturalnym). Rozwiązania architektoniczne wpisują się w wizerunek miejscowości (warianty dostosowywania projektów do otaczającej zabudowy). Podejście to zastosowano w 5 miejscowościach. C. Koncentracja na pojedynczych projektach przekształceniach typowych rodzajów budynków (głównie będących pustostanami): Kluczowym problemem jest wybór funkcji dla rodzaju budynków powszechnie występującego w danej miejscowości. Prace są ukierunkowano na rozstrzygnięcia projektowe i zaproponowanie zmiany sposobu użytkowania przy jednoczesnej waloryzacji najważniejszych wyróżników (wartości historycznych i architektonicznych). Wariantowanie projektów zagospodarowania obejmuje modernizację ze zmianą sposobu użytkowania lub jako alternatywnego sposobu podniesienia standardu do współczesnych wymogów, rozbiórkę i wzniesienie nowego budynku. Podejście zastosowano w 7 miejscowościach. Ryc. 4. Strategiczne koncepcje rozwoju wewnętrznego w MELAP Źródło: http://www.dorfvital.bayern.de 96

Adaptacje do celów mieszkaniowych W projekcie MELAP na pierwszy plan wysunęło się adaptowanie budynków gospodarczych do celów mieszkaniowych (w kilku przypadkach przystosowano je do celów związanych z działalnością gospodarczą). Adaptacje tego typu wymaga poważnych ingerencji w konstrukcję i układ funkcjonalny pomieszczeń. Wygląd zewnętrzny oraz otoczenie muszą zostać dopasowane no nowego sposobu użytkowania 17. Wśród 45 projektów adaptacji do celów mieszkaniowych były stodoły lub budynki gospodarcze zagród gospodarskich oraz obiekty mieszkalno-gospodarcze. Średnie łączne koszty zamykały się w kwocie 178.000 na inwestycję, co stanowi. ok. 60% średnich łącznych kosztów nowych budynków. Zaprzeczyło to rozpowszechnionej opinii, iż adaptacja i przebudowa jest droższa od budowy nowego budynku 18. Konstatacja ta była ważnym przesłaniem płynącym z projektu. W miejscowościach biorących udział w MELAP zjawisko remanencji 19 odgrywało istotną rolę. Uwzględniono je przykładowo w Gerchsheim przy wyliczaniu potencjału wewnętrznego, ponieważ mieszkania osób w wieku powyżej 75 lat nie spełniają współczesnych standardów i po wyprowadzeniu się mieszkańców lub po ich śmierci stoją opuszczone. Przemyślane rozwiązanie problemu remanencji senioralnej można spotkać na przykład w Unterbaldingen, Buchheim i Münster, gdzie zagrody rolne przekształcono na mieszkania wielopokoleniowe 20. Wzajemna bliskość i pomoc młodego i starszego pokolenia z zachowaniem koniecznego dystansu w postaci oddzielnych gospodarstw domowych przystaje do współczesnych relacji międzypokoleniowych. 17 Odwrócenie zasady forma za funkcją", będącej regułą nowoczesnej architektury na funkcja za formą" oddaje problemy współczesnych architektów, którzy zajmują się zagospodarowaniem nieużywanej substancji budowlanej. Układ pomieszczeń zdeterminowany jest istniejącą konstrukcją. Nie zawsze ma się wystarczającą powierzchnię. W przypadku wielkich stodół można czasami korzystać tylko z ich części. Dlatego harmonizacja budynku i programu dostosowania pomieszczeń wymaga inwencji. Działania budowlane są takie jak w przypadku modernizacji, z tą tylko różnicą, że większy jest udział prac murarskich w stanie surowym. Zakres prac wykończeniowych jest jak przy wznoszeniu nowego budynku. 18 Na gruncie obowiązującego w landzie systemu wsparcia ustalono, że wysokość dofinansowania wynosząca średnio 32.600 tylko niewiele przewyższa wysokość dofinansowania do budowy nowego budynku. Na uwagę zasługuje przede wszystkim korzystna relacja średniej kwoty dofinansowania do średnich kosztów łącznych inwestycji: W przypadku adaptacji udział ten wynosi ok. 18%, w przypadku nowych budynków tylko 11% kosztów inwestycji. Aspektem docenianym przez inwestorów było wykańczanie wnętrz realizowane we własnym zakresie. Dzięki etapowej realizacji młode rodziny łatwiej radziły sobie z finansowaniem inwestycji. Ten aspekt okazywał się bardzo ważny w działaniach MELAP, na przykład w Creglingen-Münster. 19 Niem. Altersremanenz - zjawisko pozostawania w tym samych mieszkaniu, domu, zagrodzie osób po zmniejszeniu się ilości członków gospodarstwa domowego, gdy potrzeby mieszkaniowe są już znacznie mniejsze. Wzrost ilości gospodarstw domowych zwiększa zapotrzebowanie na mieszkania. W związku z tym Inwestorzy i deweloperzy tworzą specjalną ofertę apartamentowców serwisowanych (niem. Betreutes Wohnen) tworząc nową gałąź działalności gospodarczej. 20 Sołtys Münster zaadaptował swoje gospodarstwo rolne na dom dla czterech pokoleń. W Buchheim rodzice zmodernizowali swoje pomieszczenia mieszkalne -wielkogabarytowe obiekty gospodarskie przebudowano na trzy mieszkania dla dzieci rolnika. 97

IV.3. (Re)witalizacja, Nadrenia-Palatynat i Saksonia W Nadrenii-Palatynacie, na ok. 2300 gmin (Ortsgemeinde), nieco ponad 2 000 posiada plan odnowy wsi, który stanowi podstawę dla pozyskania wsparcia 21 ze strony landu, wg wytycznych regulujących funkcjonowanie krajowego programu odnowy wsi. Program ten wspiera rozwój zrównoważony, pomaga zachować strukturę wsi jako miejsca zamieszkania, pracy oraz życia społecznego i kulturalnego lokalnej wspólnoty. Celem zasadniczym jest zachowanie i wzmocnienie funkcjonalności wsi, w wymiarze ekonomicznym, ekologicznym, społecznym i kulturalnym. Do głównych zadań należy poprawa struktury miejscowości poprzez stabilizację i wzmocnienie centrów wsi. Służy temu: - tworzenie lub utrzymanie miejsc pracy w pobliżu miejsca zamieszkania, - zachowanie, względnie odbudowa lokalnej infrastruktury zaopatrzenia ludności, - przekształcenie, przebudowa lub zmiana funkcji pustostanów lub substancji budowlanej charakterystycznej dla danej miejscowości, - utrzymanie i poprawa wizerunku wsi oraz ładu przestrzennego, - utrzymanie i odnowa charakterystycznej dla regionu substancji budowlanej oraz struktury osadniczej, - zachowanie lub przywrócenie spójności krajobrazu wsi i otoczenia, - wspieranie drobnych projektów i inicjatyw na rzecz wzmocnienia wspólnoty wiejskiej i aktywności obywatelskiej. Cele osiąga się poprzez aktywną działalność obywatelską, z uwzględnieniem potrzeb wszystkich grup społecznych, kładąc nacisk na włączenie dzieci i młodzieży w proces odnowy. Annette Spellerberg 22 stwierdza, że w 70% przypadków, wiejskie skutki starzenia się społeczeństwa przyjmują postać powiększającej się liczby pustostanów. To natomiast prowadzi do tego, że coraz mniejsza wspólnota ma coraz większe problemy z utrzymaniem za dużej i tracącej swą funkcjonalność infrastruktury. W tym rozumieniu, nierówności w rozwoju przestrzennym (depopulacja) mają bezpośredni wpływ na kształtowanie się nowego wymiaru nierówności społecznych. Dlatego tak istotnym stają się działania nastawione na ponowne ożywienie miejscowości i ich centrów. W wymiarze praktycznym witalizacja centrów przybiera wymiar przestrzenny (poprawa jakości, przebudowa, przekształcenie, zmiana funkcji) i społeczny (aktywizacja mieszkańców, poprawa jakości i poszerzenie zakresu ofert dla mieszkańców). I tak problemy z zakresu szeroko pojętego zaopatrzenia rozwiązywane są 21 Finansowanie na poziomie kraju związkowego reguluje Krajowa Ustawa Wyrównawcza (Landesfinanzausgleichsgesetz - LFAG), a na szczeblu federalnym ustawa o zadaniach wspólnotowych, strukturze agrarnej i ochronie wybrzeża. 22 Wypowiedź w publikacji pt. Witalizacja centrów miejscowości. 29 konferencja informacyjne rad powiatów Nadrenii-Palatynatu na temat odnowy wsi w powiecie Ahrweiler zorganizowana we współpracy z Referatem Odnowy Wsi Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Sportu (org.: Vitalisierung der Ortskerne. 29. Informationsveranstaltung des Landkreistages Rheinland-Pfalz zur Dorferneuerung im Landkreis Ahrweiler in Zusammenarbeit mit der Referat Dorferneuerung im Ministerium des Innern und für Sport Rheinland-Pfalz, Mainz 2010, 100 S.) 98