Adiunkt/dr Joanna Brózda Akademia Morska w Szczecinie, Wydział Inżynieryjno-Ekonomiczny Transportu, Instytut Zarządzania Transportem, Zakład Organizacji i Zarządzania Polski sektor TSL w latach 2007-2012. Diagnoza stanu Wstęp Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej i związane z tym otwarcie granic istotnie wpłynęło na możliwości rozwojowe i konkurowania przedsiębiorstw sektora TSL. Jednocześnie z uwagi na ścisłe związki, które występują między stanem, w jakim znajduje się ten sektor, a stanem gospodarki, już nie tylko krajowej czy unijnej, ale także globalnej, i one odczuły skutki światowego kryzysu. Widać to zwłaszcza na podstawie analizy już nawet nie tyle poziomu, ale dynamiki zmian wybranych zmiennych świadczących o kondycji sektora TSL w Polsce. W niniejszym artykule skoncentrowano się tylko na niektórych z nich, mianowicie na wielkości osiąganych przez przedsiębiorstwa sektora TSL przychodów z całokształtu działalności, w tym przychodów ze sprzedaży produktów (usług), ponoszonych przez nie kosztów z całokształtu działalności, w tym kosztów sprzedaży produktów (usług), wielkości zatrudnienia i poziomie wynagrodzeń 1. Analizą objęto też wielkość, strukturę i dynamikę zmian przewozów ładunków i pasażerów, jakie zaszły w latach 2007-2012. 1. Przychody, koszty, zatrudnienie i wynagrodzenia w transporcie ogółem W latach 2007-2012 przychody z całokształtu działalności przedsiębiorstw sektora TSL znacznie wzrosły ze 130 218,7 mln zł do 181 055,2 mln zł, a więc o blisko 40% w czasie zaledwie 6 lat, przy czym w niemal połowie wypracowywały je przedsiębiorstwa, zatrudniające powyżej 49 osób. Udział przychodów ze sprzedaży produktów (usług) w przychodach z całokształtu działalności w badanych latach nieznacznie się wahał przyjmując wartości z przedziału 88,69-93,02%, czyli generalnie rzecz biorąc kształtował się na poziomie około 90%. W 2007 roku przychody te ukształtowały się na poziomie 115 490 mln zł, a w 2012 roku był wyższe o ponad 40% i osiągnęły wartość 162 310,3 mln zł (rys. 1). 1 Dane, na podstawie których dokonano analizy statystycznej pochodzą ze statystyk GUS i odnoszą się do przedsiębiorstw prowadzących działalność związaną z zapewnieniem transportu pasażerskiego lub towarowego, rozkładowego lub nierozkładowego, koleją, rurociągami, drogą lądową, wodną lub powietrzną oraz działalność wspomagającą, taką jak np.: przeładunek towarów, magazynowanie, konserwację oraz drobne naprawy środków transportu innych niż samochody, usługi portowe i parkingowe, a także wynajem sprzętu transportowego wraz z kierowcą lub operatorem. Dotyczą podmiotów gospodarczych zaliczonych, zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności 2007 (PKD 2007) do sekcji H Transport i gospodarka magazynowa z wyłączeniem jednostek zaliczonych do działu Działalność pocztowa i kurierska. Transport. Wyniki działalności w 2012 r., s. 17 (oraz odpowiednio za pozostałe lata objęte analizą), GUS, Warszawa, http://www.stat.gov.pl. Logistyka 6/2013 813
Rys. 1. Przychody z całokształtu działalności, w tym przychody ze sprzedaży produktów (usług) w transporcie ogółem w latach 2007-2012 (w mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, http://www.stat.gov.pl Dynamika zmian przychodów z całokształtu działalności przedsiębiorstw sektora TSL kształtowała się różnie w badanym okresie i miała ścisły związek ze światowym kryzysem gospodarczym, bowiem w 2009 roku nastąpił jej znaczny spadek (o 7,35% w porównaniu do 2007 roku). Wynika to z faktu, iż sektor TSL od zawsze miał istotne znaczenie dla gospodarki pełniąc ważną rolę w handlu światowym. Od 2009 roku zaczęła ona już rosnąć z roku na rok do 2011 roku. W ostatnim roku objętym analizą obserwuje się jednak spowolnienie tego wzrostu (do 9,64% w 2012 r.). Podobne zmiany notuje się w odniesieniu do dynamiki zmian przychodów przedsiębiorstw sektora TSL ze sprzedaży produktów (usług), co jest konsekwencją tego, że mają one stabilny, około 90%-owy udział w przychodach z całokształtu działalności, w związku z czym są ze sobą silnie skorelowane (rys. 2). Rys. 2. Dynamika zmian (z roku na rok) przychodów z całokształtu działalności oraz przychodów ze sprzedaży produktów (usług) w transporcie ogółem w latach 2007-2012 (w %) Źródło: opracowanie i obliczenia własne na podstawie danych z GUS, http://www.stat.gov.pl Logistyka 6/2013 814
Jednocześnie koszty uzyskania przychodów z całokształtu działalności przedsiębiorstw sektora TSL w analizowanym okresie również wzrosły o 41,85% (ze 119 870 mln zł w 2007 roku do 170 039,1 mln zł w 2012 roku). Poziom kosztów własnych zmienił się w tym czasie ze 101 338,3 mln zł do 146 667,7 mln zł, czyli o 44,73% (rys. 3). Rys. 3. Koszty uzyskania przychodów z całokształtu działalności, w tym koszty własne sprzedanych produktów (usług) w transporcie ogółem w latach 2007-2012 (w mln zł) Dynamikę zmian kosztów uzyskania przychodów z całokształtu działalności, w tym kosztów własnych sprzedanych produktów (usług) w transporcie ogółem z roku na rok, jaka miała miejsce w latach 2007-2012, przedstawiono na rys. 4, relacje między przychodami i kosztami z całokształtu działalności na rys. 5, a relacje między przychodami i kosztami ze sprzedaży produktów (usług) na rys. 6. Rys. 4. Dynamika zmian (z roku na rok) kosztów uzyskania przychodów z całokształtu działalności, w tym kosztów własnych sprzedanych produktów (usług) w transporcie ogółem w latach 2007-2012 (w %) Źródło: opracowanie i obliczenia własne na podstawie danych z GUS, http://www.stat.gov.pl Logistyka 6/2013 815
Rys. 5. Przychody i koszty ich uzyskania z całokształtu działalności w transporcie ogółem w latach 2007-2012 (w mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, http://www.stat.gov.pl Rys. 6. Przychody ze sprzedaży produktów (usług) i koszty własne sprzedanych produktów (usług) w transporcie ogółem w latach 2007-2012 (w mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, http://www.stat.gov.pl Przeciętne zatrudnienie na podstawie stosunku pracy w transporcie ogółem w latach 2007-2012, mimo wahań, wzrosło z 446,3 do 495 tys. osób, a więc o 10,91%. Niemniej najwyższy poziom osiągnęło w 2008 roku 497,8 tys. osób (rys. 7). Dynamikę jego zmian z roku na rok przedstawiono na rys. 8. Logistyka 6/2013 816
Rys. 7. Przeciętne zatrudnienie na podstawie stosunku pracy w transporcie ogółem w latach 2007-2012 (w tys. osób) Rys. 8. Dynamika zmian (z roku na rok) przeciętnego zatrudnienia na podstawie stosunku pracy w transporcie ogółem w latach 2007-2012 (w %) Źródło: opracowanie i obliczenia własne na podstawie danych z GUS, http://www.stat.gov.pl W latach 2007-2012 w transporcie ogółem przeciętne wynagrodzenie miesięczne brutto osób, które były zatrudnione na podstawie stosunku pracy wzrosło z 2 529,4 zł do 3 133,9 zł, a więc o 23,9% (rys. 9). Rys. 9. Przeciętne wynagrodzenie miesięczne zatrudnionych brutto na podstawie stosunku pracy w transporcie ogółem w latach 2007-2012 (w zł) Logistyka 6/2013 817
Dynamikę jego zmian prezentuje rys. 10. Od 2010 roku obserwuje się wyhamowanie i tendencję spadkową dynamiki zmian wielkości przeciętnego wynagrodzenia brutto z roku na rok w transporcie ogółem. Rys. 10. Dynamika zmian (z roku na rok) wielkości przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego zatrudnionych brutto na podstawie stosunku pracy w transporcie ogółem w latach 2007-2012 (w %) Źródło: opracowanie i obliczenia własne na podstawie danych z GUS, http://www.stat.gov.pl 2. Wielkość, dynamika zmian i struktura przewozów ładunków i pasażerów w transporcie ogółem Wielkość przewozów ładunków według rodzajów transportu przedstawiono w tabeli 1. W latach 2007-2012 wielkość przewozów ładunków ogółem mimo wahań wzrosła z 1 532 728 tys. ton do 1 844 070 tys. ton (o 20,31%). W 2012 r. w porównaniu z 2007 r. nastąpił spadek wielkości przewozów ładunków realizowanych transportem kolejowym (o 14 468 tys. ton; 5,90%) i lotniczym (o 5 tys. ton; 10,87%), a także żeglugą śródlądową (o 5 213 tys. ton; 53,24%) i morską (o 3 956 tys. ton; 34,60%), natomiast wzrost wielkości przewozów ładunków transportem samochodowym (o 334 865 tys. ton; 27,60%) i rurociągowym (o 99 tys. ton; 0,19%). Tabela 1. Wielkość przewozów ładunków według rodzaju transportu w latach 2007-2012 (tys. ton) RODZAJE 2007 2008 2009 2010 2011 2012 (tys. ton) OGÓŁEM 1 532 728 1 655 965 1 691 015 1 838 492 1 912 178 1 844 070 Kolejowy 245 346 248 860 200 820 216 899 248 606 230 878 Samochodowy 1 213 246 1 339 473 1 424 883 1 551 841 1 596 209 1 548 111 Lotniczy 46 47 37 41 45 41 Rurociągowy 52 886 49 029 50 242 56 208 54 488 52 985 Żegluga śródlądowa 9 792 8 109 5 655 5 141 5 093 4 579 Żegluga morska 11 432 10 447 9 378 8 362 7 737 7 476 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS, http://www.stat.gov.pl Logistyka 6/2013 818
W analizowanym okresie dynamika zmian wielkości przewozów ładunków (z roku na rok) według rodzaju transportu ulegała wahaniom. Porównując wskaźniki dynamiki tych przewozów, jakie odnotowano w 2007 r. (w stosunku do 2006 r.) i w 2012 r. (w stosunku do 2011 r.) można zauważyć, że największe różnice wystąpiły w transporcie lotniczym (różnica - 36,6%), morskim (różnica -17,5%) i śródlądowym (różnica -15,7%). W pozostałych rodzajach transportu wyniosły one: w transporcie samochodowym różnica -11,9%, a kolejowym różnica -10,1%. Jedynie w transporcie rurociągowym dynamika ta była w 2012 r. większa (różnica +2,3%) niż ta, którą przyjęto dla potrzeb porównania. W 2012 r. w porównaniu z kolei z 2011 r. odnotowano niewielki wzrost dynamiki zmian wielkości przewozów ładunków w transporcie rurociągowym (z 96,9% do 97,3%) i żegludze morskiej (z 92,5% do 96,6%), a tendencje spadkowe wystąpiły we wszystkich pozostałych rodzajach transportu (tab. 2). Tabela 2. Dynamika zmian wielkości przewozów ładunków z roku na rok według rodzaju transportu w latach 2007-2012 (%) RODZAJE 2007 2008 2009 2010 2011 2012 (rok poprzedni=100) (tony) OGÓŁEM 107,4 108,0 102,1 108,7 106,5 96,4 Kolejowy 103,0 101,4 80,7 108,0 106,0 92,9 Samochodowy 108,9 110,4 106,4 108,9 107,0 97,0 Lotniczy 127,3 103,0 78,1 111,1 110,3 90,7 Rurociągowy 95,0 92,7 102,5 111,9 96,9 97,3 Żegluga śródlądowa 105,6 82,8 69,7 90,9 99,1 89,9 Żegluga morska 114,1 91,4 89,8 89,2 92,5 96,6 Struktura przewozów ładunków według rodzaju transportu w 2012 r. w porównaniu do 2007 r. była w miarę stabilna, gdyż w żadnym przypadku różnica nie przekroczyła 5%. Największe zmiany dotyczyły transportu samochodowego, którym przewieziono o 4,8% więcej ładunków, najmniejsze natomiast transportu lotniczego, którego udział w transporcie ogółem wyniósł 0,0% (tab. 3). Tabela 3. Struktura przewozów ładunków według rodzaju transportu w latach 2007-2012 (%) RODZAJE 2007 2008 2009 2010 2011 2012 (struktura w %) (tony) OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kolejowy 16,0 15,0 11,9 11,8 13,0 12,5 Samochodowy 79,2 80,9 84,3 84,4 83,5 84,0 Lotniczy 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Logistyka 6/2013 819
Rurociągowy 3,4 3,0 3,0 3,1 2,8 2,9 Żegluga śródlądowa 0,6 0,5 0,3 0,3 0,3 0,2 Żegluga morska 0,8 0,6 0,5 0,4 0,4 0,4 Wielkość przewozów pasażerów według rodzajów transportu przedstawiono w tabeli 4. W latach 2007-2012 wielkość przewozów pasażerów w transporcie ogółem spadła z 1 006 369 tys. osób do 779 797 tys. osób (o 22,51%). W 2012 r. w porównaniu z 2007 r. nastąpił spadek wielkości przewozów pasażerów realizowanych transportem samochodowym (o 220 986 tys. osób; 30,77%), transportem kolejowym (o 6 475 tys. osób; 2,32%) i żeglugą morską (112 tys. osób; 14,85%), a wzrost - transportem lotniczym (o 976 tys. osób; 15,76%) i żeglugą śródlądową (25 tys. osób;1,68%). Tabela 4. Przewozy pasażerów według rodzaju transportu w latach 2007-2012 (w tys. osób) RODZAJE 2007 2008 2009 2010 2011 2012 (tys. osób) OGÓŁEM 1 006 369 966 001 902 176 838 024 807 141 779 797 Kolejowy 279 657 291 892 282 619 261 314 263 609 273 182 Samochodowy 718 274 666 162 612 875 569 652 534 885 497 288 Lotniczy 6 194 5 463 4 350 4 990 6 491 7 170 Żegluga śródlądowa 1 490 1 791 1 671 1 397 1 519 1 515 Żegluga morska 754 693 661 671 637 642 W analizowanym okresie dynamika zmian wielkości przewozów pasażerów z roku na rok według rodzaju transportu ulegała wahaniom. Porównując wskaźniki dynamiki tych przewozów, jakie odnotowano w 2007 r. (w stosunku do 2006 r.) i w 2012 r. (w stosunku do 2011 r.) można zauważyć, że największe różnice odnotowano w transporcie lotniczym (różnica -5,7%), samochodowym (różnica -2,6%), kolejowym (różnica -1,8%) i żegludze morskiej (różnica -0,9%). Jedynie w żegludze śródlądowej dynamika ta była w 2012 r. większa w porównaniu do tej, którą zarejestrowano w 2007 r. (różnica +3,6%). W 2012 r. w porównaniu z kolei z 2011 r. odnotowano wzrost dynamiki zmian wielkości przewozów pasażerów w transporcie kolejowym i żegludze morskiej, a tendencje spadkowe wystąpiły we wszystkich pozostałych rodzajach transportu, przy czym największą odnotował transport lotniczy (tab. 5). Tabela 5. Dynamika zmian wielkości przewozów pasażerów z roku na rok według rodzaju transportu w latach 2007-2012 (%) RODZAJE 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Logistyka 6/2013 820
(rok poprzedni=100) (tys. osób) OGÓŁEM 98,2 96,0 93,4 92,9 96,3 96,6 Kolejowy 105,4 104,4 96,8 92,5 100,9 103,6 Samochodowy 95,6 92,7 92,0 92,9 93,9 93,0 Lotniczy 116,2 88,2 79,6 114,7 130,1 110,5 Żegluga śródlądowa 96,1 120,2 93,3 83,6 108,8 99,7 Żegluga morska 101,8 91,9 95,4 101,5 94,9 100,9 W strukturze przewozów pasażerskich dominuje transport samochodowy i kolejowy (tab. 6). W latach 2007-2012 nastąpił wzrost udziałów, jakie w transporcie ogółem zanotował transport kolejowy (z 27,8% do 35,0%) i spadek udziałów, jakie w transporcie ogółem zanotował transport samochodowy (z 71,4% do 63,8%). Udział żeglugi morskiej i śródlądowej był stabilny, a udział transportu lotniczego, choć niewielki, odnotował w 2012 r. w porównaniu do 2007 r. wzrost o połowę (z 0,6% do 0,9%). Tabela 6. Struktura wielkości przewozów pasażerów według rodzaju transportu w latach 2007-2012 (%) RODZAJE 2007 2008 2009 2010 2011 2012 (struktura w %) (tys. osób) OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kolejowy 27,8 30,2 31,3 31,1 32,7 35,0 Samochodowy 71,4 69,0 67,9 68,0 66,2 63,8 Lotniczy 0,6 0,5 0,5 0,6 0,8 0,9 Żegluga śródlądowa 0,1 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 Żegluga morska 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Podsumowanie W latach 2007-2008 oraz 2009-2012 roku przychody z całokształtu działalności, w tym przychody ze sprzedaży produktów (usług) w transporcie ogółem cechuje tendencja wzrostowa (spadek w obu przypadkach odnotowano jedynie na przełomie lat 2008/2009). Największą dynamikę ich wzrostu odnotowano w latach 2009-2011, przy czym w 2012 r. nastąpiło jej wyhamowanie (spadek w porównaniu do 2011 r.). W ujęciu procentowym w badanych latach przychody te wzrosły, w obu przypadkach, o około 40%. Udział przychodów ze sprzedaży produktów (usług) w przychodach z całokształtu działalności w badanych latach był stabilny i wynosił około 90%. Podobnie kształtowała się sytuacja w odniesieniu do kosztów uzyskania przychodów z całokształtu działalności, w tym kosztów własnych sprzedanych produktów (usług) Logistyka 6/2013 821
w transporcie ogółem, a w ujęciu procentowym skala wzrostu była również zbliżona. Udział kosztów własnych sprzedanych produktów (usług) w kosztach uzyskania przychodów kształtował się na nieco niższym, niż w przypadku przychodów, poziomie średnio 85%. Wielkość zatrudnienia na podstawie stosunku pracy w transporcie ogółem w badanych latach wzrosła o około 50 tys. osób, choć wyraźny spadek odnotowano w latach 2008-2010. Przeciętne wynagrodzenie wzrosło o 604,5 zł. Największa dynamika jego wzrostu w porównaniu do roku poprzedzającego wystąpiła w 2008 r. (o 9,65% w stosunku do 2007 r.), a w ostatnim roku objętym badaniem wzrost ten wyniósł już tylko 2,64% ( w stosunku do 2011 r.). Taka tendencja spadkowa dynamiki zmian poziomu wynagrodzeń w sektorze TSL występuje od 2010 r. W 2012 r. w porównaniu do 2011 r. wartości wszystkich wymienionych powyżej analizowanych zmiennych wzrosły, natomiast wskaźniki dynamiki ich zmian spadły. Wielkość przewozów ładunków w latach 2007-2012 wzrosła ogółem o około 20%, przy czym w 2012 r. w transporcie kolejowym, lotniczym oraz żegludze śródlądowej i morskiej nie osiągnęła jeszcze poziomu z 2007 r. Największy spadek wystąpił w żegludze śródlądowej (o 53,24%) i morskiej (o 34,60%). Wzrost zarejestrowano jedynie w transporcie samochodowym i rurociągowym. Dynamika zmian wielkości przewozów ładunków w transporcie kolejowym, samochodowym, lotniczym i żegludze śródlądowej w 2012 r. w stosunku do 2011 r. była niższa od dynamiki ich zmian w 2011 r. w stosunku do 2010 r. W pozostałych dwóch przypadkach wzrosła. Struktura przewozów ładunków według rodzajów transportu w badanych latach nie ulegała większym zmianom. Wielkość przewozów pasażerów w transporcie ogółem w badanych latach spadła o ponad 20%, w tym zwłaszcza istotny bo ponad 30%-owy spadek odnotowano w transporcie samochodowym. Dynamika zmian wielkości przewozów pasażerów w 2012 r. w porównaniu do 2011 r. wzrosła w transporcie kolejowym, lotniczym i żegludze morskiej. W strukturze wielkości przewozów pasażerów w transporcie ogółem największe zmiany dotyczyły transportu kolejowego, który w latach 2007-2012 zwiększył swój udział o 7,2% i transportu samochodowego, który spadł z kolei o 7,6%. Logistyka 6/2013 822
Polish TSL market of services in 2007-2012. The diagnosis of the state Summary The article focuses on the problems of the changes that have occurred on the Polish market of services TSL in 2007-2012. The evaluation of its state was based on analysis of statistical data published by the Central Statistical Office, including but not limited to: basic information about transportation, the size and dynamics of changes in income, expenses, employment, remuneration, and the data presented in various reports and analyzes of the industry. Literatura 1. http://www.stat.gov.pl Logistyka 6/2013 823