SYTUACJA MATERIALNA POLAKÓW JAKA JEST? JAKA BĘDZIE?

SYTUACJA MATERIALNA POLAKÓW JAKA JEST? JAKA BĘDZIE? Warszawa, marzec 2003 Niemal dwóm piątym Polaków pieniędzy nie starcza na opłacanie podstawowych świadczeń większości z nich co prawda tylko od czasu do czasu sytuacja taka się przydarza (27%), ale co dziewiąty z problemami tymi boryka się już od dłuższego czasu (11%). Połowie z nas (49%) pieniędzy w domowym budżecie wystarcza akurat na bieżące wydatki. Osoby, które poza zaspokojeniem bieżących potrzeb mogą pozwolić sobie na ekstra wydatki, stanowią w naszym kraju zaledwie 13%, przy czym w przytłaczającej większości na zakupy takie rodziny mogą wybrać się raz na jakiś czas, a tylko jedna na sto każdego miesiąca. Wśród pytanych o subiektywną ocenę sytuacji gospodarstwa domowego aż 58% określiło swoją sytuacje jako średnią. Poczucie dobrej sytuacji materialnej deklarowało 12% (przy czym zdecydowana większość - 11% - mówiła, że sytuacja ta jest raczej dobra), zaś złej sytuacji % (9% mówiło o sytuacji bardzo złej, a 21% - raczej złej). Połowa Polaków (52%) przewiduje, że w ciągu najbliższych dwunastu miesięcy ich sytuacja materialna nie powinna się zmienić. Zmiany na lepsze oczekuje 14% (przy czym tylko co setny mówi o zdecydowanej poprawie); dwukrotnie więcej osób obawia się zmian na gorsze (21% - że ich sytuacja trochę się pogorszy, a 6% - że pogorszy się zdecydowanie). TNS OBOP ul. Dereniowa 11, 02 776 Warszawa Tel: (48 22) 648 2044 (-46), 644 9995 Fax: (48 22) 644 9947 e-mail: obop@obop.com.pl www.obop.com.pl Biura w ponad 50 krajach Grupa Taylor Nelson Sofres

Cytowanie, publiczne odtwarzanie, kopiowanie oraz wykorzystywanie w innej formie danych, informacji i opracowań zawartych w tej publikacji jest dozwolone pod warunkiem podania źródła. * * * Sytuacja materialna Polaków aktualna oraz prognozowana była przedmiotem naszego badania zrealizowanego w lutym 1. Dla zdiagnozowania aktualnej sytuacji ludzi wykorzystaliśmy zarówno kontekst obiektywny jak i subiektywny przy określaniu warunków bytowych: zapytaliśmy Polaków jak oceniają kondycję materialną rodziny (czy jest ona dobra, zła) oraz jak rozdysponowywany jest budżet gospodarstwa domowego (wystarcza na regulowanie bieżących świadczeń, wystarcza na ekstra wydatki czy też występują problemy z regulowaniem podstawowych opłat). Przedmiotem naszego zainteresowania były również oczekiwania zmiany sytuacji materialnej rodziny w okresie najbliższych dwunastu miesięcy. AKTUALNA SYTUACJA MATERIALNA Połowa Polaków stwierdza, że gospodarując budżetem domowym pieniędzy wystarcza im na zaspokojenie bieżących potrzeb. Na ekstra wydatki przynajmniej raz na jakiś czas może pozwolić sobie zaledwie 13% rodzin. Trzykrotnie więcej jest takich, którym nie starcza na życie o problemach z regulowaniem podstawowych świadczeń mówiło niemal dwie piąte pytanych. JAK PAN(I) OCENIA OBECNĄ SYTUACJĘ FINANSOWĄ PANA(I) GOSPODARSTWA DOMOWEGO? od dłuższego czasu nie starcza nam na opłacenie podstawowych świadczeń (czynszu, światła itp.) czasami nie starcza nam na opłacenie podstawowych świadczeń (czynszu, światła itp.) wystarcza nam na bieżące wydatki 49 co jakiś czas możemy sobie pozwolić na ekstra wydatki poza zaspokojeniem bieżących potrzeb co miesiąc możemy sobie pozwolić na ekstra wydatki poza zaspokojeniem bieżących potrzeb 11 27 12 1 38 13 1 Sondaż TNS OBOP z 8-9 lutego 2003 r., przeprowadzono na reprezentatywnej, losowej 01-osobowej ogólnopolskiej próbie osób powyżej 15 roku życia. Maksymalny błąd statystyczny dla takiej wielkości próby wynosi +/-3% przy wiarygodności oszacowania równej 95%. 2

Gdy zapytaliśmy Polaków o ich subiektywną ocenę sytuacji materialnej niemal trzy piąte uznało, że żyje im się znośnie. Zadowoleni stanowili 12%. W złych warunkach bytowych wedle własnej oceny znajduje się % rodzin. JAK PAN(I) OCENIA WŁASNĄ (SWOJEJ RODZINY) SYTUACJĘ MATERIALNĄ? Powodzi mi się bardzo dobrze 1 Powodzi mi się raczej dobrze 11 Powodzi mi się znośnie, średnio 58 Powodzi mi się raczej źle 21 Powodzi mi się bardzo źle, jestem w ciężkiej sytuacji materialnej 9 12 Jeśli zestawić z sobą obiektywne i subiektywne oceny sytuacji materialnej ludzi, to okaże się, że liczba osób dobrze sytuowanych jest niemal taka sama niezależnie od tego czy pytamy o fakty czy samopoczucie: nie narzeka i nie ma powodów do narzekań tylko co ósmy Polak. Pozostali częściej uznają, że żyje im się przeciętnie, niż że źle. W złej sytuacji materialnej faktycznie znajduje się niemal dwie piąte ludzi (pieniędzy nie starcza im na bieżące potrzeby), ale już samoistnie sytuację tę ocenia jako złą już tylko trzech na dziesięciu. Częściej z kolei skłonni jesteśmy subiektywnie określać swoją sytuację jako średnią, niżby to wynikało z faktycznej sytuacji rodziny (liczba tych, którym pieniędzy wystarcza jedynie na zaspokojenie podstawowych potrzeb jest o dziewięć punktów procentowych mniejsza). OCENA SYTUACJI MATERIALNEJ POLAKÓW W LUTYM 2003 R. 60 50 OBIEKTYWNA SUBIEKTYWNA 49 58 38 40 20 13 12 0 dobra średnia zła 3

Warto zauważyć, że niezależnie od sposobu pytania tylko jeden na stu zapytanych deklarował bardzo dobrą sytuację bytową, pozwalającą na comiesięczne ekstra wydatki bez konieczności oszczędzania. Obok tej enklawy luksusu, na drugim biegunie polskiej rzeczywistości znajduje się sfera skrajnego ubóstwa, która dotyczy niemal co dziesiątej rodziny: ich sytuacja jest bardzo zła, a brak pieniędzy na podstawowe potrzeby jest stałym problemem rodziny. Jak ocena sytuacji bytowej ma się do sytuacji obiektywnej? W zdecydowanej większości przypadków obserwujemy spójność. Trzem czwartym osób uważających, że żyje im się źle faktycznie pieniędzy brakuje na regulowanie podstawowych potrzeb. Ci którzy narzekają, choć pieniędzy wystarcza na bieżąco (jednak bez ponadplanowych wydatków) stanowią jedną czwartą. Niemal tyle samo osób uważa się za średniaków, choć pieniędzy nie zawsze starcza im na życie. Jednak zdecydowana większość osób, które uważają, że żyje im się średnio, to ludzie, których co prawda nie stać na ekstra zakupy, ale też nie brakuje im na podstawowe potrzeby. Z relatywnie najmniejszą spójnością składanych deklaracji mamy do czynienia w przypadku osób określających swoją sytuację materialną jako dobrą: nieco ponad połowie z nich budżet domowy pozwala na dokonywanie ponadplanowych zakupów poza zaspokojeniem bieżących potrzeb. Jednak ponad dwóm piątym pieniędzy starcza akurat na bieżące potrzeby. SUBIEKTYWNA SYTUACJA MATERIALNA Nie starcza na podstawowe potrzeby OBIEKTYWNA SYTUACJA MATERIALNA Wystarcza na bieżąco Możliwość dokonywania ekstra wydatków Dobra 2 44 53 Średnia 26 63 11 Zła 75 24 1 W sumie 7% badanych wyraziło zadowolenie z własnej sytuacji materialnej i jednocześnie deklarowało swobodę w dysponowaniu budżetem gospodarstwa domowego. O średnim poziomie życia i finansach pozwalających na zaspokojenie 4

bieżących potrzeb (choć bez nieplanowych wydatków) mówiło 36% badanych. Ponad jedna piąta (22%) znajduje się w trudnej sytuacji finansowej (pieniędzy nie zawsze starcza na życie), której towarzyszy poczucie deprywacji. W przypadku pozostałych osób odnotowywaliśmy rozbieżności między ocenami sytuacji subiektywnej a obiektywnej. SYTUACJA MATERIALNA W POSZCZEGÓLNYCH GRUPACH I ŚRODOWISKACH Płeć zasadniczo nie ma wpływu na ogólną ocenę sytuacji materialnej rodziny. Można jednak zauważyć (co potwierdzają również wcześniej prowadzone badania), że zadowolenie z sytuacji materialnej nieco częściej jest udziałem mężczyzn niż kobiet dotyczy to zarówno sytuacji subiektywnej jak i obiektywnej. Przyczyn tych niewielkich co prawda rozbieżności szukać zapewne należy w sytuacji rodzinnej i charakterze gospodarstwa domowego (np. matki samotnie wychowujące dzieci). PŁEĆ A SYTUACJA MATERIALNA - SUBIEKTYWNA I OBIEKTYWNA 70 60 OGÓŁEM mężczyźni kobiety ZŁA ANI DOBRA ANI ZŁA DOBRA 50 40 20 0 i i i Sytuację materialną Polaków silnie różnicuje ich wiek. Złe warunki bytowe obiektywnie najczęściej występują wśród czterdziestolatków, ale także w rodzinach nastolatków. Subiektywnie zaś poczucie niedostatku wyróżnia pięćdziesięciolatków. Generalnie, najgorzej żyje się czterdziesto- i pięćdziesięciolatkom ich oceny 5

subiektywne zweryfikowane o sytuację obiektywną należą do najbardziej krytycznych. Z kolei najbardziej zadowoleni z kondycji materialnej rodziny są badani najmłodsi nasto- i dwudziestolatkowie. Jednakże pod względem obiektywnej sytuacji najmniej powodów do narzekań powinni mieć trzydziestolatkowie, których budżety wyraźnie częściej niż innych pozwalają na ponadplanowe wydatki; podobne opinie, nieco częściej niż innym towarzyszyły także osobom poniżej trzydziestego roku życia. O średniej sytuacji materialnej mówili najczęściej najstarsi badani. Subiektywnie, warunki bytowe jako przeciętne oceniali także najmłodsi nasto- i dwudziestolatkowie. O przeciętnym poziomie życia możemy mówić w przypadku osób najstarszych oraz dwudziestolatków oni częściej niż inni oceniali, że żyje im się przeciętnie i deklarowali, że dochód akurat wystarcza na zaspokojenie bieżących potrzeb. WIEK A SYTUACJA MATERIALNA - SUBIEKTYWNA I OBIEKTYWNA 80 70 ZŁA OGÓŁEM 15-19 20-29 -39 40-49 50-59 60 i więcej lat ANI DOBRA ANI ZŁA DOBRA 60 50 40 20 0 i i i Bardzo silny związek z sytuacją materialna ma także wykształcenie. Im jest niższe, tym gorsza sytuacja bytowa. W przypadku oceny subiektywnej takiej liniowej zależności już nie widać osoby z wykształceniem podstawowym swoje położenie skłonne są oceniać krytycznie tym razem dużo rzadziej (obiektywnie połowa, subiektywnie dwie piąte), w tym także rzadziej niż osoby z zasadniczym wykształceniem. W sumie trzy na dziesięć osób z wykształceniem podstawowym i 6

zasadniczym żyje w sytuacji subiektywnie i obiektywnie złej; odsetek ten jest aż trzykrotnie mniejszy wśród absolwentów wyższych uczelni. Absolwenci wyższych uczelni wyraźnie częściej niż inni mają dobre warunki życiowe. Jednak liczba indywidualnie zadowolonych w tej grupie jest już mniejsza (obiektywnie co trzeci, w samoocenie zaś co czwarty). Powodów do satysfakcji z kondycji materialnej, która miałaby swoje odzwierciedlenie w sytuacji faktycznej niemal nie obserwujemy wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (dotyczyło to tylko jednej osoby na sto). Przeciętny poziom życia faktycznie najczęściej występuje wśród osób ze średnim wykształceniem, a subiektywnie, poczucie życia na przeciętnym poziomie towarzyszy także absolwentom wyższych uczelni. W efekcie średnia sytuacja materialna uwzględniająca zarówno samoocenę jak i pytanie o fakty, najczęściej obserwowana jest w grupie osób z wykształceniem średnim oraz z wyższym. WYKSZTAŁCENIE A SYTUACJA MATERIALNA - OBIEKTYWNA I SUBIEKTYWNA 70 60 50 40 20 0 ZŁA OGÓŁEM podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe ANI DOBRA ANI ZŁA DOBRA i i i Zarówno sytuacja rzeczywista, jak i potwierdzają gorszy poziom życia mieszkańców wsi niż miast. W miastach, zwłaszcza największych sytuacja faktyczna jest dużo lepsza niż na wsiach. Subiektywnie jednak stosunkowo najbardziej zadowoleni z kondycji materialnej wydają się być mieszkańcy najmniejszych miast. Na przeciętny poziom życia najczęściej wskazują mieszkańcy miast o ludności 0-500 tys. 7

MIEJSCE ZAMIESZKANIA A SYTUACJA MATERIALNA - SUBIEKTYWNA I OBIEKTYWNA 70 60 OGÓŁEM miasta ogółem wieś miasta do 20 miasta 20-0 miasta 0-500 miasta pow. 500 ZŁA ANI DOBRA ANI ZŁA DOBRA 50 40 20 0 i i i W dobrych warunkach żyją (i tak też swoją sytuację oceniają) najczęściej osoby pracujące na własny rachunek, rzadziej już ale i tak znacząco częściej niż ogół Polaków kierownicy i specjaliści. Ponadto nieco częściej niż wśród pozostałych, sytuację taką napotykamy wśród uczniów i studentów. Również pracownicy administracji i usług swobodniej niż inni mogą finansowo pozwalać sobie na zaspokajanie innych potrzeb niż tylko podstawowe; jednak swoją sytuację jako dobrą skłonni są oceniać już rzadziej niż ogół. Niemal w ogóle zwłaszcza w samoocenie nie pojawiali się w grupie dobrze sytuowanych renciści. Renciści, obok bezrobotnych oraz rolników należą do osób, których wyróżnia krytyczna ocena sytuacji bytowej: zarówno w kontekście możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb jak i w samoocenie (dotyczy to ok. dwóch piątych przedstawicieli tych grup). Pod względem indywidualnej oceny sytuacji bytowej rodziny poczucie niedostatku towarzyszy także emerytom i robotnikom. Na przeciętne warunki materialne rodziny wskazywali najczęściej dokonując samooceny uczniowie i studenci, pracownicy administracji i usług, emeryci, gospodynie domowe oraz kierownicy i specjaliści. Obiektywnie, do średniaków zaliczają się zaś już tylko emeryci, robotnicy i gospodynie domowe. W tej kategorii z największą konsekwencją lokowali się (deklarowali, że pieniędzy wystarcza im akurat na bieżąco, a swoją sytuację określali jako średnią) emeryci, pracownicy administracji i usług, uczniowie i studenci oraz gospodynie domowe. 8

SYTUACJA SPOŁECZNO-ZAWODOWA A SYTUACJA MATERIALNA - SUBIEKTYWNA I OBIEKTYWNA bezrobotni uczniowie i studenci i D O B R A renciści emeryci gospodynie domowe rolnicy robotnicy pracownicy administracji i usług prywatni przedsiębiorcy kierownicy i specjaliści OGÓŁEM i ANI DOBRA ANI ZŁA i Z Ł A 0 20 40 50 60 70 80 9

Generalnie, osoby aktywne zawodowo częściej niż niepracujący deklarują obiektywnie jak i subiektywnie lepszą sytuację materialną. Z kolei osoby bierne zawodowo częściej niż pozostali wskazują na złe warunki bytowe. Podobnych zależności nie odnotowujemy w przypadku średnich ocen kondycji gospodarstw. AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA A SYTUACJA MATERIALNA - SUBIEKTYWNA I OBIEKTYWNA 70 60 ZŁA OGÓŁEM aktywni zawodowo niepracujący ANI DOBRA ANI ZŁA DOBRA 50 40 20 0 i i i Obiektywnie w gorszej sytuacji materialnej znajdują się rodziny, w których znajduje się przynajmniej jedno dziecko w wieku szkolnym niż te, w których nie wychowuje się najmłodsze pokolenie Polaków. Jednak już pod względem oceny subiektywnej nieco więcej zastrzeżeń do warunków bytowych zgłaszają osoby z gospodarstw bez dzieci. Rodziny nie mające na wychowaniu dzieci w wieku szkolnym obiektywnie częściej niż pozostałe deklarują średnią sytuację materialną, jednak we własnej samoocenie tak właśnie chętniej określają swoje warunki bytowe osoby z gospodarstw z dziećmi. Podobna sytuacja jak w poprzednio opisanych przypadkach dotyczyła również tych, którym wiedzie się dobrze: obiektywnie nieco więcej powodów do zadowolenia miały rodziny z dziećmi, ale jednak to gospodarstwa złożone z samych tylko dorosłych minimalnie częściej niż pozostałe skłonne były oceniać swoje warunki jako dobre.

DZIECI W GOSPODARSTWIE DOMOWYM A SYTUACJA MATERIALNA - SUBIEKTYWNA I OBIEKTYWNA OGÓŁEM nie ma jest jedno lub więcej 70 60 ZŁA ANI DOBRA ANI ZŁA DOBRA 50 40 20 0 i i i PROGNOZOWANA SYTUACJA MATERIALNA Nieco bardziej optymistyczne niż oceny są prognozy sytuacji osobistej. Większość nie spodziewa się żadnych zmian. Jednak wśród pozostałych dwa razy więcej obawiało się pogorszenia sytuacji bytowej niż miało nadzieję na poprawę. JAK PAN(I) SĄDZI, CZY W CIĄGU NAJBLIŻSZYCH 12 MIESIĘCY SYTUACJA FINANSOWA PANA(I) GOSPODARSTWA DOMOWEGO: zdecydowanie się poprawi 1 Trochę się poprawi 13 Nie zmieni się 52 Trochę się pogorszy 21 Zdecydowanie się pogorszy 6 Trudno powiedzieć 7 14 27 Strach przed pogorszeniem warunków bytowych rodziny występuje przede wszystkim wśród osób, którym już teraz źle się wiedzie i towarzyszy poczucie deprywacji (obawy takie ma co drugi badany z tej grupy). Generalnie, im lepsza jest 11

sytuacja materialna ludzi, tym obaw takich mniej, a więcej oczekiwań zmiany na lepsze. Nadzieje na poprawę ma przeszło co czwarta osoba, której już teraz wiedzie się dobrze i tak też ocenia kondycję materialną rodziny; tymczasem wśród osób znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji bytowej (osoby takie stanowią ponad jedną piątą mieszkańców naszego kraju) na polepszenie bytu liczy trzykrotnie mniej osób zaledwie co dziesiąty. SYTUACJA MATERIALNA ( weryfikowana obiektywną) Poprawi się PROGNOZA SYTUACJI MATERIALNEJ Nie zmieni się Pogorszy się Trudno powiedzieć Dobra 27 59 6 8 Średnia 11 60 19 Zła 9 36 50 5 Wyłączono osoby, które nie udzielały spójnych odpowiedzi w pytaniach o sytuację obiektywną i subiektywną (stanowiły one 36% ogółu populacji). Osoby znajdujące się w dobrej oraz w przeciętnej sytuacji bytowej najczęściej uważają, że w ciągu roku ich sytuacja nie powinna ulec zmianie. 12

JAK PAN(I) SADZI, CZY W CIAGU NAJBLIZSZYCH 12 MIESIECY SYTUACJA FINANSOWA PANA(I) GOSPODARSTWA DOMOWEGO:(a) poprawi sie nie zmieni sie DANE W PROC. pogorszy sie trudno powiedziec LICZBA OSÓB OGÓL EM 14 52 27 7 00 PLEC WIEK WYKSZTALCENIE MIEJSCE ZAMIESZKANIA GRUPA SPOLECZNO - ZAWODOWA PRAKTYKI RELIGIJNE SAMOOCENA SYTUACJI mezczyzni 17 53 23 7 480 kobiety 12 51 7 521 15-19 23 52 21 4 5 20-29 23 51 16 195-39 18 51 24 7 158 40-49 13 43 36 9 195 50-59 11 50 34 5 141 60 + 3 63 28 6 205 podstawowe 11 53 28 7 0 zasadnicze zawodowe srednie i pomaturalne 13 50 31 6 239 15 53 24 8 355 wyzsze i licencjat 22 47 23 8 6 wies 11 52 7 369 miasta do 20 tys. 25 53 21 1 124 miasta 20-0 tys. 11 56 23 200 miasta 0-500 tys. miasta pow. 500 tys. kierownicy, specjalisci prywatni przedsiebiorcy pracownicy administracji i uslug 17 53 22 8 189 15 41 35 8 120 18 52 22 8 68 40 41 12 7 28 22 44 4 114 robotnicy 8 63 25 4 127 rolnicy 5 52 13 44 gospodynie domowe 23 38 26 13 41 emeryci 3 62 6 200 rencisci 8 53 9 90 uczniowie i studenci 20 52 18 154 bezrobotni 21 46 26 7 133 regularnie praktykujacy nieregularnie praktykujacy 53 28 9 600 20 53 24 3 283 niepraktykujacy 22 44 25 9 115 dobra 28 59 8 4 121 srednia 15 56 20 9 570

MATERIALNEJ zla 8 40 47 5 295 w ogóle sie nie interesuja 9 48 29 13 224 ZAINTERESOWANIE POLITYKA POGLADY POLITYCZNE OCENA KIERUNKU ZMIAN W KRAJU raczej sie nie interesuja raczej sie interesuja bardzo zainteresowani 15 54 27 5 361 17 51 25 7 351 16 54 27 3 64 lewicowe 17 61 18 4 158 centrolewicowe 19 48 28 5 89 centroprawicowe 16 55 60 prawicowe 17 51 27 5 169 trudno powiedziec 12 50 29 525 dobry 27 61 8 4 180 zly 50 32 7 696 trudno powiedziec 19 47 21 13 119 a Dane TNS OBOP; sondaz realizowany w dn. 8-9 lutego 2003 r.