Perspektywy rozwoju Aglomeracji Wałbrzyskiej. Analiza sytuacyjna

Perspektywy rozwoju Aglomeracji Wałbrzyskiej. Analiza sytuacyjna Opracował zespół pracowników Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach w składzie: prof. Henryk Brandenburg dr Małgorzata Czornik dr Adam Drobniak mgr Marek Magdoń mgr Przemysław Sekuła Wałbrzych, lipiec 2012 r. 1

Spis treści 1 Wprowadzenie uwagi metodologiczne... 4 2 Informacje podstawowe... 5 2.1 Lokalizacja... 5 2.2 Powierzchnia... 7 2.3 Ludność... 8 2.4 Migracje... 13 2.5 Struktura przestrzenna... 20 2.6 Wizerunek i ranga... 25 3 Społeczność... 27 3.1 Potencjał edukacyjny i naukowy... 27 3.2 Potencjał kulturalny... 40 3.3 Potencjał turystyczny... 63 3.4 Potencjał sportowo-rekreacyjny... 84 3.5 Potencjał mieszkaniowy... 88 3.6 Potencjał społeczności lokalnych... 91 3.7 Preferencje społeczne w zakresie perspektyw rozwoju... 97 4 Gospodarka... 99 4.1 Profil gospodarczy... 99 4.2 Innowacyjność firm... 109 4.3 Przedsiębiorczość... 113 4.4 Flagowe projekty gospodarcze... 118 4.5 Oferty inwestycyjne gmin... 119 4.6 Wydatki inwestycyjne... 119 4.7 Aktywność zawodowa ludności i bezrobocie... 125 5 Środowisko... 137 5.1 Walory przyrodnicze... 137 5.2 Jakość powietrza... 139 5.3 Gospodarka wodno - ściekowa... 145 5.4 Gospodarka odpadami... 151 5.5 Tereny zdegradowane - poprzemysłowe... 153 5.6 Nakłady na ochronę środowiska w gminach... 154 6 Infrastruktura... 164 6.1 Dostępność komunikacyjna... 164 2

6.2 Infrastruktura drogowa... 164 6.3 Infrastruktura kolejowa... 169 6.4 Komunikacja publiczna... 170 7 Aglomeracja Wałbrzyska obszary problemowe... 171 8 Aglomeracja Wałbrzyska postulaty rozwoju... 175 Indeksy i spisy... 178 Spis rysunków... 178 Spis tabel... 178 Spis wykresów... 182 3

1 Wprowadzenie uwagi metodologiczne Inicjatywa powstania Aglomeracji Wałbrzyskiej jest przedsięwzięciem samorządowym. Jej inspiracją są zarówno wspólne problemy sąsiadujących ze sobą gmin, jak i świadomość istnienia szans, jakie pojawiają się w kontekście rozwoju regionu i ewoluowania kierunków wsparcia jednostek terytorialnych w polityce Unii Europejskiej. Najcenniejsze wydaje się być przekonanie liderów lokalnych społeczności do angażowania się w przedsięwzięcia realizowane dla 14 gmin, a służące zmianom realiów życia i działalności gospodarczej dla około 270 tys. mieszkańców Ziemi Wałbrzyskiej i okolic. Siła potencjałów społecznych i gospodarczych, wzmocniona jeszcze w szczególnych miejscach atrakcyjnością walorów środowiska naturalnego może być skutecznym sposobem na przełamanie stagnacji gospodarczej tego miejsca i jego nowy wizerunek. Celem prezentowanego raportu jest identyfikacja obszarów problemowych oraz postulatów rozwoju Aglomeracji Wałbrzyskiej, które mogą stać się podstawą do dalszych prac nad stworzeniem konkurencyjnego miejskiego obszaru funkcjonalnego. Ich identyfikacja pozwala na dokonanie całościowej charakterystyki ważnej części województwa dolnośląskiego oraz rozpoznanie stopnia zaawansowania procesów integracyjnych. Wspólne problemy i postulaty rozwojowe gmin Aglomeracji Wałbrzyskiej tworzą także podstawę dla programowania rozwoju tego miejskiego obszaru funkcjonalnego w kontekście polityki miejskiej na lata 2013-2020. Przeprowadzone studia diagnostyczne obejmowały identyfikację cech wyróżniających gminy i Aglomerację Wałbrzyską jako całość, w wymiarach społecznym, gospodarczym, środowiskowym i infrastrukturalnym, a także ich zmiany w pierwszej dekadzie XXI w. W pracach wykorzystano następujące techniki badawcze: wizyty studialne oraz wywiady strukturyzowane w każdej z 14 gmin tworzących Aglomerację, spotkania z Radą Gospodarczą Aglomeracji Wałbrzyskiej, analizy statystyczne wraz z określeniem indeksów dynamiki zmian, analizy jakościowe bazujące na wynikach wywiadów strukturyzowanych oraz zapisach dokumentów planujących rozwój lokalny, a także na opracowaniach odnoszących się do analizowanego obszaru. 4

2 Informacje podstawowe 2.1 Lokalizacja Aglomeracja Wałbrzyska położona jest w południowej części województwa dolnośląskiego, w Sudetach Środkowych, w obrębie Podgórza Wałbrzyskiego, a także Gór Wałbrzyskich, Kamiennych i Sowich. Administracyjne na jej obszar składają się tereny 14 gmin powiatów: wałbrzyskiego (wszystkie gminy powiatu), kamiennogórskiego, kłodzkiego i świdnickiego, w tym: 7 miast, 3 gminy miejsko-wiejskie i 4 gminy wiejskie. Są to: z powiatu wałbrzyskiego: o Wałbrzych; o Boguszów-Gorce; o Czarny Bór; o Głuszyca; o Jedlina Zdrój; o Mieroszów; o Stare Bogaczowice; o Szczawno Zdrój; o Walim; z powiatu kamiennogórskiego: o Kamienna Góra (gmina miejska); z powiatu kłodzkiego: o Nowa Ruda (gmina miejska); o Nowa Ruda (gmina wiejska); o Radków ; z powiatu świdnickiego: o Świebodzice. Aglomeracja graniczy z gminami: powiatu kamiennogórskiego (Lubawka, Kamienna Góra - gmina wiejska, Marciszów), powiatu jaworskiego (Bolków), powiatu świdnickiego (Dobromierz, Strzegom, Jaworzyna Śląska, Świdnica), powiatu dzierżoniowskiego (Pieszyce, Bielawa, Dzierżoniów), powiatu ząbkowickiego (Stoszowice), powiatu kłodzkiego (Kłodzko, Szczytna, Kudowa Zdrój), a także z krajem kralowohradeckim w Republice Czeskiej. 5

Rysunek 1. Położenie Aglomeracji Wałbrzyskiej w województwie dolnośląskim Źródło: opracowanie własne na podstawie http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b3/polska_woj_pow_gminy.png Miasta wchodzące w skład Aglomeracji to: Wałbrzych, Boguszów-Gorce, Głuszyca, Jedlina Zdrój, Kamienna Góra, Mieroszów, Nowa Ruda, Radków, Szczawno Zdrój i Świebodzice. 6

Rysunek 2. Rozmieszczenie gmin w Aglomeracji Wałbrzyskiej Źródło: opracowanie własne na podstawie Internetowego serwisu map WODGiK 2.2 Powierzchnia Aglomeracja Wałbrzyska zajmuje 880,06 km 2, to jest 4,4% obszaru województwa dolnośląskiego. Pod względem powierzchni największą jej gminą jest Radków (zajmuje 15,9% powierzchni Aglomeracji). Ponad 30,8% powierzchni Aglomeracji Wałbrzyskiej to obszary miejskie. W województwie dolnośląskim obszary miejskie zajmują obecnie 11% powierzchni, a w Polsce 6,9%. Dwie największe pod względem powierzchni gminy Aglomeracji, to jest Radków i Nowa Ruda (gmina wiejska), które zajmują łącznie 31,77% jej powierzchni. Szczegółowe informacje na temat powierzchni przedstawia Tabela 1. 7

Tabela 1. Powierzchnia gmin Aglomeracji Wałbrzyskiej Lp. Gmina Powierzchnia [km 2 ] % powierzchni Aglomeracji 1. Boguszów-Gorce 27,02 3,07% 2. Czarny Bór 66,4 7,54% 3. Głuszyca 62,12 7,06% 4. Jedlina-Zdrój 17,45 1,98% 5. Kamienna Góra - miasto 18,04 2,05% 6. Mieroszów 76,06 8,64% 7. Nowa Ruda - miasto 37,05 4,21% 8. Nowa Ruda - wieś 139,67 15,87% 9. Radków 139,95 15,90% 10. Stare Bogaczowice 87,29 9,92% 11. Szczawno-Zdrój 14,74 1,67% 12. Świebodzice 30,43 3,46% 13. Walim 79,14 8,99% 14. Wałbrzych 84,7 9,62% RAZEM AGLOMERACJA 880,06 100,00% Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 2.3 Ludność Według stanu na dzień 31 grudnia 2010 r. Aglomerację Wałbrzyską zamieszkiwało 266 004 mieszkańców i stanowili oni 9,24% mieszkańców województwa dolnośląskiego. Największym pod względem liczby ludności miastem Aglomeracji był Wałbrzych liczący 120 197 mieszkańców. Obszary miast zamieszkiwało łącznie 85,5% mieszkańców Aglomeracji. Ich liczba spadała w tempie szybszym, niż zmniejszanie się liczby mieszkańców całego województwa dolnośląskiego. W roku 2000 gminy tworzące obecnie Aglomerację Wałbrzyską zamieszkiwało 285 180 osób co stanowiło 9,79% mieszkańców województwa. Zmiany liczby mieszkańców Aglomeracji przedstawia Tabela 2, udział ludności gmin w Aglomeracji i województwie Tabela 3, a ich dynamikę Wykres 1. 8

Tabela 2. Ludność gmin Aglomeracji Wałbrzyskiej w latach 2000-2010. Lp. Gmina Liczba mieszkańców w latach 2000-2010 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1. Boguszów-Gorce 17 224 17 176 17 044 16 905 16 815 16 707 16 631 16 482 16 298 16 187 16 064 2. Czarny Bór 4 781 4 808 4 808 4 812 4 804 4 825 4 810 4 787 4 799 4 769 4 781 3. Głuszyca 9 484 9 467 9 444 9 392 9 379 9 350 9 281 9 251 9 201 9 122 9 065 4. Jedlina-Zdrój 5 269 5 275 5 244 5 210 5 155 5 144 5 097 5 071 5 085 5 062 5 057 5. Kamienna Góra - miasto 22 115 22 011 21 922 21 836 21 675 21 535 21 266 21 093 20 865 20 627 20 444 6. Mieroszów 7 632 7 580 7 579 7 650 7 582 7 575 7 499 7 487 7 549 7 548 7 476 7. Nowa Ruda - miasto 25 357 25 143 25 011 24 840 24 697 24 397 24 169 24 006 23 812 23 714 23 477 8. Nowa Ruda - wieś 12 552 12 522 12 489 12 366 12 323 12 246 12 172 12 032 11 978 11 875 11 817 9. Radków 9 689 9 653 9 588 9 544 9 467 9 414 9 339 9 249 9 244 9 266 9 238 10. Stare Bogaczowice 4 105 4 079 4 120 4 109 4 112 4 120 4 115 4 144 4 155 4 176 4 203 11. Szczawno-Zdrój 5 825 5 785 5 713 5 581 5 544 5 505 5 555 5 568 5 586 5 601 5 598 12. Świebodzice 23 708 23 619 23 512 23 343 23 233 23 172 23 070 22 896 22 816 22 876 22 890 13. Walim 5 764 5 777 5 787 5 761 5 751 5 708 5 713 5 679 5 692 5 698 5 697 14. Wałbrzych 131 675 130 668 129 724 128 809 127 566 126 465 124 988 123 635 122 411 121 363 120 197 RAZEM AGLOMERACJA 285 180 283 563 281 985 280 158 278 103 276 163 273 705 271 380 269 491 267 884 266 004 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 9

Tabela 3. Ludność gmin Aglomeracji Wałbrzyskiej w relacji do Aglomeracji i województwa dolnośląskiego Lp. Gmina Ludność Udział w Aglomeracji [%] Udział w województwie [%] 1. Boguszów-Gorce 16 064 6,04% 0,56% 2. Czarny Bór 4 781 1,80% 0,17% 3. Głuszyca 9 065 3,41% 0,31% 4. Jedlina-Zdrój 5 057 1,90% 0,18% 5. Kamienna Góra 20 444 7,69% 0,71% 6. Mieroszów 7 476 2,81% 0,26% 7. Nowa Ruda - miasto 23 477 8,83% 0,82% 8. Nowa Ruda - wieś 11 817 4,44% 0,41% 9. Radków 9 238 3,47% 0,32% 10. Stare Bogaczowice 4 203 1,58% 0,15% 11. Szczawno-Zdrój 5 598 2,10% 0,19% 12. Świebodzice 22 890 8,61% 0,80% 13. Walim 5 697 2,14% 0,20% 14. Wałbrzych 120 197 45,19% 4,18% RAZEM AGLOMERACJA 266 004 100,00% 9,24% Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych Wykres 1. Zmiana liczby ludności Aglomeracji Wałbrzyskiej - indeks dynamiki Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Lokalnych 10

Wskaźnik starzenia się mieszkańców, wyznaczany jako liczba ludzi w wieku poprodukcyjnym (65 lat i starszych) przypadających na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym (0-14 lat), wynosił w 2010 roku 118,27. Jest to wartość wyższa niż liczona dla całego województwa dolnośląskiego (96,07). Różnicy tej nie tłumaczy większy poziom zurbanizowania Aglomeracji, gdyż współczynnik starzenia się mieszkańców dla miast i obszarów wiejskich w Aglomeracji Wałbrzyskiej wynosił odpowiednio 121,86 i 98,53, natomiast dla całego województwa dolnośląskiego 109,07 i 71,15. Istotne jest również, że wzrost wskaźnika (czyli wzrost liczby mieszkańców starszych w stosunku do liczby mieszkańców młodych) jest w Aglomeracji szybszy niż w województwie. W 2000 roku wskaźnik starzenia się mieszkańców w Aglomeracji Wałbrzyskiej był 1,19 razy większy niż w całym województwie dolnośląskim, a w roku 2010 1,23 razy większy. Najwyższy wskaźnik starzenia się mieszkańców (170,68) występuje w Szczawnie-Zdroju, zaś najniższy (70,9) w Czarnym Borze. Wskaźniki starzenia się mieszkańców liczone dla wszystkich gmin Aglomeracji przedstawia Tabela 4. 11

Tabela 4. Wskaźniki starzenia się w gminach w latach 2000-2010. Lp. Gmina Wskaźniki starzenia się w latach 2000-2010 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1. Boguszów-Gorce 79,18 85,07 90,08 96,14 97,85 104,45 105,34 104,75 106,81 110,14 110,83 2. Czarny Bór 45,99 47,89 52,55 54,87 58,02 59,75 62,69 64,16 67,21 69,46 70,90 3. Głuszyca 78,77 82,94 87,45 92,07 95,00 98,58 103,27 103,80 108,99 109,93 109,92 4. Jedlina-Zdrój 93,52 97,26 101,90 107,79 111,79 112,30 115,79 108,29 105,98 112,59 113,13 5. Kamienna Góra - miasto 76,41 82,20 87,76 90,46 94,80 97,25 101,34 103,12 104,73 105,56 106,96 6. Mieroszów 77,20 78,21 82,40 90,77 99,58 103,06 109,20 113,79 113,20 115,67 117,78 7. Nowa Ruda - miasto 81,08 88,01 96,68 103,92 111,96 118,04 123,63 128,12 128,88 128,44 129,22 8. Nowa Ruda - wieś 77,61 82,62 85,16 90,86 95,53 100,00 103,18 105,76 103,83 107,69 108,51 9. Radków 66,01 69,17 74,25 77,99 85,32 88,18 91,24 94,17 97,19 95,31 94,89 10. Stare Bogaczowice 64,16 68,69 72,45 76,97 83,05 85,85 86,04 81,27 84,74 83,44 83,72 11. Szczawno-Zdrój 140,35 152,65 161,63 172,61 173,24 187,50 182,58 177,59 177,31 179,26 170,68 12. Świebodzice 73,85 79,81 84,31 87,65 91,39 95,89 98,35 99,91 100,00 99,16 100,28 13. Walim 77,37 82,21 85,58 88,04 90,45 97,25 102,16 101,37 105,43 103,90 103,56 14. Wałbrzych 94,16 101,59 108,02 114,40 119,83 124,37 127,56 128,58 129,13 129,02 129,51 RAZEM AGLOMERACJA 84,54 90,71 96,49 102,02 107,08 111,61 114,95 116,16 117,21 117,74 118,27 Źródło: opracowanie własne, na podstawie GUS, Bank Danych Lokalnych 12

2.4 Migracje Aglomeracja Wałbrzyska charakteryzuje się ujemnym saldem migracji zarówno w przypadku migracji wewnętrznych, jak i zagranicznych (saldo migracji wewnętrznych dla województwa dolnośląskiego jest obecnie dodatnie). W roku 2011 saldo migracji wewnętrznej dla całej Aglomeracji wynosiło 817 osób, zaś migracji zagranicznych 162 osób. W latach 2000-2011 saldo migracji wyniosło 12 443 osoby (co stanowiło 4,36% mieszkańców Aglomeracji w roku 2000), w tym saldo migracji wewnętrznych 9 486, a saldo migracji zagranicznych 2 947 osób. W tych latach w Aglomeracji Wałbrzyskiej zameldowało się łącznie w ruchu wewnętrznym i zagranicznym 25 276 osób, co stanowiło 6,2% wszystkich zameldowań w województwie dolnośląskim, a wymeldowało 37 719 osób (8,96% wszystkich wymeldowań w województwie dolnośląskim). Dodatnie saldo migracji w latach 2000-2011 odnotowano w gminach: Stare Bogaczowice (145 osób), Świebodzice (131 osób), Walim (83 osoby) i Jedlina-Zdrój (33 osoby). W pozostałych gminach Aglomeracji stwierdzono w tym okresie ujemne saldo migracji. W zamieszczonych poniżej tabelach przedstawione zostały dane dotyczące zameldowań w ruchu wewnętrznym (Tabela 5), wymeldowań w ruchu wewnętrznym (Tabela 6), zameldowań z zagranicy (Tabela 7) i wymeldowań za granicę (Tabela 8) oraz salda migracji wewnętrznych (Tabela 9) i zagranicznych (Tabela 10). 13

Tabela 5. Zameldowania w ruchu wewnętrznym w Gminach Aglomeracji Wałbrzyskiej w latach 2000-2011 Lp. Gmina 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1. Boguszów-Gorce 133 145 174 130 123 88 171 185 135 144 128 157 2. Czarny Bór 74 51 44 28 36 51 46 57 43 49 43 56 3. Głuszyca 105 71 92 102 91 102 105 152 79 94 95 95 4. Jedlina-Zdrój 53 42 54 62 35 72 82 85 59 85 74 75 5. Kamienna Góra 150 158 195 219 162 138 184 187 149 133 154 128 6. Mieroszów 127 90 97 92 88 84 96 121 124 97 55 65 7. Nowa Ruda - miasto 182 179 199 198 173 126 220 222 167 157 140 136 8. Nowa Ruda - wieś 132 121 153 99 176 120 133 160 151 140 119 129 9. Radków 69 60 73 66 97 52 115 95 71 82 95 84 10. Stare Bogaczowice 57 49 75 58 65 56 77 83 67 69 90 60 11. Szczawno-Zdrój 149 82 47 50 106 119 162 163 118 89 121 136 12. Świebodzice 161 138 185 158 153 148 190 200 201 251 233 195 13. Walim 65 94 71 66 72 76 87 119 86 61 75 100 14. Wałbrzych 664 510 644 572 502 541 688 656 541 515 541 568 Aglomeracja Wałbrzyska 2 121 1 790 2 103 1 900 1 879 1 773 2 356 2 485 1 991 1 966 1 963 1 984 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 14

Tabela 6. Wymeldowania w ruchu wewnętrznym w Aglomeracji Wałbrzyskiej w latach 2000-2011 Lp. Gmina 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1. Boguszów-Gorce 4 1 3 1 3 1 4 6 7 6 4 4 2. Czarny Bór 0 0 3 0 2 0 1 2 2 0 2 2 3. Głuszyca 5 1 1 1 3 4 0 2 2 8 2 3 4. Jedlina-Zdrój 1 0 0 0 0 0 1 0 2 5 3 3 5. Kamienna Góra 5 4 4 5 7 7 9 15 16 15 17 15 6. Mieroszów 0 0 0 0 4 2 0 5 3 2 5 6 7. Nowa Ruda - miasto 4 5 2 3 6 7 5 15 11 18 9 13 8. Nowa Ruda - wieś 6 0 1 7 4 1 3 2 9 3 6 5 9. Radków 3 5 2 1 3 2 9 6 8 7 12 10 10. Stare Bogaczowice 0 1 0 1 2 0 0 0 1 3 0 2 11. Szczawno-Zdrój 5 2 1 0 0 0 4 1 0 5 3 2 12. Świebodzice 0 2 1 0 3 4 15 19 28 45 33 21 13. Walim 0 1 0 0 0 0 1 4 1 2 1 0 14. Wałbrzych 3 5 0 0 50 7 33 42 38 35 44 30 Aglomeracja Wałbrzyska 36 27 18 19 87 35 85 119 128 154 141 116 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 15

Tabela 7. Zameldowania z zagranicy w Aglomeracji Wałbrzyskiej w latach 2000-2011 Lp. Gmina 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1. Boguszów-Gorce 170 175 191 184 160 190 190 237 185 177 198 182 2. Czarny Bór 51 51 58 49 45 37 60 92 54 58 53 51 3. Głuszyca 110 68 127 126 97 125 121 142 102 147 112 141 4. Jedlina-Zdrój 71 47 47 59 54 79 65 87 37 46 43 58 5. Kamienna Góra 243 240 237 219 237 287 316 320 249 276 315 255 6. Mieroszów 136 116 110 102 96 87 114 131 98 94 104 109 7. Nowa Ruda - miasto 274 238 307 260 295 271 279 280 271 272 247 257 8. Nowa Ruda - wieś 151 141 143 155 135 154 163 205 155 145 119 144 9. Radków 107 90 101 72 104 70 128 126 88 72 107 99 10. Stare Bogaczowice 41 46 46 53 41 53 72 54 50 46 61 73 11. Szczawno-Zdrój 116 94 108 117 82 129 119 116 77 76 98 72 12. Świebodzice 193 189 197 206 179 199 228 246 233 215 189 220 13. Walim 58 64 67 62 75 83 85 105 64 50 75 71 14. Wałbrzych 1047 1071 989 962 1043 945 1225 1309 1125 1041 1063 1069 Aglomeracja Wałbrzyska 2 768 2 630 2 728 2 626 2 643 2 709 3 165 3 450 2 788 2 715 2 784 2 801 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 16

Tabela 8. Wymeldowania za granicę w Aglomeracji Wałbrzyskiej w latach 2000-2011 Lp. Gmina 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1. Boguszów-Gorce 15 18 17 5 8 13 31 52 46 31 13 29 2. Czarny Bór 0 0 0 0 0 0 13 6 4 1 5 1 3. Głuszyca 5 10 10 2 12 2 20 13 14 6 1 4 4. Jedlina-Zdrój 4 5 2 2 0 0 19 10 4 3 9 9 5. Kamienna Góra 24 32 54 41 43 25 73 48 103 52 23 37 6. Mieroszów 3 5 2 10 22 12 25 14 9 19 15 15 7. Nowa Ruda - miasto 16 33 54 31 36 20 69 56 33 29 33 21 8. Nowa Ruda - wieś 5 2 7 4 0 12 29 16 6 9 14 14 9. Radków 5 2 15 24 10 11 28 26 19 13 9 4 10. Stare Bogaczowice 1 9 4 3 8 1 0 3 1 3 2 0 11. Szczawno-Zdrój 7 1 0 0 0 0 0 0 12 1 2 7 12. Świebodzice 48 30 23 26 8 25 47 40 54 40 24 36 13. Walim 2 5 0 0 0 1 15 9 0 5 1 2 14. Wałbrzych 142 141 114 91 110 99 133 134 176 128 144 99 Aglomeracja Wałbrzyska 277 293 302 239 257 221 502 427 481 340 295 278 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 17

Tabela 9. Saldo migracji wewnętrznych w Aglomeracji Wałbrzyskiej w latach 2000-2011 Lp. Gmina 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1. Boguszów-Gorce -37-30 -17-54 -37-102 -19-52 -50-33 -70-25 2. Czarny Bór 23 0-14 -21-9 14-14 -35-11 -9-10 5 3. Głuszyca -5 3-35 -24-6 -23-16 10-23 -53-17 -46 4. Jedlina-Zdrój -18-5 7 3-19 -7 17-2 22 39 31 17 5. Kamienna Góra -93-82 -42 0-75 -149-132 -133-100 -143-161 -127 6. Mieroszów -9-26 -13-10 -8-3 -18-10 26 3-49 -44 7. Nowa Ruda - miasto -92-59 -108-62 -122-145 -59-58 -104-115 -107-121 8. Nowa Ruda - wieś -19-20 10-56 41-34 -30-45 -4-5 0-15 9. Radków -38-30 -28-6 -7-18 -13-31 -17 10-12 -15 10. Stare Bogaczowice 16 3 29 5 24 3 5 29 17 23 29-13 11. Szczawno-Zdrój 33-12 -61-67 24-10 43 47 41 13 23 64 12. Świebodzice -32-51 -12-48 -26-51 -38-46 -32 36 44-25 13. Walim 7 30 4 4-3 -7 2 14 22 11 0 29 14. Wałbrzych -383-561 -345-390 -541-404 -537-653 -584-526 -522-501 Aglomeracja Wałbrzyska -647-840 -625-726 -764-936 -809-965 -797-749 -821-817 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 18

Tabela 10. Saldo migracji za granicę w Aglomeracji Wałbrzyskiej w latach 2000-2011 Lp. Gmina 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1. Boguszów-Gorce -11-17 -14-4 -5-12 -27-46 -39-25 -9-25 2. Czarny Bór 0 0 3 0 2 0-12 -4-2 -1-3 1 3. Głuszyca 0-9 -9-1 -9 2-20 -11-12 2 1-1 4. Jedlina-Zdrój -3-5 -2-2 0 0-18 -10-2 2-6 -6 5. Kamienna Góra -19-28 -50-36 -36-18 -64-33 -87-37 -6-22 6. Mieroszów -3-5 -2-10 -18-10 -25-9 -6-17 -10-9 7. Nowa Ruda - miasto -12-28 -52-28 -30-13 -64-41 -22-11 -24-8 8. Nowa Ruda - wieś 1-2 -6 3 4-11 -26-14 3-6 -8-9 9. Radków -2 3-13 -23-7 -9-19 -20-11 -6 3 6 10. Stare Bogaczowice -1-8 -4-2 -6-1 0-3 0 0-2 2 11. Szczawno-Zdrój -2 1 1 0 0 0 4 1-12 4 1-5 12. Świebodzice -48-28 -22-26 -5-21 -32-21 -26 5 9-15 13. Walim -2-4 0 0 0-1 -14-5 1-3 0-2 14. Wałbrzych -139-136 -114-91 -60-92 -100-92 -138-93 -100-69 Aglomeracja Wałbrzyska -241-266 -284-220 -170-186 -417-308 -353-186 -154-162 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 19

2.5 Struktura przestrzenna Największą część powierzchni województwa dolnośląskiego (blisko 60%) zajmują użytki rolne 1. Grunty leśne zajmują przeszło 31% powierzchni województwa, a grunty zabudowane i zurbanizowane blisko 7%. W porównaniu z rokiem 2002 najbardziej zwiększyła się powierzchnia użytków ekologicznych (o 95%). Powierzchnia lasów zwiększyła się o 6%, a gruntów zabudowanych i zurbanizowanych - zmniejszyła o 7%. Powierzchnia gruntów rolnych pozostała praktycznie bez zmian. Powierzchnię województwa w podziale na rodzaje gruntów w latach 2002-2011 przedstawiają Tabela 11 (w ha) i Tabela 12 (w % powierzchni województwa). Strukturę gruntów w roku 2011 obrazuje Wykres 2. Dynamikę zmian powierzchni rodzajów gruntów w latach 2002-2011 przedstawia Wykres 3. 1 Dane z 2011 r. 20

Tabela 11. Powierzchnia gruntów województwa dolnośląskiego w latach 2002-2011 [ha] Rodzaj gruntu 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 użytki rolne razem 1198953 1208845 1211207 1209396 1206793 1204296 1201305 1199034 1196980 1194594 grunty leśne oraz zadrzewione 589014 590771 595216 609284 611804 615398 617955 619651 621204 622309 grunty pod wodami 19179 20644 17495 16194 16365 17131 17331 17501 17692 17726 grunty zabudowane i zurbanizowane 143984 131456 130545 131143 131642 131130 131778 132279 133186 134521 użytki ekologiczne 1931 1939 1966 2677 2953 3091 3301 3494 3688 3764 nieużytki 12037 11937 12197 13015 13011 13041 13043 13006 12968 12942 tereny różne 29679 29184 26149 13068 12108 10590 9964 9709 8956 8818 GRUNTY RAZEM 1994777 1994776 1994775 1994777 1994676 1994677 1994677 1994674 1994674 1994674 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych Tabela 12. Powierzchnia gruntów województwa dolnośląskiego w latach 2002-2011 [% powierzchni województwa] Rodzaj gruntu 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 użytki rolne razem 60,10% 60,60% 60,72% 60,63% 60,50% 60,38% 60,23% 60,11% 60,01% 59,89% grunty leśne oraz zadrzewione 29,53% 29,62% 29,84% 30,54% 30,67% 30,85% 30,98% 31,07% 31,14% 31,20% grunty pod wodami 0,96% 1,03% 0,88% 0,81% 0,82% 0,86% 0,87% 0,88% 0,89% 0,89% grunty zabudowane i zurbanizowane 7,22% 6,59% 6,54% 6,57% 6,60% 6,57% 6,61% 6,63% 6,68% 6,74% użytki ekologiczne 0,10% 0,10% 0,10% 0,13% 0,15% 0,15% 0,17% 0,18% 0,18% 0,19% nieużytki 0,60% 0,60% 0,61% 0,65% 0,65% 0,65% 0,65% 0,65% 0,65% 0,65% tereny różne 1,49% 1,46% 1,31% 0,66% 0,61% 0,53% 0,50% 0,49% 0,45% 0,44% GRUNTY RAZEM 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 21

Wykres 2. Struktura gruntów województwa dolnośląskiego w roku 2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Lokalnych 22

Wykres 3. Dynamika zmian struktury gruntów województwa dolnośląskiego w latach 2002-2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Lokalnych Według danych z Powszechnego Spisu Rolnego (rok 2010) w Aglomeracji Wałbrzyskiej znajduje się mniej terenów rolniczych niż w województwie dolnośląskim (w stosunku do całej powierzchni). Użytki rolne zajmują 37,88% powierzchni Aglomeracji i 59,89% powierzchni województwa. Większa jest natomiast powierzchnia lasów, które w 2005 roku zajmowały 36,6% powierzchni Aglomeracji (w województwie było to 31,20%). Powierzchnię gruntów rolnych w Aglomeracji przedstawiają Tabela 13 (w ha) i Tabela 14 (w % powierzchni gmin). Powierzchnię lasów w gminach Aglomeracji Wałbrzyskiej przedstawia Tabela 15. 23

Tabela 13. Powierzchnia gospodarstw Aglomeracji Wałbrzyskiej wg powszechnego spisu rolnego z 2010 r. w podziale na gminy i rodzaje gruntu [ha] Lp. Gmina Powierzchnia gmin powierzchnia gospodarstw użytki rolne ogółem lasy i grunty leśne pozostałe grunty 1. Boguszów-Gorce 2702 1182,42 1107,62 11,26 63,54 2. Czarny Bór 6640 2394,67 2327,95 16,22 50,5 3. Głuszyca 6212 1903,12 1770,88 39,19 93,06 4. Jedlina-Zdrój 1745 678,06 630,14 25,75 22,17 5. Kamienna Góra - miasto 1804 1535,79 1439,87 24,4 71,53 6. Mieroszów 7606 2579,16 2442,93 52,61 83,62 7. Nowa Ruda - miasto 3705 1761,55 1661,02 42,9 57,63 8. Nowa Ruda - wieś 13967 6828,64 6282,74 176,64 369,26 9. Radków 13995 6115,53 5938,46 58,45 118,62 10. Stare Bogaczowice 8729 5064,05 4689,4 204,39 170,26 11. Szczawno-Zdrój 1474 321,33 294,84 5,28 21,21 12. Świebodzice 3043 1069,06 1009,24 11,67 48,15 13. Walim 7914 2957,8 2624,55 161,06 172,19 14. Wałbrzych 8470 1182,66 1113,78 18,46 50,42 RAZEM AGLOMERACJA 88 006 35 573,84 33 333,42 848,28 1 392,16 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych Tabela 14. Powierzchnia gospodarstw Aglomeracji Wałbrzyskiej wg powszechnego spisu rolnego z 2010 r. w podziale na gminy i rodzaje gruntu [% powierzchni gmin] Lp. Gmina Powierzchnia gmin powierzchnia gospodarstw użytki rolne ogółem lasy i grunty leśne pozostałe grunty 1. Boguszów-Gorce 100,00% 43,76% 40,99% 0,42% 2,35% 2. Czarny Bór 100,00% 36,06% 35,06% 0,24% 0,76% 3. Głuszyca 100,00% 30,64% 28,51% 0,63% 1,50% 4. Jedlina-Zdrój 100,00% 38,86% 36,11% 1,48% 1,27% 5. Kamienna Góra - miasto 100,00% 85,13% 79,82% 1,35% 3,97% 6. Mieroszów 100,00% 33,91% 32,12% 0,69% 1,10% 7. Nowa Ruda - miasto 100,00% 47,55% 44,83% 1,16% 1,56% 8. Nowa Ruda - wieś 100,00% 48,89% 44,98% 1,26% 2,64% 9. Radków 100,00% 43,70% 42,43% 0,42% 0,85% 10. Stare Bogaczowice 100,00% 58,01% 53,72% 2,34% 1,95% 11. Szczawno-Zdrój 100,00% 21,80% 20,00% 0,36% 1,44% 12. Świebodzice 100,00% 35,13% 33,17% 0,38% 1,58% 13. Walim 100,00% 37,37% 33,16% 2,04% 2,18% 14. Wałbrzych 100,00% 13,96% 13,15% 0,22% 0,60% RAZEM AGLOMERACJA 100,00% 40,42% 37,88% 0,96% 1,58% Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 24

Tabela 15. Powierzchnia lasów Aglomeracji Wałbrzyskiej w 2005 roku w podziale na gminy Lp. Gmina Powierzchnia gminy [ha] Powierzchnia lasu [ha] Powierzchnia lasu [% powierzchni gminy] 1. Boguszów-Gorce 2 702 1 164 43,08% 2. Czarny Bór 6 640 2 432 36,63% 3. Głuszyca 6 212 3 321 53,46% 4. Jedlina-Zdrój 1 745 903 51,75% 5. Kamienna Góra 1 804 299 16,57% 6. Mieroszów 7 606 3 382 44,46% 7. Nowa Ruda - miasto 3 705 625 16,87% 8. Nowa Ruda - wieś 13 967 5 839 41,81% 9. Radków 13 995 4 942 35,31% 10. Stare Bogaczowice 8 729 2 820 32,31% 11. Szczawno-Zdrój 1 474 718 48,71% 12. Świebodzice 3 043 325 10,68% 13. Walim 7 914 3 162 39,95% 14. Wałbrzych 8 470 2 508 29,61% RAZEM AGLOMERACJA 88 006 32 440 36,86% Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 2.6 Wizerunek i ranga W ogólnopolskim rankingu Powiatów Związku Miast Polskich z 2011 r. Powiat wałbrzyski uzyskał 195 miejsce z 2095 punktami na 271 powiatów biorących udział w Rankingu, gdzie najwyższy wynik uzyskał powiat kielecki z 40530 punktami, a najniższy wynik powiat rybnicki, z 530 punktami. Powiat wałbrzyski w rankingu powiatów w województwie dolnośląskim, w roku 2011, plasował się na 17 miejscu (tj. 2095 punktów). Najwyższą ilość punktów uzyskał powiat zgorzelecki (20675 punktów), najmniejszą ilość punktów powiat trzebnicki (885 punktów). W ogólnopolskim rankingu gmin wiejskich przeprowadzonego przez Związek Miast Polskich z 2011 r. wśród gmin Aglomeracji Wałbrzyskiej jedynie gmina Walim znalazła się w rankingu na 67 miejscu (950 punktów), gdzie najwięcej punktów uzyskała gmina Chełmiec (z powiatu nowosądeckiego 27170 punktów) a najmniej punktów gmina Jaraczewo (powiat jarociński 110 punktów). W ogólnopolskim rankingu gmin miejskich i miejsko-wiejskich w roku 2011, przeprowadzonego przez Związek Miast Polskich: Wałbrzych uzyskał ex aequo z 14 innymi gminami 129 miejsce, ze 130 punktami. 25

Boguszów-Gorce uzyskał ex aequo z 8 innymi gminami 117 miejsce z 200 punktami Świebodzice (powiat świdnicki) 84 miejsce z 500 punktami W opracowaniu Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski przygotowanym przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową w ocenie podregionów, podregion wałbrzyski, otrzymał: wg kryterium Atrakcyjności inwestycyjnej podregionów dla działalności przemysłowej w 2011 r. atrakcyjność wysoka wg kryterium Atrakcyjności inwestycyjnej podregionów dla działalności usługowej w w 2011 r. atrakcyjność wysoka wg kryterium Atrakcyjności inwestycyjnej podregionów dla działalności zaawansowanej technologicznie w 2011 r. atrakcyjność wysoka w pięciopunktowej skali (najwyższa, wysoka, przeciętna niska, najniższa). 26

3 Społeczność Szkoły podstawowe 3.1 Potencjał edukacyjny i naukowy Na obszarze Aglomeracji Wałbrzyskiej znajduje się 67 szkół podstawowych, w których w roku 2010 kształciło się 12 839 uczniów. Zarówno liczba szkół, jak i liczba uczniów zmniejsza się. W roku 2000 w gminach Aglomeracji znajdowało się 90 szkół kształcących 21 111 uczniów. Zmniejsza się również średnia liczba uczniów uczęszczających do szkoły. W roku 2000 było to średnio 235 uczniów na szkołę, a w roku 2010 już tylko 192 uczniów. Można zauważyć wyraźną różnicę pomiędzy liczbą uczniów na obszarach miejskich (średnio 240 na szkołę) i wiejskich (średnio 93 na szkołę). Wartości te są zbliżone do danych opisujących sytuację szkolnictwa w województwie dolnośląskim (średnio 180 uczniów na szkołę, w tym 265 w mieście i 101 na wsi) i w całej Polsce (średnio 157 uczniów na szkołę, w tym 285 w mieście i 95 na wsi). Najwięcej osób kształci się w Wałbrzychu (5611), a najmniej w Szczawnie-Zdroju (152). Liczbę szkół podstawowych i uczniów przedstawiają Tabela 16 i Tabela 17, natomiast dynamikę zmian liczby szkół i uczniów odpowiednio: Wykres 4 i Wykres 5. Tabela 16. Liczba szkół podstawowych w gminach Aglomeracji Wałbrzyskiej Lp. Gmina Liczba szkół w kolejnych latach 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1. Boguszów-Gorce 5 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 2. Czarny Bór 5 5 5 2 2 2 2 2 2 2 2 3. Głuszyca 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4. Jedlina-Zdrój 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 5. Kamienna Góra 5 5 5 5 3 3 3 3 3 3 3 6. Mieroszów 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 7. Nowa Ruda - miasto 7 6 6 6 5 5 5 5 5 5 5 8. Nowa Ruda - wieś 10 8 8 8 8 7 7 7 7 7 7 9. Radków 5 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 10. Stare Bogaczowice 4 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 11. Szczawno-Zdrój 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 12. Świebodzice 7 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 13. Walim 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 14. Wałbrzych 29 24 24 24 24 23 23 21 21 20 21 AGLOMERACJA 89 75 76 73 70 68 68 66 66 66 66 WAŁBRZYSKA Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 27

Wykres 4. Zmiana liczby szkół podstawowych w Aglomeracji Wałbrzyskiej - indeks dynamiki Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Lokalnych 28

Tabela 17. Liczba uczniów szkół podstawowych w gminach w latach 2000-2010 Lp. Gmina Liczba uczniów w kolejnych latach 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1. Boguszów-Gorce 1 342 1 291 1 268 1 170 1 094 1 051 1 011 919 876 829 800 2. Czarny Bór 474 479 468 444 404 425 399 390 368 349 341 3. Głuszyca 735 718 701 672 605 594 543 496 479 474 454 4. Jedlina-Zdrój 378 359 350 356 314 314 301 281 262 264 257 5. Kamienna Góra 1 717 1 670 1 627 1 578 1 549 1 463 1 353 1 300 1 215 1 181 1 117 6. Mieroszów 618 637 617 575 554 521 458 427 418 413 404 7. Nowa Ruda - miasto 1 905 1 784 1 671 1 633 1 565 1 475 1 355 1 269 1 176 1 076 1 039 8. Nowa Ruda - wieś 1 119 1 094 1 069 1 049 985 952 890 783 774 710 690 9. Radków 858 780 718 691 640 632 575 558 541 491 471 10. Stare Bogaczowice 312 290 271 249 251 244 224 197 191 207 193 11. Szczawno-Zdrój 376 276 269 260 261 222 198 175 162 145 152 12. Świebodzice 1 794 1 679 1 637 1 592 1 529 1 425 1 336 1 277 1 185 1 105 1 079 13. Walim 375 349 337 329 317 290 269 263 240 233 231 14. Wałbrzych 9 108 8 549 8 045 7 733 7 428 7 058 6 629 6 261 5 925 5 706 5 611 RAZEM AGLOMERACJA 21 111 19 955 19 048 18 331 17 496 16 666 15 541 14 596 13 812 13 183 12 839 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 29

Wykres 5. Zmiana liczby uczniów szkół podstawowych w Aglomeracji Wałbrzyskiej - indeks dynamiki Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Lokalnych Gimnazja Na terenie Aglomeracji Wałbrzyskiej znajduje się 55 gimnazjów, w których w roku 2010 kształciło się 8177 uczniów. Ich liczba systematycznie spada od 2001 roku (wcześniej rosła, co wynikało z wdrażania reformy systemu edukacji). Zmniejsza się również średnia liczba uczniów uczęszczających do szkoły. Zwiększa się natomiast stopniowo liczba gimnazjów. W roku 2000 na jedną szkołę przypadało średnio 173 uczniów, a w roku 2010-149. Podobnie jak w przypadku szkół podstawowych można zauważyć wyraźną różnicę pomiędzy obszarami miejskimi (średnio 265 uczniów na szkołę), a wiejskimi (średnio 89 uczniów na szkołę). Wartości te są wyraźnie niższe niż w województwie dolnośląskim (średnio 180 uczniów na szkołę, w tym 205 w mieście i 121 na wsi) oraz w całej Polsce (średnio 172 uczniów na szkołę, w tym 212 w mieście i 127 na wsi). Najwięcej osób kształci się w Wałbrzychu (3516), a najmniej w Szczawnie-Zdroju i Starych Bogaczowicach (po 124). Liczbę gimnazjów i uczęszczających do nich uczniów przedstawiają Tabela 18 i Tabela 19, natomiast dynamikę zmian liczby gimnazjów i uczniów Wykres 6 i Wykres 7. 30

Tabela 18. Liczba gimnazjów w gminach Aglomeracji Wałbrzyskiej L.P. Gmina Liczba szkół w kolejnych latach 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1. Boguszów-Gorce 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2. Czarny Bór 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3. Głuszyca 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4. Jedlina-Zdrój 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 5. Kamienna Góra 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 6. Mieroszów 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 7. Nowa Ruda - miasto 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 8. Nowa Ruda - wieś 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 9. Radków 2 2 2 2 2 3 4 4 4 4 4 10. Stare Bogaczowice 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11. Szczawno-Zdrój 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 12. Świebodzice 4 4 3 5 5 5 4 5 5 5 5 13. Walim 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 14. Wałbrzych 20 20 20 21 21 19 19 19 19 18 20 AGLOMERACJA 48 48 48 52 52 52 52 53 53 52 54 WAŁBRZYSKA Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych Wykres 6. Zmiana liczby gimnazjów w Aglomeracji Wałbrzyskiej - indeks dynamiki Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Lokalnych 31

Tabela 19. Liczba uczniów gimnazjów w gminach w latach 2000-2010 Lp. Gmina Liczba uczniów w kolejnych latach 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1. Boguszów-Gorce 466 669 681 672 667 642 562 559 552 541 473 2. Czarny Bór 175 245 248 237 265 260 255 227 215 209 207 3. Głuszyca 281 403 403 343 360 360 364 332 313 278 246 4. Jedlina-Zdrój 154 210 225 194 237 205 236 232 245 208 190 5. Kamienna Góra 805 1 130 1 116 1 032 1 005 1 033 975 948 874 856 840 6. Mieroszów 229 343 343 339 335 305 289 281 256 241 213 7. Nowa Ruda - miasto 858 1 236 1 165 1 037 939 921 916 853 790 758 731 8. Nowa Ruda - wieś 364 554 571 551 536 504 501 495 492 476 401 9. Radków 327 471 470 432 413 394 391 337 305 290 272 10. Stare Bogaczowice 145 188 167 152 141 138 146 153 160 135 124 11. Szczawno-Zdrój 151 184 196 157 156 144 143 132 127 122 124 12. Świebodzice 683 1 036 990 949 897 854 787 714 716 691 689 13. Walim 140 205 205 226 214 197 204 184 171 148 151 14. Wałbrzych 3 707 5 512 5 304 5 193 4 785 4 462 4 168 3 941 3 888 3 702 3 516 RAZEM AGLOMERACJA 8 485 12 386 12 084 11 514 10 950 10 419 9 937 9 388 9 104 8 655 8 177 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 32

Wykres 7. Zmiana liczby uczniów gimnazjów w Aglomeracji Wałbrzyskiej - indeks dynamiki Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Lokalnych Szkoły średnie Na terenie Aglomeracji Wałbrzyskiej znajduje się 10 liceów ogólnokształcących, 10 techników, 1 technikum dla dorosłych, 2 ponadgimnazjalne technika uzupełniające dla dorosłych i 2 licea profilowane. W szkołach tych kształci się łącznie 6 831 osób, w tym 6 650 młodzieży i 181 dorosłych. Najwięcej szkół średnich (w tym między innymi 7 liceów i 4 technika) znajduje się w Wałbrzychu. Informację o ilości szkół średnich w latach 2004-2010 z podziałem na gminy i rodzaje szkół przedstawia Tabela 20, a informację o ilości uczniów Tabela 21. 33

Tabela 20. Szkoły średnie w Aglomeracji Wałbrzyskiej w latach 2004-2010 Lp. Gmina 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Licea ogólnokształcące 1. Kamienna Góra 2 2 2 1 1 1 1 2. Nowa Ruda (miasto) 2 2 2 2 2 1 1 3. Nowa Ruda (wieś) 1 0 0 0 0 0 0 4. Szczawno-Zdrój 1 1 1 1 1 1 1 5. Wałbrzych 9 9 9 8 7 7 7 Aglomeracja Wałbrzyska 15 14 14 12 11 10 10 Licea profilowane dla młodzieży 1. Boguszów-Gorce 1 1 1 1 0 0 0 2. Głuszyca 1 1 1 1 1 0 0 3. Kamienna Góra 1 1 1 1 1 1 1 4. Nowa Ruda (miasto) 3 1 1 1 1 1 0 5. Szczawno-Zdrój 1 1 1 1 0 0 0 6. Świebodzice 1 1 1 0 0 0 0 7. Wałbrzych 7 6 6 6 6 3 1 Aglomeracja Wałbrzyska 15 12 12 11 9 5 2 Technika dla młodzieży 1. Głuszyca 0 1 1 1 1 1 1 2. Kamienna Góra 6 8 9 5 4 1 1 3. Nowa Ruda (miasto) 3 1 1 1 1 1 1 4. Nowa Ruda (wieś) 1 1 1 1 1 1 1 5. Szczawno-Zdrój 1 1 1 1 1 1 1 6. Świebodzice 1 1 1 1 1 1 1 7. Wałbrzych 5 5 5 5 5 4 4 Aglomeracja Wałbrzyska 17 18 19 15 14 10 10 Technika dla dorosłych 2. Nowa Ruda (miasto) 1 1 1 1 1 1 1 3. Nowa Ruda (wieś) 0 1 0 0 0 0 0 Aglomeracja Wałbrzyska 1 2 1 1 1 1 1 Ponadgimnazjalne technika uzupełniające dla dorosłych 1. Głuszyca 1 1 1 0 0 0 0 2. Kamienna Góra 1 1 1 1 0 0 0 3. Nowa Ruda (miasto) 1 2 2 1 1 0 0 4. Świebodzice 1 1 0 0 0 0 0 5. Wałbrzych 6 5 3 3 2 2 2 Aglomeracja Wałbrzyska 10 10 7 5 3 2 2 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 34

Tabela 21. Uczniowie szkół średnich w gminach Aglomeracji Wałbrzyskiej, w których zlokalizowane są tego typu placówki edukacyjne w latach 2004-2010 Lp. Gmina 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Licea ogólnokształcące 1. Boguszów-Gorce 24 0 0 0 0 0 0 2. Kamienna Góra 668 642 593 525 502 506 494 3. Nowa Ruda (miasto) 646 638 615 559 495 445 468 4. Szczawno-Zdrój 213 242 296 312 302 286 236 5. Wałbrzych 2852 2807 2745 2575 2358 2140 2010 Aglomeracja Wałbrzyska 4403 4329 4249 3971 3657 3377 3208 Licea profilowane dla młodzieży 1. Boguszów-Gorce 118 127 112 65 0 0 0 2. Głuszyca 119 71 80 41 11 0 0 3. Kamienna Góra 292 318 334 222 159 88 91 4. Nowa Ruda (miasto) 443 451 313 164 73 29 0 5. Szczawno-Zdrój 92 90 57 25 0 0 0 6. Świebodzice 198 133 82 0 0 0 0 7. Wałbrzych 1160 1099 869 505 277 127 44 Aglomeracja Wałbrzyska 2422 2289 1847 1022 520 244 135 Technika dla młodzieży 1. Głuszyca 0 28 48 72 79 104 104 2. Kamienna Góra 339 416 423 416 468 483 502 3. Nowa Ruda (miasto) 525 664 633 666 654 592 474 4. Nowa Ruda (wieś) 92 129 102 101 106 144 196 5. Szczawno-Zdrój 150 186 170 134 144 126 118 6. Świebodzice 24 88 106 117 145 127 109 7. Wałbrzych 1287 1700 1704 1747 1630 1776 1804 Aglomeracja Wałbrzyska 2417 3211 3186 3253 3226 3352 3307 Technika dla dorosłych 1. Kamienna Góra 29 32 27 30 38 42 51 2. Nowa Ruda (miasto) 29 32 27 30 38 42 51 3. Nowa Ruda (wieś) 0 27 0 0 0 0 0 Aglomeracja Wałbrzyska 58 91 54 60 76 84 102 Ponadgimnazjalne technika uzupełniające dla dorosłych 1. Głuszyca 45 52 35 0 0 0 0 2. Kamienna Góra 0 42 20 8 0 0 0 4. Nowa Ruda (miasto) 39 35 27 22 28 0 0 5. Wałbrzych 56 80 144 92 50 67 79 Aglomeracja Wałbrzyska 140 209 226 122 78 67 79 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych Od 2004 roku zmniejsza się liczba osób zdających matury w szkołach zlokalizowanych na obszarze Aglomeracji. W roku 2004 egzamin ten pomyślnie zdało 1 087 osób, a w roku 2010 tylko 457 osób. Średnia zdawalność matur, mierzona jako iloraz liczby osób zdających przez liczbę osób przystępujących do egzaminu wynosiła w 2010 roku 71,29% i była zbliżona zarówno do średniej województwa dolnośląskiego (71,90%), jak i do 35

średniej krajowej (73,33%). Należy zauważyć, że w latach 2004-2008 średnia zdawalność matur w Aglomeracji była o około 8% niższa niż w województwie i o około 20% niższa niż w kraju. Względne zrównanie tych liczb nastąpiło w roku 2009. Liczbę zdanych matur w Aglomeracji Wałbrzyskiej latach 2002-2010 z podziałem na gminy przedstawia Tabela 22, a średnią zdawalność matur Tabela 23. Tabela 22. Liczba zdanych matur w szkołach zlokalizowanych na terenie gmin Aglomeracji Wałbrzyskiej w latach 2002-2010 Lp. Gmina 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1. Boguszów-Gorce 0 0 0 15 8 7 0 0 0 2. Głuszyca 0 15 7 30 4 26 11 8 4 3. Kamienna Góra 94 25 110 140 160 161 101 123 92 4. Nowa Ruda - miasto 122 174 231 167 231 150 92 104 96 5. Nowa Ruda - wieś 8 25 13 31 4 16 3 10 2 6. Szczawno-Zdrój 58 94 62 53 34 61 46 31 13 7. Świebodzice 53 29 38 24 46 39 0 23 21 8. Wałbrzych 578 724 626 546 390 389 298 278 229 Aglomeracja Wałbrzyska 913 1086 1087 1006 877 849 551 577 457 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych Tabela 23. Średnia zdawalność matur w szkołach zlokalizowanych na terenie gmin Aglomeracji Wałbrzyskiej w latach 2002-2010. Lp. Gmina 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1. Boguszów-Gorce - - - 53,57% 66,67% 50,00% - - - 2. Głuszyca - 53,57% 21,88% 71,43% 23,53% 89,66% 91,67% 88,89% 44,44% 3. Kamienna Góra 59,87% 35,71% 47,01% 48,28% 65,04% 78,16% 75,37% 75,00% 77,31% 4. Nowa Ruda - miasto 45,02% 53,05% 66,96% 66,53% 64,89% 55,76% 48,42% 61,90% 71,11% 5. Nowa Ruda - wieś 34,78% 65,79% 33,33% 60,78% 22,22% 64,00% 20,00% 55,56% 33,33% 6. Szczawno-Zdrój 77,33% 87,04% 68,89% 70,67% 65,38% 79,22% 79,31% 88,57% 65,00% 7. Świebodzice 33,13% 40,85% 45,78% 33,33% 63,89% 52,70% - 76,67% 84,00% 8. Wałbrzych 73,07% 74,33% 63,10% 64,92% 55,63% 67,89% 59,13% 78,98% 70,03% Aglomeracja Wałbrzyska 61,81% 67,16% 59,89% 60,97% 59,50% 67,01% 60,35% 74,36% 71,29% Dolnośląskie 74,86% 69,94% 70,38% 68,27% 65,49% 73,87% 70,14% 74,73% 71,90% Polska 92,61% 84,67% 86,14% 81,03% 78,46% 81,63% 76,73% 77,71% 73,33% Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Lokalnych Szkoły zawodowe Na terenie Aglomeracji Wałbrzyskiej znajduje się 9 zasadniczych szkół zawodowych dla młodzieży, kształcących 1370 uczniów. W roku 2000 w 16 szkołach kształciło się 3226 uczniów. Liczba uczniów spadła w 2003 roku do 1294 i od tego czasu jest mniej więcej stała utrzymuje się na poziomie pomiędzy 1249 a 1421 osób. Natomiast liczba szkół ustaliła się (w zależności od tego, czy otwarte są klasy o profilu zawodowym) na poziomie 8-10 szkół. 36

Informacje o liczbie zasadniczych szkół zawodowych dla młodzieży i liczbie uczniów w tych szkołach z podziałem na gminy przedstawiają Tabela 24 i Tabela 25. Tabela 24. Liczba zasadniczych szkół zawodowych dla młodzieży w gminach Aglomeracji Wałbrzyskiej w których zlokalizowane są tego typu placówki edukacyjne Lp. Gmina Zasadnicze szkoły zawodowe dla młodzieży 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1. Boguszów-Gorce 0 0 1 1 1 1 1 1 0 0 0 2. Czarny Bór 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3. Głuszyca 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4. Jedlina-Zdrój 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5. Kamienna Góra 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 6. Mieroszów 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 7. Nowa Ruda - miasto 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8. Nowa Ruda - wieś 3 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 9. Radków 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 1 10. Stare Bogaczowice 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11. Szczawno-Zdrój 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 12. Świebodzice 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 13. Walim 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 14. Wałbrzych 9 9 7 7 6 6 6 6 6 5 5 AGLOMERACJA 16 15 13 13 11 11 11 10 9 8 9 WAŁBRZYSKA Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych Tabela 25. Liczba uczniów zasadniczych szkół zawodowych dla młodzieży w szkołach zlokalizowanych na terenie gmin Aglomeracji Wałbrzyskiej Lp. Gmina Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych dla młodzieży 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1. Boguszów-Gorce 0 0 26 51 65 73 78 36 0 0 0 2. Czarny Bór 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3. Głuszyca 157 96 84 82 101 111 89 71 70 77 67 4. Jedlina-Zdrój 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5. Kamienna Góra 769 470 364 329 382 378 308 347 367 382 354 6. Mieroszów 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 7. Nowa Ruda - miasto 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8. Nowa Ruda - wieś 364 267 110 83 62 89 87 77 80 140 174 9. Radków 32 32 57 23 47 18 15 0 0 0 22 10. Stare Bogaczowice 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11. Szczawno-Zdrój 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 12. Świebodzice 30 27 20 21 0 0 0 0 0 0 0 13. Walim 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 14. Wałbrzych 1874 1310 972 705 592 588 672 759 840 822 753 AGLOMERACJA 3226 2202 1633 1294 1249 1257 1249 1290 1357 1421 1370 WAŁBRZYSKA Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 37

W Aglomeracji Wałbrzyskiej od 2005 roku działają też szkoły specjalne przysposabiające do pracy zawodowej. Obecnie jest pięć takich szkół, zlokalizowanych w gminach: Kamienna Góra, Nowa Ruda - gmina wiejska, Radków, Stare Bogaczowice i Wałbrzych. Do roku 2006 w Aglomeracji istniały też zasadnicze szkoły zawodowe dla dorosłych. W roku 2000 było pięć takich placówek, znajdujących się w Kamiennej Górze, Nowej Rudzie - gmina wiejska i Wałbrzychu (3 szkoły). Ostatnia placówka znajdująca się w Wałbrzychu zaprzestała kształcenia dorosłych uczniów w roku 2006. Szkoły wyższe Na terenie Aglomeracji Wałbrzyskiej znajdują się następujące szkoły wyższe: Zamiejscowy Dydaktyczny Politechniki Wrocławskiej w Wałbrzychu, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu, Wałbrzyska Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości, Polsko-Czeska Wyższa Szkoła Biznesu i Sportu Collegium Glaciensis w gm. Nowa Ruda. Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny Politechniki Wrocławskiej w Wałbrzychu został powołany (jako filia Politechniki Wrocławskiej) w 1968 roku, a pierwsi absolwenci opuścili mury uczelni w roku 1971.W roku 1982 ze względu na spadek zainteresowania studiami zaocznymi i wieczorowymi nastąpiło połączenie placówki z filią Politechniki Wrocławskiej, działającą równolegle w Świdnicy. W 2004 roku zmieniono nazwę na zamiejscowy oddział dydaktyczny. Na campus uczelni składają się dwa gmachy dydaktyczne, siłownia, sala gimnastyczna, dom studencki (88 miejsc) oraz biblioteka. Ośrodek kształci inżynierów (studia stacjonarne, inżynierskie I stopnia, 7 semestrów) na następujących kierunkach: Budownictwo - na wydziale Budownictwa lądowego i wodnego, Inżynieria Środowiska - na wydziale inżynierii środowiska, Mechanika i Budowa Maszyn - na wydziale Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Zarządzanie i Inżynieria Produkcji - na wydziale Zarządzania i Inżynierii Produkcji. Obecnie uczelnia kształci około 800 studentów 2. Na rok akademicki 2013/2014 zatwierdzony jest limit 240 miejsc (po 60 na każdym kierunku). 2 Na podstawie danych ze strony internetowej uczelni: http://www.walbrzych.pwr.wroc.pl/fakty_i_liczby,201.dhtml 38

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu jest uczelnią państwową utworzona na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 czerwca 1999 roku. W ramach uczelni działają cztery instytuty: Humanistyczny, Turystyki i Rekreacji, Społeczno-Prawny i Przyrodniczo-Techniczny. Obecnie uczelnia kształci około 3 000 studentów 3 na następujących kierunkach: Studia drugiego stopnia o Administracja Studia pierwszego stopnia - inżynierskie o Architektura Krajobrazu o Bezpieczeństwo i Higiena Pracy o Gospodarka Przestrzenna o Logistyka Studia pierwszego stopnia - licencjackie o Administracja o Dziennikarstwo i Komunikacja Społeczna o Filologia o Kosmetologia o Pedagogika o Politologia o Techniki Dentystyczne o Turystyka i Rekreacja Wałbrzyska Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości została założona w 1996 roku. Uczelnia obejmuje dwa wydziały (Wydział Zarządzania, Administracji i Informatyki oraz Wydział Nauk Społecznych i Zdrowia), na których można studiować 5 kierunków, a także Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Świdnicy. Uczelnia pozwala na wybór spośród ponad 60 programów różnych specjalności w ramach kierunków studiów. Obecnie uczelnia kształci około 3 500 studentów 4 na następujących kierunkach: Studia drugiego stopnia o Zarządzanie o Pedagogika 3 Na podstawie strony internetowej uczelni http://www.pwsz.com.pl/informacje-o-uczelni/charakterystykauczelni/ogolna-prezentacja-uczelni 4 Na podstawie strony internetowej uczelni http://www.wwszip.pl/o-uczelni.html 39

Studia pierwszego stopnia o Zarządzanie o Administracja o Finanse i Rachunkowość o Fizjoterapia o Pedagogika Polsko-Czeska Wyższa Szkoła Biznesu i Sportu Collegium Graciensis w gm. Nowa Ruda oferuje studia licencjackie na kierunkach wychowanie fizyczne oraz zarządzanie. Instytucje naukowo badawcze Bardzo słaby wśród gmin tworzących Aglomerację Wałbrzyską jest potencjał naukowo-badawczy. Zalążki tego potencjału mogą odnosić się do Wydziału Zamiejscowego Politechniki Wrocławskiej (Wałbrzych), Specjalistycznego Szpitala im. dra A. Sokołowskiego (Wałbrzych), Dolnośląskiego Parku Technologicznego (Szczawno-Zdrój), lecznictwa uzdrowiskowego, w tym: balneoterapii, terenoterapii, rehabilitacji kradiologicznej (Jedlina-Zdrój, Szczawno-Zdrój). Niemniej we wskazanych lokalizacjach nie prowadzi się obecnie szerzej znanych badań i nie podejmuje projektów związanych z ich komercjalizacją. 3.2 Potencjał kulturalny Kina W gminach Aglomeracji znajdują się zaledwie 3 kina (2 w Wałbrzychu i 1 w mieście Nowa Ruda), co stanowi 7,9% tego rodzaju obiektów w województwie dolnośląskim. Pomimo spadku liczby kin (w 2000 roku funkcjonowało ich aż 9), można zaobserwować wzrost liczby widzów uczęszczających na seanse filmowe, szczególnie w latach 2010 i 2011. W roku 2011 było ich 365 796, z czego aż 99,13% w kinach wałbrzyskich. Udział liczby widzów na seansach filmowych w Aglomeracji w relacji do liczby widzów w województwie dolnośląskim wyniósł 10,19%. Liczbę kin oraz liczbę widzów na seansach filmowych przedstawiają Tabela 26 i Tabela 27, natomiast dynamikę zmian liczby kin i widzów na seansach Wykres 8 i Wykres 9. 40

Tabela 26. Liczba kin w gminach Aglomeracji Wałbrzyskiej Lp. Gmina Liczba kin w kolejnych latach 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1. Boguszów-Gorce 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2. Czarny Bór 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3. Głuszyca 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4. Jedlina-Zdrój 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 5. Kamienna Góra 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 6. Mieroszów 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 7. Miasto Nowa Ruda 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 8. Gmina Nowa Ruda 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 9. Radków 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10. Stare Bogaczowice 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11. Szczawno-Zdrój 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 12. Świebodzice 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 13. Walim 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 14. Wałbrzych 3 3 3 3 3 3 3 2 3 3 3 2 RAZEM AGLOMERACJA WAŁBRZYSKA RAZEM WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE 9 8 8 9 9 9 9 5 6 6 5 3 62 57 56 51 47 47 46 43 45 44 43 38 UDZIAŁ AW / WDL (W %) 14,5 14,0 14,3 17,6 19,1 19,1 19,6 11,6 13,3 13,6 11,6 7,9 Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 41

Wykres 8. Zmiana liczby kin w Aglomeracji Wałbrzyskiej - indeks dynamiki Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Bank Danych Lokalnych 42

Tabela 27. Liczba widzów na seansach filmowych w kinach zlokalizowanych na terenie gmin Aglomeracji Wałbrzyskiej Liczba widzów na seansach filmowych w kolejnych latach Struktura Lp. Gmina 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2011 1. Boguszów-Gorce 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 2. Czarny Bór 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 3. Głuszyca 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 4. Jedlina-Zdrój 235 0 0 168 312 122 179 0 0 0 0 0 0,00% 5. Kamienna Góra 5465 7048 3827 2898 5187 2822 2571 1685 1775 636 0 0 0,00% 6. Mieroszów 680 1517 321 693 604 32 61 0 0 0 0 0 0,00% 7. Miasto Nowa Ruda 9169 14409 10511 7244 13286 5799 9282 6050 4948 8670 9777 3177 0,87% 8. Gmina Nowa Ruda 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 9. Radków 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 10. Stare Bogaczowice 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 11. Szczawno-Zdrój 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 12. Świebodzice 8443 10959 5539 5387 8707 2029 4195 2410 993 1363 971 0 0,00% 13. Walim 184 710 507 247 659 170 231 132 0 0 0 0 0,00% 14. Wałbrzych 46112 87740 72897 54936 83406 42897 52661 56310 41005 46709 116857 362619 99,13% RAZEM AGLOMERACJA WAŁBRZYSKA RAZEM WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE 70288 122383 93602 71573 112161 53871 69180 66587 48721 57378 127605 365796 100% 1982370 1987937 2218849 1952312 2573933 1708296 2191786 2414242 2739590 3246705 3296915 3590872 UDZIAŁ AW / WDL 3,55% 6,16% 4,22% 3,67% 4,36% 3,15% 3,16% 2,76% 1,78% 1,77% 3,87% 10,19% Źródło: GUS, Bank Danych Lokalnych 43