Monitorowanie rynku energii elektrycznej Mariusz Krupa PSE Innowacje Sp. z o.o. Grupa Kapitałowa PSE Operator 1. Wprowadzenie Rynek energii elektrycznej, ze względu swoją specyfikę, w zasadzie nie funkcjonuje w warunkach idealnej konkurencji. Wśród przyczyn takiego stanu należy wymienić przede wszystkim: brak możliwości magazynowania w sposób opłacalny i na znaczącą skalę towaru, jakim jest energia elektryczna, niską elastyczność popytu oraz ograniczenia techniczne systemu elektroenergetycznego. Wymienione i inne przyczyny powodują, że rynek energii elektrycznej jest szczególnie podatny na wszelkiego rodzaju zniekształcenia, nadużycia i manipulacje. W celu zapobiegania takim zjawiskom, ich identyfikacji i wyciągania ewentualnych konsekwencji wobec uczestników rynku dopuszczających się niedozwolonych praktyk prowadzi się monitorowanie rynku energii elektrycznej. 2. Regulacje Kwestię monitorowania rynku energii elektrycznej reguluje legislacja na poziomie unijnym i krajowym. W Unii Europejskiej funkcjonują dwa akty prawne, które zajmują się monitorowaniem rynku energii elektrycznej. Pierwszym jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/72/WE z dnia 13 lipca 2009 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 2003/54/WE. Przedmiotowa dyrektywa w sposób ogólny przypisuje zadania z zakresu monitorowania rynku energii elektrycznej do obowiązków krajowego organu regulacyjnego (artykuł 37). Drugim aktem prawnym na poziomie unijnym traktującym o monitorowaniu rynku energii elektrycznej jest rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1227/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie integralności i przejrzystości hurtowego rynku energii (tzw. Rozporządzenie REMIT). Rozporządzenie bardzo szczegółowo określa cel, zakres, zasady i odpowiedzialność za działania w zakresie monitorowania. Celem rozporządzenia jest stworzenie zharmonizowanych ram w celu zapewnienia przejrzystości i integralności hurtowych rynków energii. Skuteczne monitorowanie rynku na szczeblu Unii ma zasadnicze znaczenie dla wykrywania nadużyć na hurtowych nr 3-4 (13-14) 2012 33
rynkach energii i zapobiegania im. Zgodnie z postanowieniami rozporządzenia do takiego monitorowania najlepiej przygotowana jest Agencja ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki ustanowiona rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 713/2009 (1) (ACER). ACER dysponuje oglądem sytuacji na rynkach energii elektrycznej i posiada fachową wiedzę na temat funkcjonowania rynków i systemów energii elektrycznej w całej Unii. Istotną rolę w zapewnieniu skutecznego monitorowania rynków na szczeblu krajowym powinny odgrywać krajowe organy regulacyjne, które dysponują wszechstronną wiedzą na temat zmian występujących na rynkach energii w państwach członkowskich. Ścisła współpraca i koordynacja między ACER a organami krajowymi jest niezbędna dla zapewnienia właściwego monitorowania i przejrzystości rynków energii. Należy przy tym wskazać, że pomimo iż Rozporządzenie REMIT weszło w życie z dniem 28 grudnia 2011 roku, to jego pełna implementacja nastąpi dopiero po spełnieniu wszystkich uwarunkowań technicznych. Dotyczy to szczególnie stworzenia europejskiego rejestru uczestników rynku, opartego na rejestrach krajowych, który umożliwi gromadzenie danych na temat podmiotów i transakcji dokonywanych na rynku hurtowym. Na poziomie krajowym kwestie monitorowania rynku energii elektrycznej reguluje w sposób ogólny ustawa Prawo energetyczne. Zadania z tego obszaru zostały przypisane Prezesowi URE (w szczególności artykuł 23). Warto dodać, że przedstawiony w ustawie zakres działań Prezesa URE nie obejmuje wszystkich uprawnień wymaganych do realizacji Rozporządzenia REMIT. Dlatego należy oczekiwać zmian ustawy, które zgodnie z rozporządzeniem powinny być wprowadzone w terminie do 29 czerwca 2013 roku. 3. Zakres monitorowania Zakres monitorowania rynku energii elektrycznej może być bardzo szeroki. Szczególnie istotne są następujące obszary: 1. Ceny i wolumeny/ilości. 2. Strategie działania uczestników rynku. 3. Siła rynkowa. W dalszej części został opisany każdy z tych obszarów monitorowania w realiach krajowego rynku energii elektrycznej. 3.1 Monitorowanie cen i wolumenów/ilości Monitorowanie cen i wolumenów dotyczy wszystkich produktów i usług dostępnych na rynku energii elektrycznej. Zatem obejmuje zasadniczo: ceny i wolumeny energii elektrycznej fizycznej, ceny i wolumeny instrumentów pochodnych oraz ceny i ilości usług systemowych. Monitorowanie cen i wolumenów energii elektrycznej fizycznej dotyczy wszystkich segmentów rynku: segmentu kontraktów dwustronnych, segmentu giełdowego, segmentu bilansującego. Ceny i wolumeny energii elektrycznej w segmencie kontraktów dwustronnych są monitorowane przez Prezesa URE i podawane do wiadomości publicznej w formie zagregowanej. Odbywa się to za pośrednictwem informacji o średniej cenie sprzedaży energii elektrycznej na rynku konkurencyjnym, ogłaszanej przez Prezesa URE w terminie do 31 marca każdego roku, zgodnie z art. 23 ust. 2 pkt 18 lit. b) ustawy Prawo energetyczne oraz informacji o średniej kwartalnej cenie energii elektrycznej sprzedanej na zasadach innych niż wynikające z art. 49a ust. 1 i 2 ustawy Prawo energetyczne, ogłaszanej przez Prezesa URE w terminie do 14 dni od zakończenia kwartału, zgodnie z art. 49a ust. 8 ustawy Prawo energetyczne. Ceny i wolumeny energii elektrycznej w segmencie giełdowym są publikowane przez giełdy prowadzące obrót energią: Towarową Giełdę Energii i Rynek Energii Giełdy Papierów Wartościowych. Z kolei ceny i wolumeny energii elektrycznej w segmencie bilansującym są publikowane przez operatora systemu przesyłowego PSE Operator, który pełni rolę administratora tego segmentu rynku. Monitorowanie cen i wolumenów instrumentów pochodnych dotyczy wszystkich derywatów, dla których energia elektryczna stanowi instrument bazowy i które mają wpływ na ceny energii dla odbiorcy końcowego. W chwili obecnej na rynku krajowym funkcjonują następujące instrumenty pochodne (certyfikaty): w odnawialnych źródłach energii (zielone certyfikaty). w wysokosprawnej kogeneracji konwencjonalnej (czerwone certyfikaty). 34
w wysokosprawnej kogeneracji opalanej paliwami gazowymi lub o łącznej zainstalowanej mocy elektrycznej źródła poniżej 1 MW (żółte certyfikaty). w wysokosprawnej kogeneracji opalanej metanem uwalnianym i ujmowanym przy dołowych robotach górniczych w czynnych, likwidowanych lub zlikwidowanych kopalniach węgla kamiennego lub gazem uzyskiwanym z przetwarzania biomasy w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy o biokomponentach i biopaliwach ciekłych (fioletowe certyfikaty). Ceny i wolumeny instrumentów pochodnych są publikowane przez platformy prowadzące obrót tymi instrumentami. Aktualnie rolę tę pełni Towarowa Giełda Energii. Monitorowanie cen i ilości usług systemowych dotyczy wszystkich usług funkcjonujących na rynku. Obecnie podmiotem odpowiedzialnym za pozyskiwanie usług systemowych jest operator systemu przesyłowego. PSE Operator dokonuje zakupu następujących usług systemowych: 1. Regulacyjne usługi systemowe JG Wa, w tym: 1.1) Operacyjna rezerwa mocy. 1.2) Udział w regulacji pierwotnej. 1.3) Udział w regulacji wtórnej. 1.4) Praca z zaniżeniem lub z przeciążeniem. 1.5) Udział w automatycznej regulacji napięcia i mocy biernej. 2. Usługa uruchomienia JG Wa. 3. Regulacyjne usługi systemowe w zakresie rezerwy interwencyjnej. 4. Usługa dyspozycyjności jednostek wytwórczych njwcd. 5. Usługa odbudowy krajowego systemu elektroenergetycznego. W przeciwieństwie do energii fizycznej i instrumentów pochodnych, informacje na temat cen i ilości usług systemowych nie są podawane do publicznej wiadomości. Operator systemu przesyłowego przekazuje informacje w tym zakresie wyłącznie Prezesowi URE. Dodatkowo monitorowaniu mogą również podlegać korelacje pomiędzy poszczególnymi produktami, segmentami i usługami. 3.2 Monitorowanie strategii działania uczestników rynku Monitorowanie strategii działania uczestników rynku dotyczy poszczególnych graczy hurtowego rynku energii elektrycznej. Analizie w tym zakresie mogą podlegać wytwórcy, przedsiębiorstwa obrotu i odbiorcy. Monitorowanie strategii działania polega na obserwacji zachowań poszczególnych uczestników rynku i ich ocenie w kontekście wpływu na prawidłowe funkcjonowanie całego rynku. Zakres danych, które mogą podlegać analizie, jest bardzo szeroki i może obejmować np.: ilości mocy oferowanej przez wytwórców na rynku bilansującym i jej ceny w poszczególnych pasmach, ilości ubytków mocy zgłoszonych przez wytwórców, liczbę zgłoszonych do realizacji umów sprzedaży energii i partnerów handlowych, ilości energii dostarczonej na i odebranej z rynku bilansującego, korelacje cenowe na poszczególnych parkietach itp. Monitorowanie strategii działania uczestników rynku ma na celu identyfikowanie zachowań, nakierowanych na osiąganie dodatkowych korzyści finansowych, nieuzasadnionych warunkami rynkowymi lub powodujących zwiększenie kosztów bilansowania systemu. W związku z powyższym, wynikiem monitorowania strategii działania uczestników rynku może być wprowadzenie nowych lub modyfikacja istniejących zasad funkcjonowania rynku, które miałyby na celu zniechęcenie podmiotów do kontynuacji niepożądanych działań. Monitorowanie strategii działania uczestników rynku może prowadzić podmiot, który posiada dostęp do wszystkich niezbędnych danych oraz dysponuje odpowiednimi narzędziami analitycznymi i zasobami ludzkimi o wymaganych kompetencjach. Obecnie jest to operator systemu przesyłowego, który pełni rolę administratora rynku bilansującego. PSE Operator nie ujawnia zakresu monitorowania strategii działania uczestników rynku ani wyników prowadzonych analiz. 3.3 Monitorowanie siły rynkowej W literaturze można znaleźć wiele definicji siły rynkowej. Jedna z powszechniej akceptowanych i cytowanych stanowi, że siła rynnr 3-4 (13-14) 2012 35
kowa to zdolność pojedynczego wytwórcy lub grupy wytwórców do utrzymania w dłuższym okresie cen energii elektrycznej powyżej poziomu cen z rynku konkurencyjnego, w celu uzyskania wyższych korzyści ekonomicznych. Należy zaznaczyć, że posiadanie siły rynkowej nie jest zabronione, natomiast jej wykorzystanie wprowadza zakłócenia konkurencji na rynku energii elektrycznej. Wykorzystanie siły rynkowej przez wytwórców zmniejsza korzyści dla odbiorców wynikające z funkcjonowania w warunkach konkurencji. Obecnie nie istnieje uniwersalna definicja ani kryteria przesądzające o wykorzystaniu siły rynkowej przez wytwórców. Wiadomo natomiast, że wystąpienie siły rynkowej może nastąpić poprzez: Fizyczne całkowite lub częściowe ograniczanie dostaw mocy i energii na rynek, pomimo że dostawy takie mogłyby być realizowane. Finansowe lub ekonomiczne ograniczanie dostaw, w wyniku składania ofert z cenami przekraczającymi przewidywany poziom ceny rynkowej. Do identyfikacji i pomiaru siły rynkowej wykorzystuje się testy strukturalne i analizę zachowań wytwórców. W ramach testów strukturalnych najczęściej stosuje się wskaźnik Herfindahla-Hirschmana (HHI) oraz test dostawcy koniecznego (pivotal supplier). Wskaźnik HHI jest miarą koncentracji rynku. Jest to koncepcja ekonomiczna szeroko stosowana w prawie antymonopolowym. Według standardów amerykańskich wartość wskaźnika HHI w odniesieniu do poziomu koncentracji przedstawia się następująco: HHI < 1000 brak koncentracji, 1000 < HHI < 1800 umiarkowana koncentracja, HHI > 1800 duża koncentracja. Test dostawcy koniecznego polega na sprawdzeniu, czy dany wytwórca jest niezbędny do pokrycia zapotrzebowania. Jeśli bez udziału danego wytwórcy pokrycie zapotrzebowania nie jest możliwe, wówczas oznacza to, że posiada on siłę rynkową. W ramach analizy zachowań wytwórców bada się ich wpływ na rynek wykorzystując do tego celu wskaźniki ekonomiczne. Najbardziej znaną i powszechnie stosowaną miarą do określania stopnia występowania siły rynkowej jest indeks Lernera. Indeks koncentruje się na badaniu cen rynkowych w odniesieniu do faktycznych kosztów ponoszonych przez dostawców. Oblicza się go według wzoru: gdzie: L indeks Lernera P cena rynkowa MC koszt krańcowy Istnieją dwa sposoby łagodzenia siły rynkowej przed wystąpieniem siły rynkowej (proces ex ante) i po jej wystąpieniu (proces ex post). Proces ex ante polega na przeglądzie wskaźników i implementacji złagodzenia siły rynkowej przed jej rzeczywistym wykorzystaniem. Przykładami mogą być: brak zgody na konsolidację, restrukturyzacja, ograniczenia cenowe na oferowaną moc i energię. Proces ex post polega na przeglądzie wskaźników i na złagodzeniu siły rynkowej po jej rzeczywistym wystąpieniu, np. przez nałożenie kary. Należy zaznaczyć, że obydwa procesy nie wykluczają się wzajemnie, a wręcz przeciwnie uzupełniają się. Dlatego nie ma przeszkód do ich jednoczesnego stosowania. Monitorowanie siły rynkowej może realizować podmiot, który posiada dostęp do wszystkich niezbędnych danych oraz dysponuje odpowiednimi narzędziami analitycznymi i zasobami ludzkimi o wymaganych kompetencjach. Obecnie, w zależności od zakresu monitorowania, jest to Prezes URE lub operator systemu przesyłowego. Żaden z tych podmiotów nie ujawnia zakresu monitorowania siły rynkowej ani jej wyników. 4. Podsumowanie Monitorowanie rynku energii elektrycznej jest zagadnieniem szerokim i złożonym. Jednak dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania rynku energii elektrycznej i zwiększania zaufania uczestników do tego rynku, monitorowanie musi być stale prowadzone. Jednym z mankamentów obecnego stanu jest rozproszenie informacji i danych niezbędnych do prowadzenia analiz. To powoduje, że monitorowanie może być prowadzone w różnym zakresie przez różne podmioty operatora systemu przesyłowego, Prezesa URE. Jednym z największych wyzwań w przyszłości będzie skonsolidowanie procesów monitorujących i realizowanie ich przez jeden podmiot. Regulacje istniejące na szczeblu euro- 36
pejskim jednoznacznie wskazują, że w ramach poszczególnych państw członkowskich podmiotem tym miałby być regulator krajowy, a na poziomie unijnym ACER. Mgr inż. Mariusz Krupa, absolwent Wydziału Elektrycznego Politechniki Śląskiej. Karierę zawodową rozpoczynał w EPC SA, gdzie był zatrudniony w latach 2003-2008. Od 2009 do 2012 roku pracownik Centrum Zastosowań Zaawansowanych Technologii sp. z o.o., obecnie Główny Konsultant w PSE Innowacje sp. z o.o. Zajmuje się tematyką rynku energii elektrycznej. Literatura [1] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/72/WE z dnia 13 lipca 2009 r., dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 2003/54/WE. [2] EPC SA, Market Design, Workshops 28.07.2008 30.07.2008. [3] Instrukcja Ruchu i Eksploatacji Sieci Przesyłowej, Bilansowanie systemu i zarządzanie ograniczeniami systemowymi, wersja 1.0, zatwierdzona decyzją Prezesa URE nr DPK-4320-1(6)/2010/KS z dnia 23 lipca 2010 r. [4] J. Kawala, Monitorowanie siły rynkowej na rynku energii elektrycznej, EPC SA, 2009. [5] P. Pałka, Uwolnienie cen detalicznych na obecnym rynku energii elektrycznej, Instytut Automatyki i Informatyki Stosowanej, Politechnika Warszawska, Rynek Energii Elektrycznej 11. [6] J. Reitzer, J. Pfeifenberger, P. Fox-Penner, The Brattle Group, Review of PJM s Market Power Mitigation Practices in Comparison to Other Organized Electricity Markets, 26 September 2007. [7] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1227/2011, z dnia 25 października 2011 r., w sprawie integralności i przejrzystości hurtowego rynku energii. [8] H. G. Schwarz, C. Lang, S. Meier, Market Power in the German Wholesale Electricity, Institute of Economics, University of Erlangen-Nuremberg. [9] Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r., Prawo energetyczne. nr 3-4 (13-14) 2012 37