Historia ruchów LGBT w Polsce W 1973 roku Światowa Organizacja Zdrowia wykreśliła homoseksualizm z listy chorób i zaburzeń. Miało to miejsce 42 lata po tym, jak z Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej zniknął zapis o jego karalności. Pomimo tych wydarzeń problematyka osób nieheteronormatywnych w Polsce nie była poruszana publicznie. Zmiana nastąpiła w 1974 roku, kiedy w krakowskim tygodniku literacko-społecznym opublikowany został pierwszy artykuł na temat homoseksualizmu. Dziesięć lat później odbyła się pierwsza dyskusja w telewizji. Od tego momentu, problematyka homoseksualności była poruszana publicznie coraz częściej. Jednak o narodzinach ruchów LGBT w Polsce nie było jeszcze mowy. W latach 1974-1987, z polecenia ministra spraw wewnętrznych Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, odbyła się ogólnopolska akcja wymierzona przeciwko homoseksualistom o kryptonimie Hiacynt. Osoby podejrzewane o kontakty homoseksualne były aresztowane przez Milicję Obywatelską a następnie szczegółowo przesłuchiwane. Akcja ta dotyczyła tylko mężczyzn. W kartotece służb bezpieczeństwa zarejestrowanych zostało ponad 11 000 gejów. Nierzadko mężczyźni ci byli szantażowani przez władzę. Służba Bezpieczeństwa wymuszała na nich współpracę. W przypadku odmowy grożono im przymusowym ujawnieniem orientacji seksualnej przed rodziną, znajomymi, czy w zakładzie pracy. Pierwsza polska organizacja lesbijek i gejów Warszawski Ruch Homoseksualny (WRH) powstała w 1987 roku. Organizacja wydała pierwszy numer pisma gejowskolesbijskiego Efebos. Liczył on 8 stron i został rozpowszechniony w ilości około 50 egzemplarzy. Pismo zostało wydane zaledwie dwa razy. W 1988 roku zorganizowano pierwszą w Polsce międzynarodową konferencję działaczy LGBT z Europy Zachodniej oraz z krajów socjalistycznych, między innymi, Węgier i NRD. Ponadto organizacja została przyjęta 1
do ILGA (International Lesbian and Gay Association). Należy jednak podkreślić, że WRH działał nielegalnie. Ówczesne władze odmówiły rejestracji stowarzyszenia z powodu rzekomej możliwości naruszenia zasad moralności publicznej. Lokalne stowarzyszenia powstały także we Wrocławiu i Gdańsku. Grupy te razem z działaczami WRH założyły w 1989 roku Stowarzyszenie Lambda, pierwszą oficjalnie zarejestrowaną organizację lesbijsko-gejowską w Polsce. Działalność w jej ramach prowadziły grupy w 13 miastach, w tym również w Krakowie. Grupy zorganizowały szereg wydarzeń społeczno-kulturalnych. Ponadto oddział Lambdy w Gdańsku rozpoczął wydawać miesięcznik Filo, który jako pierwszy był dystrybuowany w kioskach Ruchu. Grupy Lambda w wymiarze ogólnopolskim działają dość krótko. Następnie stowarzyszenie zostaje reaktywowane w wymiarze lokalnym jako Lambda Warszawa. Grupie Lambda Warszawa należy poświęcić więcej miejsca, jest to bowiem najstarsza, wciąż działająca, polska organizacją LGBT. Powstała ona w 1997 roku i została założone przez grupę osób tworzących Ośrodek Rainbow. Był to warszawska jednostka pomocowoinformacyjna dla lesbijek i gejów, działająca już od 1995 roku. Lambda Warszawa w następujący sposób przedstawia swoje główne zadanie: Naszą misją jest budowanie pozytywnej tożsamości lesbijek, gejów, biseksualistów i transseksualistów oraz kształtowanie wobec nich akceptacji społecznej. Zakres zainteresowań Lambdy obejmuje głównie trzy obszary: działania edukacyjne, prozdrowotne - przede wszystkim związane z profilaktyką AIDS/HIV, oraz polityczne - związane z przeciwdziałaniem dyskryminacji. Działalność stowarzyszenia ma charakter pozytywistycznej pracy u podstaw. Jeszcze w październiku przy Lambdzie powstała również grupa otwarta dla kobiet Gennema. Rok po założeniu Lambdy ma miejsce pierwszy w Polsce lesbijski coming out - Izabela Filipak dokonuje go na łamach poczytnego pisma Viva. Śmiało można powiedzieć, iż odwaga znanej artystki zapoczątkowała kolejne publiczne wyjścia z szafy. Kilka lat później 2
czytelnicy wybrali parę roku w innym, również popularnym magazynie Gala - był to znany krytyk filmowy Tomasz Raczek i jego partner. W 2000 roku, w dzień kobiet, odbyła się w Warszawie Manifa pod hasłem Demokracja bez kobiet to pół demokracji. Była to pierwsza w Polsce manifestacja feministyczna. Natomiast kilka miesięcy później, również w stolicy, miała miejsce III Światowa Konferencja Gejów i Lesbijek. Na rok 2001 przypadło powstanie stowarzyszenia Kampania przeciw Homofobii, na którego czele przez wiele lat stał Robert Biedroń. Profil działalności KPH, w porównaniu z warszawską Lambdą, od początku był znacznie bardziej zaangażowany politycznie. W maju tego samego roku miała miejsce pierwsza w Polsce Parada Równości zorganizowana przez polski oddział ILGCN (Międzynarodowego Stowarzyszenia Gejów i Lesbijek na Rzecz Kultury) pod przewodnictwem Szymona Niemca. Odpowiednikiem Parady Równości w Krakowie stał się Marsz Tolerancji (od 2010 roku Marsz Równości w Krakowie), zorganizowany po raz pierwszy w 2004 roku przez Fundację Kultura dla Tolerancji. W roku 2010, po raz pierwszy w Polsce, odbyła sie w Warszawie Europride. Należy podkreślić, że marsze począwszy od pierwszego pochodu wzbudzały znaczny sprzeciw środowisk konserwatywnych. Kampania Przeciw Homofobii przeprowadziła wiele medialnych akcji społecznych. Jedną z najbardziej znanych w Polsce była kampania Niech nas zobaczą!. Projekt składał się z 30 fotografii - 15 par lesbijek i 15 par gejów. Niektóre zdjęcia pokazywano w formie billboardów i citylightów w całej Polsce. Akcja wywołała ogromne poruszenie, okazało się, że zdjęcia dwóch, trzymających się za ręce, osób tej samej płci wywołują bardzo silne, często negatywne reakcje. Billboardy były niszczone, wiele osób przedstawionych na fotografiach stało się ofiarami fizycznych ataków, niektóre straciły pracę. Była to pierwsza publiczna akcja na tak dużą skalę. Jej sukces polegał na wprowadzeniu problematyki społecznej obecności LGBT do dyskursu publicznego. 3
W 2006 roku przeprowadzono kolejną akcję Jestem gejem, jestem lesbijką - poznaj nas, skierowaną do studentów, nauczycieli i rodziców. Rok później pod patronatem Rady Europy udało się zrealizować akcję dotyczącą problemu homofobii w Polsce ( Homofobia - tak to wygląda ). W roku 2013 miały już miejsce dwie akcje organizowane przez KPH - Rodzice, odważcie się mówić skierowana do rodziców osób LGBT oraz Wspieraj swoich znajomych LGBT, która porusza problem homofobii w szkole. Ostatnia kampania z 2013 w nowatorski sposób dotyka zagadnienia homofobii. Styl działania KPH wyraża się w organizowaniu wielkich, zaangażowanych politycznie medialnych akcji, których celem jest inicjowanie debaty publicznej na temat sytuacji osób nieheteronormatywnych w Polsce. W 2011 roku na polskiej scenie politycznej pojawiły się pierwsze otwarte osoby LGBT. Wspomniany już wcześniej poseł Robert Biedroń, oraz Anna Grodzka - współzałożycielka Fundacji Trans-Fuzja, a także pierwszą transseksualną osobą w Polsce, która kiedykolwiek zasiadała ławach poselskich. W 2004 roku po raz pierwszy pojawił się w Parlamencie projekt ustawy o związkach partnerskich, który zezwalałby na prawne usankcjonowanie związku osób tej samej płci. Projekt przepadł na drodze legislacyjnej. Od 2011 roku obowiązuje w Polsce prawo prywatne międzynarodowe, które zobowiązuje Polskę do respektowania związków zawartych za granicą, z uwzględnieniem związków partnerskich. Jednak faktycznie tak się nie dzieje. Co więcej, każdy z trzech ostatnich projektów ustawy o związkach partnerskich z 2013 roku, pomimo burzliwych dyskusji w mediach i wielu kampanii społecznych, został odrzucony jeden za drugim. Opracowanie: Maria Maćkowiak, Michał Zgoda 4
Te materiały dostępne są na licencji Creative Commons "Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0 Polska" (CC-BY-SA 3.0 PL). Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów oraz Fundacji Kultura dla Tolerancji. Zezwala się na dowolne wykorzystanie treści - pod warunkiem zachowania niniejszej informacji, w tym informacji o stosowanej licencji, posiadanych praw oraz o projekcie "Polska-Ukraina: strategie, dobre praktyki i doświadczenia na polu aktywizmu LGBT". Treść licencji jest dostępna na stronie http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl. 5