MARCIN KARAS Z DZIEJÓW KOŚCIOŁA CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU WYDAWNICTWO DIECEZJALNE I DRUKARNIA W SANDOMIERZU

MARCIN KARAS Z DZIEJÓW KOŚCIOŁA CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU WYDAWNICTWO DIECEZJALNE I DRUKARNIA W SANDOMIERZU

Skład i łamanie: Dariusz Krajewski Projekt okładki: Dariusz Krajewski Sandomierz 2008 Copyright 2008 Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu ISBN 978-83-7300-985-1 Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, ul. Żeromskiego 4, 27-600 Sandomierz, tel.: 015 64 40 400, fax: 015 832 77 87 www.wds.pl marketing@wds.pl

SPIS TREŚCI Wstęp................................................. 7 Rozdział I Grzegorz XVI (1831 1846). Potępienie liberalnego katolicyzmu.. 9 Rozdział II Pius IX (1846 1878). Papież I Soboru Watykańskiego i Syllabusa. 21 Rozdział III Leon XIII (1878 1903). Papież wytrwałej kontynuacji......... 46 Rozdział IV Św. Pius X (1903 1914). Okres kryzysu modernistycznego..... 71 Rozdział V Mariawityzm w Polsce. Problem nowej tożsamości religijnej.... 99 Rozdział VI Benedykt XV (1914 1922). Trudności wojny i Kodeks Prawa Kanonicznego............. 133 Rozdział VII Pius XI (1922 1939). W walce z laicyzmem i totalitaryzmami.. 143 Rozdział VIII Pius XII (1939 1958). W starciu z nową teologią............. 161 Rozdział IX Jan XXIII (1958 1963). Początek epoki zmian w Kościele..... 201 5

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU Rozdział X Paweł VI (1963 1978) i Jan Paweł I (1978). Reformy II Soboru Watykańskiego........................ 219 Rozdział XI Ruch palmariański. Od konserwatyzmu do radykalnych zmian.. 239 Rozdział XII Jan Paweł II (1978 2005). Epoka posoborowa w Kościele..... 255 Rozdział XIII Integryzm katolicki. Konserwatywna opozycja wobec zmian.... 274 Rozdział XIV Katolicyzm liberalny. Postulat głębokich zmian doktrynalnych.. 302 Zakończenie.......................................... 313 Wybrana bibliografia................................... 317 Indeks nazwisk........................................ 330 Streszczenie.......................................... 335 6

WSTĘP W refleksji historyków filozofii, religii i idei, badających problemy doktrynalnej ciągłości i przemian w dziejach Kościoła Rzymskiego w XIX i XX wieku rzadko podejmowane są próby ogólnego spojrzenia na całą tę epokę. Spojrzenie to powinno być z jednej strony solidnie udokumentowane materiałami źródłowymi i mocno zakorzenione w przemianach współczesnego świata. Z drugiej strony nie sposób pozostać przy opisie zjawisk. Konieczna jest refleksja nad tym ogromnym obszarem współczesnych dziejów Kościoła. Refleksja taka ma na celu, aby wśród niezliczonych dokumentów i faktów historycznych tego okresu znaleźć najbardziej charakterystyczne i decydujące o ciągłości i o zmianach, które dają orientację w doktrynie, praktyce i sytuacji społecznej rzymskiego katolicyzmu obecnej doby. Właśnie te dwa określenia, a mianowicie: ciągłość i zmiana stanowią o najogólniejszym obrazie, jaki można przedstawić na temat tych kwestii. Niektóre bowiem aspekty w nauczaniu Kościoła stały się przedmiotem daleko idących, często zaskakujących, reinterpretacji i zmian w drugiej połowie XX wieku, gdy inne pozostawały, bądź pozostają trwałe. Rewolucja we Francji i przemiany polityczne w Europie porewolucyjnej postawiły Kościół rzymskokatolicki w nowej sytuacji. Stary porządek polityczny i społeczny odchodził w przeszłość. W XIX wieku coraz silniejsze stały się wrogie Kościołowi tendencje do laicyzacji życia społecznego, dążenia do rozdziału państwa od Kościoła, a także do wywołania przemian w ramach nauki katolickiej w duchu odchodzenia od Tradycji. Papieże tego okresu (zwłaszcza Grzegorz XVI i Pius IX) stanowczo przeciwstawiali się dążeniom reformatorów zarówno w dziedzinie doktrynalnej, jak również w kwestiach wzajemnych stosunków Kościoła i państwa. Można stwierdzić, że w latach sześćdziesiątych XX wieku najbardziej charakterystyczny dla katolicyzmu doby potrydenckiej wyznacznik ideowy, a więc ciągłość, spotkał się z postulatem głębokiej zmiany 7

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU wysuwanym przez nowe pokolenie teologów. W tej nowej rzeczywistości kluczowe znaczenie ma najważniejsze wydarzenie w Kościele XX wieku, jakim był bez wątpienia II Sobór Watykański (1962 1965), a w jego konsekwencji kolejne dziesięciolecia posoborowych zmian. Powstanie z jednej strony opozycji konserwatywnej, a z drugiej grup katolików liberalnych wskazuje na istnienie we współczesnym katolicyzmie zarówno nurtów akcentujących zasadniczą ciągłość, jak i nastawionych przede wszystkim na zmianę. Refleksja nad tymi problemami także stanowi przedmiot badań historyka idei. Poznanie problematyki ciągłości i zmiany staje się ponadto łatwiejsze, jeżeli dokonamy porównania stanowiska w różnych kwestiach: Kościoła Rzymskiego i wspólnot, które się od niego odłączały w tej epoce, tworząc własną tożsamość religijną (starokatolicy, mariawici, palmarianie). Mamy zamiar podjąć chronologiczną analizę wydarzeń. Każdy rozdział poświęcimy z reguły jednemu pontyfikatowi, wyróżniając niektóre ważne i charakterystyczne wydarzenia. Na początku poszczególnych rozdziałów w kilku zdaniach przedstawiamy ogólne wprowadzenie i podajemy kilka informacji chronologicznych. Następnie podejmujemy rozważania nad materiałami źródłowymi, aby w końcu sformułować wnioski. W trakcie tych rozważań będziemy odnosić się do licznych postaci, wydarzeń i dokumentów. Badania te nie stanowią jednak historii Kościoła, a więc nie mają na celu zebrania wszystkich najważniejszych materiałów, opisania decyzji i wydarzeń, a jedynie te, która zdaniem autora miały największe znaczenie w dyskusjach nad doktrynalną ciągłością i zmianą. Ogrom istniejących źródeł i opracowań uniemożliwia wykorzystanie wielu spośród tych materiałów. Istnieje jednak możliwość prezentacji tekstów i wypowiedzi najbardziej charakterystycznych i dokonanie analizy stosownie do rangi oraz wymowy tych dokumentów. Potwierdzeniem wniosków formułowanych na podstawie źródeł, będą opracowania podejmujące te zagadnienia z różnych punktów widzenia. W zakończeniu rozważymy ogólnie różne aspekty ciągłości i zmiany w życiu Kościoła. Monografia ta jest wynikiem kilkuletnich badań (2002 2008), a związana jest z zajęciami z historii idei, prowadzonymi przez autora dla studentów Instytutów Filozofii i Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. 8

ROZDZIAŁ I GRZEGORZ XVI (1831 1846) POTĘPIENIE LIBERALNEGO KATOLICYZMU Rozważania nad problemem ciągłości i zmiany w Kościele w XIX i XX wieku rozpoczynamy od pontyfikatu papieża Grzegorza XVI, przypadającego na okres rewolucyjnego wrzenia w Europie i na epokę stopniowego narastania różnych form liberalizmu, a szerzej: całego dziedzictwa rewolucji, jaka miała miejsce we Francji u schyłku XVIII stulecia. Ponieważ w dziejach nowożytnego świata rewolucja ta stanowi wyraźną granicę dwóch epok w historii Europy, ale nie dzieli historii Kościoła, dlatego korzystać będziemy również z wypowiedzi papieskich i dokumentów Magisterium z lat poprzedzających omawiany tu okres, aby zilustrować wzajemne relacje Kościoła i świata w dobie tych przemian. Przyszły papież Grzegorz XVI urodził się w r. 1765 jako Bartolomeo Alberto Cappellari w Belluno na terenie Republiki Weneckiej, która stanowiła wówczas część cesarstwa Austrii 1. W r. 1783 wstąpił do znanego z surowej reguły Zakonu Kamedułów, a w r. 1787 przyjął święcenia kapłańskie. W okresie swego życia zakonnego pełnił funkcje profesora teologii i opata (od 1805 r.). Wyrazem optymizmu i wiary w siłę katolicyzmu była wydana w r. 1799 książka o. Cappellariego zatytułowana Trionfo della Santa Sede e della Chiesa contro gli assalti degli novatori (Triumf Stolicy Świętej i Kościoła nad atakami nowinkarzy), w której dał wyraz swej nadziei na pokonanie kryzysu i położenie kresu prześladowaniom, na jakie był narażony i których doświadczał Kościół w tej epoce. Właśnie w tych dniach ówczesny papież Pius VI (1775 1799) przebywał, a następnie zmarł w niewoli francuskich wojsk rewolucyjnych, a liberałowie głosili rychły 1 Ogólne informacje biograficzne i wydarzenia pontyfikatu omawia np. Z. Zieliński, Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków, Warszawa 1983, s. 155 195. 9

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU upadek Kościoła, zwłaszcza zaś papiestwa 2. Natomiast wedle słów o. Cappellariego łatwiej zgasić Słońce niż zburzyć Kościół Rzymski, który zbudowany jest na skale na św. Piotrze 3. Na kartach tej książki autor przypominał tradycyjne tezy o monarchicznej strukturze Kościoła, o nieomylności papieża w zakresie rozstrzygnięć dotyczących wiary i moralności oraz stwierdził, że nieład we współczesnym świecie powinien być uporządkowany wedle wytycznych Kościoła, z pomocą papieża, głoszącego niezmienne zasady moralne, zgodnie ze stałą doktryną Kościoła, a nie wedle liberalnych zasad rewolucji i praw człowieka pojmowanych na sposób naturalistyczny (bez uwzględnienia zasad religii, w oderwaniu od wiary katolickiej). Konklawe po śmierci Piusa VIII (1829 1830) 4, które miał opuścić jako papież Grzegorz XVI, odbywało się pod znaczącym wpływem dwóch katolickich mocarstw: Francji i Austrii. Pierwsze z nich pragnęło wyboru kardynała umiarkowanego, a drugie konserwatywnego. Wybór padł 2 lutego 1831 r. na kandydata bliższego zapatrywaniom Austrii. Kardynał (od r. 1825) Cappellari przyjął jako papież imię Grzegorza na cześć swych wybitnych dwóch poprzedników noszących to imię: św. Grzegorza I Wielkiego (590 604) i św. Grzegorza VII (1073 1085). Wbrew konserwatywnym ideom głoszonym przez nowego elekta sytuacja na terenie Państwa Kościelnego zmierzała ku rewolucji, a sam papież rozważał nawet możliwość opuszczenia Rzymu i udania się na wygnanie do Genui. W celu uspokojenia napięć politycznych i społecznych wezwał na pomoc siły militarne Austrii, swego naturalnego sprzymierzeńca. Wojska austriackie miały zająć się stłumieniem powstania, które wybuchło właśnie na terenie Państwa Kościelnego, przeżywającego poważny kryzys wewnętrzny. W lutym 1831 r. rewolucjoniści zorganizowali już w poszczególnych prowincjach buntownicze rządy tymczasowe. Papież nie zamierzał jednak sięgać po rozwiązania zbyt stanowcze. Polecił wypuszczać na wolność schwytanych powstań- 2 Po śmierci papieża w republikańskiej niewoli (w cytadeli w Walencji) francuski urzędnik wypisał kartę zgonu: stwierdzam zgon niejakiego Braschi Giovani Angelo, który pełnił zawód papieża i nosił artystyczny przydomek Pius VI... Pius VI i ostatni, G. Kucharczyk, Czerwone karty Kościoła. Męczennicy ofiary rewolucji, Radom 2004, s. 82. 3 Por. Mt 16, 18: Ja tobie powiadam: Ty jesteś Piotr [czyli Skała], i na tej Skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą (et ego dico tibi quia tu es Petrus et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam et portae inferi non praevalebunt adversum eam). 4 Por. The Catholic Encyclopedia, t. XII, Nowy Jork 1911, hasło Pope Pius VIII. 10

GRZEGORZ XVI (1831 1846). POTĘPIENIE LIBERALNEGO KATOLICYZMU Grzegorz XVI (1831 1846) stanowczo zwalczał ruchy rewolucyjne. 11

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU ców, gdyż uważał, że są zdeprawowani przez rewolucyjną propagandę i potrzebują raczej dobroci i odpowiedniego przykładu, a nie surowej kary. W marcu 1831 r. wojskom austriackim udało się przywrócić spokój, a najsurowszą karą, wymierzoną w przywódców powstania, było wygnanie trzydziestu ośmiu osób z obszaru Państwa Kościelnego. We Francji po rewolucji lipcowej 1830 r., która obaliła monarchię Burbonów, w polityce silnie manifestował się nurt przeciwny Kościołowi. Duże znaczenie w życiu religijnym tego okresu zdobył ks. Félicité Robert de la Mennais (1782 1854), publicysta religijny, wpierw konserwatysta, ale później liberał, który na znak swych demokratycznych i liberalnych poglądów zmienił nazwisko na Lamennais, aby zatrzeć ślady swego szlacheckiego pochodzenia 5. Jako redaktor wydawanego od 16 października 1830 r. dziennika L Avenir (Przyszłość) był w latach trzydziestych wyrazicielem zasad demokracji, rozdziału Kościoła i państwa, oraz głosił wszelkie wolności społeczne: wolność prasy, sumienia, stowarzyszeń i religii. Lamennais chciał w ten sposób dokonać swoistej syntezy pomiędzy zasadami Kościoła i rewolucji. Gdy w r. 1831 przybył do Rzymu, domagał się od Grzegorza XVI, aby sam papież zaprowadził liberalizm w formie katolickiej. Zdaniem papieża synteza taka była nie do pomyślenia bez zdrady zadanej Kościołowi. Przeciwko twierdzeniom i staraniom Lamennais Grzegorz XVI wydał więc encyklikę Mirari vos (1832), która zainaugurowała zarazem jego pontyfikat. Papież potępił w niej główne idee liberalnej demokracji chrześcijańskiej 6 i indyferentyzm religijny, który wynikał z tych zasad, ale uznając wcześniejsze zasługi francuskiego duchownego dla Kościoła, jego imię nie zostało wspomniane na kartach tego dokumentu 7. 5 Por. ibid., t. VIII, Nowy Jork 1910, hasło Félicité Robert de Lamennais. 6 Liberalna demokracja wedle papieża prowadzi do rewolucji: powstaje nieład w porządku publicznym i nasilenie tendencji do poniewierania panujących i przewrócenia wszelkiej prawowitej władzy. Ten zalew tylu okropnych klęsk przede wszystkim należy przypisać owej spiskującej zgrai towarzystw, w których wszystkie świętokradztwa, bezprawia i bluźnierstwa niegdyś najbardziej niebezpiecznych herezji zgromadziły się jakby w jakiś jeden obrzydliwy ściek, Grzegorz XVI, Mirari vos, 1832, nr 5. 7 Papież wyrażał wielokrotnie swe obawy dotyczące rozmiarów zagrożenia: dosyć dobrze wiecie na jaką burzę klęsk i nieszczęść w początkach Naszego pontyfikatu zostaliśmy nagle wystawieni, z której gdyby nas prawica Pańska nie wyrwała, ku waszej boleści ujrzelibyście Nas w niej pogrążonych, na skutek straszliwego spisku bezbożnych, ibid., nr 1. 12

GRZEGORZ XVI (1831 1846). POTĘPIENIE LIBERALNEGO KATOLICYZMU Pomimo początkowego podporządkowania się decyzji papieskiej Lamennais nie uznał potępienia i w książeczce Paroles d un croyant (Słowa wierzącego) zaatakował rozstrzygnięcia podane w Mirari vos, które były wyrazem ciągłości papieskiego nauczania społecznego i religijnego. Grzegorz XVI potępił niebawem (1834) tę książeczkę i poglądy jej autora w swej kolejnej encyklice Singulari nos 8. Opuściwszy Kościół, Lamennais prowadził nadal swoją działalność polityczną. Zmarł w r. 1854 jako socjalista. Znamienne jest, że w jego pracowni miejsce figury Najświętszej Maryi Panny zajęła Marianna, symbol rewolucyjnej Francji. Z ważnych wydarzeń pontyfikatu trzeba wymienić kanonizację w r. 1839 św. Alfonsa Liguoriego (1696 1787), włoskiego teologa i Doktora Kościoła. W ten sposób panowanie Grzegorza XVI wpisywało się w historię ciągłości w Kościele, wbrew naciskom sił rewolucyjnych. Dla współczesnego nam ruchu integrystycznego w Kościele (przeciwnego zmianom) papież Grzegorz jest jednym z dobitnych przykładów wierności wobec tych podstawowych zasad, których zmianę postanowili wprowadzić Jan XXIII i Paweł VI na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX stulecia. Zwolennicy zmian traktują zaś jego konserwatyzm jako zasadnicze niezrozumienie okazywane współczesności i jej wartościom. Istotne zagadnienia doktrynalne, które wykraczają poza samą tylko sprawę ks. Lamennais, były podjęte przez papieża na kartach encykliki Mirari vos. Wyraźnym opowiedzeniem się Grzegorza XVI na rzecz ciągłości są przytoczone przez niego słowa papieża św. Celestyna I (V w.): Kościół powszechny brzydzi się każdą nowością [doktrynalną] 9. Dalej zaś Grzegorz XVI dodaje: według przestrogi św. Agatona papieża, co raz rozstrzygnięto, ani umniejszać, ani zmieniać, ani do- 8 Encyklika ta była cytowana później przez św. Piusa X, który przywołał znamienne słowa swego poprzednika: Nasz poprzednik Grzegorz XVI słusznie zaznaczał: «opłakiwania godnym jest widok, gdy widzi się do czego dochodzą brednie rozumu ludzkiego, skoro ktoś ulegnie nowatorstwu i pomimo przestróg apostoła zapragnie więcej wiedzieć, aniżeli jest nam dane; gdy ufając sobie nadmiernie, mniema, że można znaleźć prawdę poza Kościołem katolickim, w którym przecież znajduje się ona w całej swej niepokalanej czystości», św. Pius X, Pascendi Dominici gregis, 1907, nr 57. 9 Por. św. Celestyn, List 21 Apostolici verba do biskupów Galii, Patrologia Latina, t. 50, kol. 530. Św. Celestyn I był papieżem w latach 422 432. Przywołanie starożytnego autorytetu przez papieża Grzegorza wyraża wielowiekową ciągłość doktryny. 13

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU dawać, ale wszystko w słowach i w interpretacji należy zachować nienaruszone 10. Papież celowo przywoływał autorów starożytnych, gdyż chciał podkreślić wielowiekowe trwanie stale tej samej doktryny. Wśród zagrożeń nowych czasów wymienił szczególnie naturalizm religijny, a więc chęć sprowadzenia Kościoła do rangi instytucji doczesnej, wyłącznie ludzkiej, podległej dowolnym zmianom, zaplanowanym przez zwolenników nowego porządku społecznego i religijnego. Zdaniem papieża w dobie rewolucji doszło do tego że: Uderzono na Boski autorytet Kościoła, potargawszy jego prawa, uznano za wytwór jedynie ludzki, w ten sposób podbity w niewolę przez wszelką niesprawiedliwość pozostaje w nienawiści u ludów. Należna uległość biskupom jest osłabiona, a władza ich podeptana 11. Jednym z głównych postulatów zwolenników rewolucji było dążenie do podporządkowania Kościoła liberalnej władzy świeckiej, która w skuteczny sposób miałaby pozbawić papieża i biskupów wpływów na porządek społeczny, a nawet władzy nad wiernymi. W historii wielokrotnie władze państwowe posługiwały się tym narzędziem. Grzegorz XVI dodawał, że władze świeckie zmierzały do podporządkowania sobie wszelkich aspektów życia Kościoła, nie wyłączając z tych dążeń nawet dziedziny kultu religijnego: Niegodziwą byłoby również rzeczą i zgoła przeciwną szacunkowi z jakim należy traktować prawa kościelne, gdyby postanowienia tegoż Kościoła dotyczące sprawowania obrzędów albo norm obyczajowych lub też praw kościelnych i zachowania się sług ołtarza, lekceważyć w mniemaniu jakiejś szalonej wolności i traktować jak się komu podoba, uznawać za niezgodne z pewnymi zasadami prawa naturalnego albo wreszcie uznawać za niedoskonałe lub niedostateczne i podlegające autorytetowi władzy świeckiej 12. 10 Por. św. Agaton, List ad Imperatores [w:] J. Mansi, Sacrorum Conciliorum nova collectio, Paryż 1901, t. 2, s. 235. Św. Agaton był papieżem w latach 678 681, odegrał ważną rolę przy powstawaniu dokumentów dogmatycznych III Soboru w Konstantynopolu w latach 680 681. Zob. też: The Catholic Encyclopedia, t. I, Nowy Jork 1907, hasło Pope St. Agatho. Kolejny cytowany przez Grzegorza XVI autor potwierdza wielowiekową ciągłość doktrynalną. 11 Grzegorz XVI, Mirari vos, nr 5. Dalej papież mówi o szerzeniu nowych idei: W akademiach i gimnazjach wyrodziły się z nowatorstwa potworne poglądy, z powodu których już nie pokątnie i skrycie, ale otwarcie, w bezpośrednim ataku, doznaje straszliwej napaści wiara katolicka. 12 Ibid., nr 9. Do kwestii tych powracać będzie wielokrotnie także Pius IX. 14

GRZEGORZ XVI (1831 1846). POTĘPIENIE LIBERALNEGO KATOLICYZMU Rewolucyjna koncepcja Kościoła forsowana przez zwolenników zmiany zakłada, że Kościół jest instytucją podległą daleko idącym reformom i głębokim przekształceniom wedle woli większości. Reformiści przedstawiali krytyczny obraz współczesnego Kościoła żądając dostosowania jego nauki i dyscypliny do swoich zasad demokracji i swobodnej dyskusji. Wbrew temu Grzegorz XVI stanowczo protestuje: jest absurdalne i wielce dlań [dla Kościoła] szkodliwe domagać się w nim jakiegoś odrodzenia i reformy rzekomo potrzebnej do jego własnego ocalenia czy wzrostu, jakby to Kościół mógł ulegać zaciemnieniu, zbłądzeniu lub tym podobnym brakom, [a] takim właśnie wydaje się nowatorom, którzy zamierzają położyć fundamenty pod jego nową, czysto ludzką instytucję 13. W dziedzinie nauki o Kościele (eklezjologii) papież Grzegorz XVI zdecydowanie bronił tradycyjnej nauki o tożsamości jedynego prawdziwego Kościoła Chrystusowego z Kościołem rzymskokatolickim, który był dla niego jedyną prawdziwą religią. W liście do biskupów Bawarii z 12 września 1834 r. papież napisał wprost: największym dogmatem naszej religii, że poza katolicką wiarą nikt nie może się zbawić 14. Nauczanie papieskie sprzeciwiało się wyraźnie nowoczesnej teorii wolności religijnej, która wynikała z przyjęcia zasady indyferentyzmu religijnego. O tej oświeceniowej doktrynie Grzegorz XVI stwierdzał: Teraz przejdźmy do innej przyczyny wielu nieszczęść, które wraz z naszym żalem dotykają Kościół, to jest do indyferentyzmu, czyli przewrotnej opinii bezbożnych, wszędzie podstępnie rozpowszechnianej, że w każdej religii można dostąpić wiecznego zbawienia duszy, jeśli się uczciwie i obyczajnie żyje. W tak oczywistej sprawie, jesteście w stanie z łatwością uchronić powierzony Wam lud od tego najbardziej zgubnego błędu 15. 13 Ibid., nr 10. 14 Por. B. Pylak, Kościół Mistyczne Ciało Chrystusa. Projekt konstytucji dogmatycznej na Soborze Watykańskim, Lublin 1959, s. 137. Wypowiedź ta została przywołana podczas I Soboru Watykańskiego, na którym omawiając pogląd «religio non est homini necessaria sed indifferens» [religia nie jest konieczna człowiekowi, ale jest sprawą obojętną], wszyscy orzekli, że w ogóle nie wypada, by sobór powszechny traktował o błędzie, który nie tyle jest herezją, ile jakimś monstrum, dla którego nie powinno być miejsca, nawet w kanonie (s. 139). 15 Grzegorz XVI, Mirari vos, nr 13. 15

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU Doktryna liberalna miała poważne znaczenie w dyskusji nad ustrojem społecznym państw katolickich, gdyż jej zwolennicy domagali się nie tylko dopuszczenia do publicznego kultu wszelkich religii i wyznań bez ograniczeń, ale ponadto chcieli wyeliminować z prawodawstwa wszelkie odniesienia do chrześcijaństwa, co miało skutkować zasadniczą przebudową społeczeństwa. Rewolucja zainicjowana we Francji pod koniec XVIII wieku nie polegała tylko na obaleniu monarchii i na zmianie formy sprawowania władzy (republika w miejsce monarchii), ale zainspirowana ideologią wieku oświecenia zmierzała stopniowo do zaprowadzenia powszechnego laicyzmu. Przeszkodą na tej drodze był Kościół 16, stanowczo broniący tradycyjnego porządku społecznego, który może się wszakże wyrażać w różnych formach życia politycznego, byle tylko zdaniem papieży zachowane zostały podstawowe reguły ustroju chrześcijańskiego 17. Praktycznym skutkiem zasady wolności religijnej było rewolucyjne, wobec istniejącego w znacznej liczbie państw porządku, żądanie zaprowadzenia wszędzie wolności sumienia, to znaczy ustanowienia pozytywnego prawa (a nie tylko negatywnej tolerancji) do publicznego głoszenia dowolnych poglądów, niezależnie od treści, nawet gdy opinie te wymierzone są w religię katolicką i w najważniejsze zasady moralne. Papież surowo potępia takie usiłowania: Z zatrutego źródła indyferentyzmu wypływa również owo niedorzeczne i błędne mniemanie, albo raczej omamienie, że każdemu powinno się nadać i zapewnić wolność sumienia. Do tego zaraźliwego błędu wprost doprowadza niewstrzemięźliwa i niczym niepohamowana dowolność poglądów, która wszędzie się szerzy ze szkodą dla władzy duchownej i świeckiej, za sprawą niektórych bezwstydników, którzy odważają się głosić, że z tego powodu religia odnosi jakąś korzyść. Ale czy może być «bardziej nieszczęśliwsza śmierć dla duszy niż wolność błądzenia?», mawiał św. Augustyn 18. 16 Jak pisze papież: Niczego też pomyślnego nie możemy oczekiwać od tych, którzy pragną poróżnić Kościół z władzą świecką i zniszczyć wzajemną zgodę Tronu z Ołtarzem. Pewną jest rzeczą, że miłośnicy takiej sromotnej wolności lękają się tej zgody, z której tak wiele korzyści i szczęścia na obie władze, świecką i duchowną, zawsze spływało, ibid., nr 20. 17 Później Leon XIII będzie się wypowiadał na rzecz każdej formy ustrojowej (monarchii, arystokracji, bądź demokracji), jeżeli tylko ustrój ten nie sprzeciwia się w swych prawach zasadom katolickim. Sposób wyboru władzy nie decyduje bowiem o wartościach, którymi władza się kieruje i o duchu praw, które przez tę władzę są stanowione. 18 Grzegorz XVI, Mirari vos, nr 14. 16

GRZEGORZ XVI (1831 1846). POTĘPIENIE LIBERALNEGO KATOLICYZMU Kolejny postulat zwolenników liberalizmu w połowie XIX stulecia był konsekwencją poprzedniego żądania. W imię wolności sumienia domagali się prawa swobodnego rozpowszechniania wszelkich opinii. Również i ten element doktryny liberalnej został poddany surowej krytyce przez papieża: Do tego też zmierza owa najzgubniejsza, przeklęta i odstręczająca wolność druku, mająca na celu rozpowszechnianie wszelkich pism wśród pospólstwa, której niektórzy domagają się i popierają z taką natarczywością 19. Umiarkowani liberałowie odróżniali co prawda poglądy prawdziwie i fałszywe w dziedzinie religii, ale uważali, że wpływ szkodliwych publikacji można zrównoważyć publikacjami wartościowymi. Ta zasada wydała się papieżowi absurdem: Znajduje się przecież niestety tylu bezwstydnych, którzy twierdzą uparcie, że ten nagły zalew błędów może być skutecznie powstrzymany jakimś pismem wydanym w obronie prawdy i religii pośród tak wielkiego wezbrania nieprawości. Nie godzi się jednak i jest to wbrew wszelkiemu prawu, świadomie czynić zło i je pomnażać, w nadziei, że stąd wyniknie cokolwiek dobrego. Któż rozsądny pozwoliłby, aby truciznę wolno było jawnie rozpowszechniać i sprzedawać, nabywać ją, sprowadzać i nią się napawać, dlatego, że jest jakieś lekarstwo, po zażyciu którego, zdarza się niekiedy używającym go uniknąć zguby? 20. W r. 1840 papież Grzegorz XVI skierował list zatytułowany Has adde litteras do biskupa unickiego z Chełma, Filipa Szumborskiego (1771 1851), potwierdzając na jego kartach tradycyjną doktrynę o relacji Kościoła wobec innowierców (w tym wypadku wobec wyznawców prawosławia), których traktował jako heretyków i schizmatyków, odrzucających istotne punkty doktryny katolickiej, a więc w konsekwencji pozostających poza Kościołem: Niektórzy, przez ignorancję lub lekkomyślnie, nie wstydzą się twierdzić, że punkty, w których schizmatyccy Rosjanie lub Rusini są w niezgodzie z Kościołem ka- 19 Ibid., nr 15. 20 Ibidem. Papież powołuje się następnie na przykład biblijny z Dziejów Apostolskich: I wielu też z tych, co uprawiali magię, poznosiło księgi i paliło je wobec wszystkich. Wartość ich obliczono na pięćdziesiąt tysięcy denarów w srebrze (Dz 19, 19), aby wykazać, że w Kościele od samego początku starano się wyeliminować propagandę błędów ze środowiska wiernych. Zob. The Catholic Encyclopedia, t. III, Nowy Jork 1908, hasło Censorship of Books. 17

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU tolickim, są sprawami mało znaczącymi. Przeciwnie, są one w niezgodzie w materii dotyczącej prawdziwej wiary Chrystusowej, wiary, bez której «nie można podobać się Panu Bogu» (Hbr 11, 6). Są także w niezgodzie w sprawie posłuszeństwa należnego Biskupowi Rzymskiemu, następcy św. Piotra, Księcia Apostołów. Są w niezgodzie w sprawie posłuszeństwa Kościołowi Rzymskiemu, któremu, jak mówi św. Ireneusz, «z powodu jego wyższego autorytetu koniecznie musi przystosować się każdy Kościół partykularny, tj. wierni będący we wszelkim miejscu» 21. Przywołanie przez papieża Grzegorza XVI słów jednego z najdawniejszych ojców Kościoła, św. Ireneusza (zm. ok. 202 r.), jest wyrazem Tradycji, która wywodzi się z samych początków chrześcijaństwa. Takie samo nauczanie w dziedzinie eklezjologii kontynuować będzie również jego następca, Pius IX. W kluczowej dla zrozumienia kwestii stosunku Kościoła do rewolucji rozważaniach nad problemem relacji państwa i Kościoła warto sięgnąć do historii wcześniejszej. Znamiennym wyrazem krytycznego stanowiska papiestwa wobec nowożytnej idei wolności religijnej są bowiem słowa papieża Piusa VII (1800 1823) na temat wydanej wówczas francuskiej konstytucji, z jego listu (napisanego 29 kwietnia 1814 r.) do biskupa Etienne-Marie de Boulogne (1747 1825), ordynariusza diecezji Troyes we Francji: Nowym przedmiotem troski, którą serce Nasze jeszcze żywiej jest dotknięte a która, przyznajmy, sprawia Nam mękę, obarcza Nas nieznośnym ciężarem i napawa nieskończoną trwogą jest art. 22 konstytucji. Zezwala on nie tylko na wolność «wyznań i sumienia» że użyjemy znajdującego się tam wyrażenia, ale daje tej wolności pomoc i opiekę, a poza tym sługom tego, co nazywa «wyznaniami»... nie potrzebuję dłuższej przemowy, abyś jasno przyznał, jaki śmiertelny cios odebrała religia katolicka we Francji w tym artykule prawa. Już przez samo ustanowienie wolności wszystkich bez wyjątku wyznań pomieszano prawdę z błędem: na równi z heretyckimi sektami, a nawet z przewrotnością żydowską, postawiono świętą i niepokalaną Oblubienicę Chrystusową, Kościół, poza którym nie ma zbawienia. Nadto obiecując życzliwość i pomoc 21 Św. Ireneusz z Lyonu, Przeciw herezjom, 3, 3, nr 2; Grzegorz XVI, list Has adde litteras. 18

GRZEGORZ XVI (1831 1846). POTĘPIENIE LIBERALNEGO KATOLICYZMU heretyckim sektom oraz ich ministrom, toleruje się i uprzywilejowuje nie tylko ich osoby ale jednocześnie ich błędy. Jest to implicite klęskowa i zawsze pożałowania godna herezja, ta, którą święty Augustyn określa w tych słowach: «Twierdzi ona, że wszyscy heretycy są na dobrej drodze i mówią prawdę; niedorzeczność tak potworna, że nie wiem, czy jakakolwiek sekta ją w istocie wyznaje» 22. Przepisy prawa uchwalonego większością rządzącej elity władzy we Francji poddane zostały tak surowej krytyce przez papieża Piusa VII, który występował tym samym przeciwko zasadzie indyferentyzmu religijnego, a która oznaczała dla kolejnych papieży pomieszanie prawdy z błędami. Ze względu na swe stanowisko Pius VII był prześladowany przez rewolucjonistów. Jego wybór z konieczności odbył się poza Rzymem, w Wenecji (w klasztorze benedyktyńskim Świętego Jerzego), po przedwczesnej śmierci Piusa VI w niewoli francuskiej (zm. w Valence, 29 sierpnia 1799 r.). Również Grzegorz XVI przy różnych okazjach wyrażał te same co Pius VII poglądy, domagając się uznania publicznych praw Kościoła, i wykluczał stawianie na tym samym poziomie religii katolickiej i wszystkich innych wyznań 23. Pontyfikat papieża Grzegorza XVI to okres głoszenia stałej doktryny w dziejach Kościoła. W dokumentach papieskich wyraża się jasno podstawowe pragnienie zachowania ciągłości Tradycji katolickiej wbrew wysiłkom zwolenników zmian motywowanych filozofią oświeceniową i zasadami nowego porządku społecznego. Grzegorz XVI był nie tylko kontynuatorem antyliberalnych wystąpień swych poprzedników, ale ponadto przygotował Kościół do ideowego stawienia czoła zaborowi Rzymu przez jednoczące się Włochy, ponawiając zdecydowany protest wobec rewolucji, która wnet uczyni jego następcę więźniem Watykanu. Potępienie zasad francuskiego katolicyzmu liberalnego w dwóch kolejnych encyklikach papieskich dowodzi, że spór nie dotykał drugorzędnych aspektów życia Kościoła, ale toczył 22 Cyt. za: H. Hello, Nowoczesne wolności w oświetleniu encyklik, Warszawa 1910, s. 35. Książka ta została ostatnio wznowiona w ramach zbioru artykułów i dokumentów Liberalizm potępiony przez papieży, red. A. Małaszewski, Warszawa 2003, s. 7 51, a przywołany powyżej cytat w formie uwspółcześnionej znajduje się na s. 26. 23 Jeszcze w połowie XX stulecia znany teolog, Karl Adam, pisał, że w kwestiach religijnych dogmatyczna nietolerancja jest... moralną powinnością, obowiązkiem wobec prawdy i prawdomówności, K. Adam, Natura katolicyzmu, Warszawa 1999, s. 159. 19

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU się na polu doktrynalnym. Jasnym potwierdzeniem tego faktu będzie Syllabus Piusa IX (1864) oraz nadana temu dokumentowi powaga doktrynalna. Papież Grzegorz, ostatni jak dotąd zakonnik na tronie papieskim, jest niemal całkowicie pomijany we współczesnych publikacjach religijnych, gdyż nasze czasy kierują się zgoła odmiennymi zasadami, nawet w dziedzinie życia religijnego. Grzegorz XVI przez cały swój pontyfikat pozostawał jednak wierny nadziei wyrażonej na kartach książki napisanej jeszcze na wiele lat przed objęciem tronu św. Piotra o triumfie Stolicy Świętej nad atakami nowinkarzy. 20

ROZDZIAŁ II PIUS IX (1846 1878) PAPIEŻ I SOBORU WATYKAŃSKIEGO I SYLLABUSA O ile dorobek doktrynalny Grzegorza XVI wprowadza badaczy historii idei w samo centrum tej zasadniczej orientacji dziewiętnastowiecznego papiestwa, którym było usilne podkreślanie ciągłości, wbrew zmianom postulowanym przez zwolenników zmian, to panowanie jego następcy, Piusa IX, jest nie tylko wyraźną kontynuacją tej postawy, ale przynosi nawet nader mocne potwierdzenie tego stanowiska w formie dokumentów wydawanych z powagą autorytetu apostolskiego, a więc uroczystego nauczania papieskiego. W oficjalnych dokumentach Piusa IX ciągle powraca wola zachowania całej Tradycji katolickiej wbrew nowatorom. Podczas wystąpień Najwyższego Kapłana jego autorytet zaangażowany był wielokrotnie w formie najbardziej zasadniczych deklaracji. W późniejszej literaturze teologicznej nie brak było autorów (np. ks. Christian Pesch SI), podkreślających wiążący i ostateczny dla Kościoła charakter papieskich potępień wymierzonych w liberalizm religijny i społeczny, które znalazły swój szczególny wyraz zwłaszcza w Syllabusie błędów, najważniejszym dokumencie tego pontyfikatu (trwającego blisko trzydzieści dwa lata, a więc najdłuższego w historii Kościoła po pontyfikacie św. Piotra), obok dekretów I Soboru Watykańskiego i definicji dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny. Pius IX pochodził z arystokratycznej włoskiej rodziny Mastai- -Ferrettich 24, ale w połowie XIX stulecia rodzina ta zaliczała się tylko do drobnej szlachty. Przyszły papież urodził się w r. 1792 w mieście 24 Z opracowań dotyczących pontyfikatu por. J. M. Villefranche, Pius IX: dzieje, życie, epoka, przeł. M. Nowodworski, Warszawa 2001; Z. Zieliński, Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków, s. 196 276. 21

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU Senigalia jako Giovanni Maria i był dziewiątym z kolei dzieckiem swych rodziców. Jeden z jego krewnych, stryj Andrzej (1751 1822), był biskupem w Pesaro. W r. 1819 Giovanni przyjął święcenia kapłańskie, a następnie kierował domem dla sierot i administrował rzymskim hospicjum pod wezwaniem św. Michała, aż do r. 1827, gdy został mianowany arcybiskupem Spoleto. W r. 1840 Grzegorz XVI mianował arcybiskupa Mastai kardynałem, co znamionuje konserwatyzm przyszłego papieża Piusa IX i jego wierność zasadom podkreślanym tak mocno przez ówczesnego papieża, który docenił zaangażowanie elekta w sprawy wiary katolickiej. Na drodze tej nominacji nie stanął nawet fakt, że jeden z braci arcybiskupa Mastai był czynny w działalności rewolucyjnej, a sam Grzegorz XVI mawiał, że w domu Mastai-Ferrettich nawet koty są liberalne. Opinia ta z pewnością nie odnosiła się do przyszłego papieża, wywodzącego się z tej rodziny. W opinii zwolenników reform społecznych papież Pius IX, wybrany na konklawe w r. 1846, uchodził początkowo za zwolennika poważnych zmian. Istotnie, nieobce było mu pragnienie przeprowadzenia pewnych reform, które nie mogły jednak uderzać w zasady religii katolickiej. Po obiorze na Stolicę Apostolską ogłosił amnestię dla skazanych na więzienie rewolucjonistów, a także wydał dekret o zbudowaniu na terenie Państwa Kościelnego czterech linii kolejowych, czemu sprzeciwiał się jego poprzednik, obawiając się propagandy rewolucyjnej podczas realizacji tej inwestycji i po jej zakończeniu, w związku z ułatwionym przepływem ludzi i publikacji na terenie Państwa Kościelnego. Okres panowania Piusa IX przebiegał pod naciskiem zwolenników zjednoczenia Włoch na nowych, rewolucyjnych zasadach 25. Zjednoczenie to nie mogło zdobyć uznania w oczach papieża, który cały pontyfikat poświęcił na walkę z rewolucją. Liberalne państwo włoskie zostało bowiem oparte na zasadach przeciwnych papieskiemu magisterium. Papież był przeciwny propozycji, aby stanąć na czele 25 Polski historyk pisał: Spodziewano się, że papież będzie heroldem zjednoczenia Włoch. Z entuzjazmem pisali o nim Mazzini, Gioberti i inni włoscy patrioci. Wkrótce jednak okazało się, jak mylne były ich nadzieje, J. Wierusz-Kowalski, Poczet papieży, Warszawa 1985, s. 161. 22

PIUS IX (1846 1878). PAPIEŻ I SOBORU WATYKAŃSKIEGO I SYLLABUSA Pius IX (1846 1878) przez cały pontyfikat zmuszony był do walki z rewolucją. 23

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU powstającego państwa. Wywodząc swą władzę od Boga nie mógł jej przyjąć z rąk liberałów, gdyż byłby wtedy zobowiązany do przestrzegania praw stanowionych większością, bez odniesienia do zasad katolicyzmu, traktowanych w Kościele jako ponadczasowe. Ostatnim aktem dramatu walki rewolucjonistów z papieżem było zajęcie Rzymu przez wojska włoskiego króla Wiktora Emanuela, 20 września 1870 r. Na znak protestu Pius IX ogłosił wówczas w encyklice Ubi nos (15 maja 1871 r.), że jest odtąd więźniem Watykanu i potępił świętokradzkie naruszenie Państwa Kościelnego 26. Odtąd nie opuszczał już swej siedziby, a nawet zaprzestał sprawowania uroczystej liturgii papieskiej w Bazylice Świętego Piotra. Tron papieski w bazylice był odtąd pusty. Dopiero Leon XIII przywrócił w r. 1888 uroczyste ceremonie papieskie w tej świątyni 27. Na kartach swej inauguracyjnej encykliki Qui pluribus (1846) Pius IX akcentuje zagrożenia wynikające z walki prowadzonej przez rewolucjonistów przeciwko Kościołowi i w mocnych słowach stwierdza: Truchlejemy w duszy i z najdotkliwszej boleści usycha my, gdy na wszystkie widma błędów, na tyle rozmaitych i tak szkodliwych sztuk, podstępów i sideł baczymy, którymi ci szydercy prawdy i światła, oraz przebiegli zwodziciele ludów, ze wszystkich serc ostatni pierwiastek pobożności, sprawiedliwości, uczciwości do szczętu wytępić, obyczaje skazić, prawa Boskie i ludzkie wypaczyć, religię katolicką i doczesną społeczność podkopać, zohy dzić, a nawet, gdyby można, całkiem obalić usiłują 28. Sposób postrzegania sytuacji Kościoła odpowiada poglądom jego poprzednika, a swemu 26 Ibid., s. 162. 27 Zob. A. King, Liturgy of the Roman Church, Milwaukee 1957, Appendix I. 28 Pius IX, Qui pluribus, 1846, nr 4. W duchu przeświadczenia o głębokim kryzysie kultury, spowodowanym odchodzeniem świata od Kościoła wypowiadał się w tej epoce szczególnie dobitnie hiszpański konserwatysta, markiz Juan Donoso Cortés (1809 1854), który 30 stycznia 1850 r. w Senacie Kortezów hiszpańskich powiedział: ten kraj jest stracony, całkowicie stracony, stracony bezpowrotnie, a Europa nie jest bliższa ratunku; nie mamy żadnej nadziei... oglądamy największą katastrofę w historii. Za chwilę, co widzę jasno, nastanie w Europie barbarzyństwo i jej wyludniona ziemia, przez którą przeszła cywilizacja filozoficzna, będzie przeklęta, będzie ona ziemią zepsucia i krwi, cytowane przez: J. Bartyzel, Posępny markiz de Valdegamas. Życie, myśl i dziedzictwo Juana Donoso Cortésa, Arcana, 1999, nr 2 (26), s. 112. Rozważania markiza Donoso Cortésa, podjęte w jego głównym dziele, Essai sur le catholicisme, le libéralisme et le socialisme (1851), zostały wykorzystane także przez papieża Piusa IX w jego wystąpieniach antyliberalnych. 24

PIUS IX (1846 1878). PAPIEŻ I SOBORU WATYKAŃSKIEGO I SYLLABUSA nauczaniu papież nada szczególną powagę w późniejszym Syllabusie błędów 29. Istotnym wydarzeniem pontyfikatu Piusa IX było ogłoszenie dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny. Doktryna ta była wyznawana przez katolików od dawna 30, ale nie została wcześniej ujęta w formie ścisłej definicji. W czasach nowożytnych papieże wielokrotnie potwierdzali rozwijający się kult maryjny. W r. 1848 Pius IX rozpoczął konsultacje z teologami w sprawie uroczystej definicji dogmatycznej, a w r. 1849 wydał encyklikę Ubi primum, aby skonsultować to zagadnienie z biskupami, spośród których pięciuset czterdziestu sześciu (na ogólną liczbę sześciuset trzech zapytanych) wyraziło poparcie dla ogłoszenia dogmatu, który został następnie sformułowany przez papieża. Definicja ta jest wyrazem stanowiska Stolicy Apostolskiej, że papież może ogłaszać ex cathedra (to znaczy w formie uroczystej deklaracji urzędowej) doktrynę wiary. Formalny dogmat o nieomylności nauczania papieskiego w określonych warunkach, wyłącznie w sprawie nauki dotyczącej wiary i moralności został ogłoszony kilkanaście lat później, podczas I Soboru Watykańskiego (1870). Papieskie nauczanie o Niepokalanym Poczęciu jest wyrazem wiary, że Matka ludzkiej natury Chrystusa została przez Boga zachowana w czystości od grzechu pierworodnego, który każdy człowiek dziedziczy w łańcuchu kolejnych pokoleń od pierwszych rodziców rodzaju ludzkiego (Adama i Ewy), którzy świadomie i dobrowolnie przekroczyli przykazania Boże i w ten sposób splamili ludzką naturę, przekazując winę (która może być zmyta przez sakrament chrztu) swym potomkom. Definiując dogmat Pius IX wydał bullę Ineffabilis 29 Podczas otwarcia wystawy dzieł religijnych w rzymskich Termach Dioklecjana, 17 lutego 1870 r., papież Pius IX powiedział: Religia jest niezmienna i nie potrzebuje przechodzić przez rewolucję, a ja potępiam tego, który odważył się napisać, że rok 1789 był dla niej konieczny, cyt. w: J. M. Villefranche, Pius IX..., s. 583 (przedruk z książki biskupa J. S. Pelczara, Pius IX i jego pontyfikat). 30 Por. J. Wojtkowski, Wiara w Niepokalane Poczęcie NMP w Polsce w świetle średniowiecznych zabytków liturgicznych, Lublin 1958. Już w słowach biblijnej modlitwy Zdrowaś Maryjo, łaski pełna, zawiera się wiara, wyznawana przez chrześcijan, o szczególnych łaskach posiadanych przez Matkę Bożą. W Kościele katolickim teologowie stopniowo pogłębiali refleksję nad tym zagadnieniem, a szczególne zasługi miał w tej dziedzinie franciszkański teolog z przełomu XIII i XIV wieku Jan Duns Szkot. 25

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU Deus (8 grudnia 1854 r.), w której znalazła się poniższa nauka: Na chwałę Świętej i Niepodzielnej Trójcy, na cześć i uwielbienie Bożej Rodzicielki (Virginis Deiparae), dla wywyższenia wiary katolickiej i rozkrzewienia religii chrześcijańskiej, powagą Pana naszego Jezusa Chrystusa, świętych apostołów Piotra i Pawła oraz Naszą ogłaszamy (declaramus), orzekamy (pronuntiamus) i określamy (definimus), że nauka, która utrzymuje, iż Najświętsza Maryja Panna od pierwszej chwili swego poczęcia (in primo instanti suae conceptionis), mocą szczególnej łaski i przywileju wszechmocnego Boga, mocą przewidzianych zasług (intuitu meritorum) Jezusa Chrystusa, Zbawiciela rodzaju ludzkiego, została zachowana nietknięta od wszelkiej zmazy grzechu pierworodnego (originalis culpae), jest prawdą przez Boga objawioną i dlatego wszyscy wierni powinni w nią wytrwale i bez wahania wierzyć 31. Ogłoszenie dogmatu było zwieńczeniem wielu stuleci rozwoju mariologii i wyrazem ciągłości doktrynalnej wobec minionych stuleci w teologii katolickiej. W ten sposób święto Niepokalanego Poczęcia, obchodzone w całym Kościele 8 grudnia, zyskało wyjaśnienie doktrynalne. Trudno przecenić znaczenie innego ważnego dokumentu z czasów panowania Piusa IX, a więc encykliki Quanta cura (8 grudnia 1864 r.), do której z rozkazu papieża dołączony został wykaz potępionych osiemdziesięciu zdań, czyli tzw. Syllabus. Nader interesująca jest ponadto recepcja tych dokumentów w Kościele w czasach późniejszych oraz odejście od zasad określonych w Syllabusie w dobie II Soboru Watykańskiego przez tych teologów katolickich, którzy głoszą dostosowanie Kościoła do naszej epoki. Wykaz dokumentów magisterium Piusa IX, z których sporządzony został Syllabus (trzy- 31 W dalszych słowach papież upomina, że ci, co odważyliby się w sercu pomyśleć inaczej, niż zostało to przez Nas ustanowione, od czego niech Bóg zachowa, winni dobrze wiedzieć, że własnym wyrokiem potępili się, że ulegli rozbiciu w wierze i odpadli (defecisse) od Kościoła katolickiego, a nadto popadną tym samym w kary ustanowione przez prawo, jeśli to, co czują w sercu, odważą się w jakiś sposób zaznaczyć słowem, pismem lub okazać na zewnątrz, Breviarium Fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, opr. S. Głowa, I. Bieda, wyd. 2, Poznań 1988 (dalej cytowane jako: Breviarium Fidei), VI, 89, s. 269 270; tekst łaciński: H. Denzinger, P. Hünermann, Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, wyd. 37, Fryburg 1991 (dalej cytowane jako Denzinger), nr 2803 2804. 26

PIUS IX (1846 1878). PAPIEŻ I SOBORU WATYKAŃSKIEGO I SYLLABUSA dzieści dwie encykliki i przemówienia), dowodzi, że stanowi on podsumowanie całego dotychczasowego nauczania papieża i zbiór opinii ogłoszonych już przy innych okazjach w ciągu osiemnastu lat panowania. Dlatego Syllabus nie stanowił doktrynalnej nowości, a tylko uroczyste powtórzenie 32. Niekiedy można się spotkać z opinią, że zbiór ten nie jest aktem papieskiego nauczania, a tylko dodatkiem do encykliki Quanta cura, powstałym z inicjatywy kardynała Giacomo Antonellego, konserwatywnego sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej. Opinia ta nie daje się jednak utrzymać, ponieważ następcy Piusa IX, np. Leon XIII powoływali się na Syllabus, jako na oficjalny dokument nauczania swego poprzednika 33. Po drugie zaś wszystkie poglądy potępione w osiemdziesięciu zdaniach Syllabusa zostały już potępione w innych miejscach przez papieża, a więc wywodzą się z jego magisterium, i sam zbiór jest tylko ich przypomnieniem, rozesłanym do biskupów, aby mogli lepiej poznać stanowisko Piusa IX w najważniejszych kwestiach nurtujących władze Kościoła 34. Ze względu na szerzenie się nowych idei wymierzonych w katolicyzm papież postanowił uroczyście potępić idee wrogie Kościołowi. W ramach Syllabusa zostały zestawione wrogie Kościołowi poglądy potępione już w innych miejscach przez papieża, które dotyczyły zasadniczych kwestii doktrynalnych (potępienie naturalizmu, liberalizmu, indyferentyzmu religijnego czy też wolności religijnej). Papież wypowiedział się ponadto na temat kwestii moralnych (etyka chrześcijańska, sprawy małżeńskie), ale też tajnych stowarzyszeń, programu reform w dziedzinie praw i ustroju Kościoła oraz żądań do podporządkowania Kościoła państwu, oraz przyjęcia w Kościele zasad liberalizmu politycznego. 32 W Polsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku Syllabus został wydany trzykrotnie. Stanowi to wyraz sporego zainteresowania środowisk konserwatywnych tym tekstem, jego znaczeniem i problemem jego recepcji w Kościele. 33 Por. Leon XIII, Immortale Dei, 1885, nr 34. 34 Do Syllabusa został dołączony list kard. Antonellego, datowany na dzień 8 grudnia 1864 r., do każdego z biskupów, w którym czytamy: Ojciec Święty chciał, aby Syllabus tychże błędów został sporządzony w celu rozesłania pomiędzy biskupów całego świata katolickiego, tak aby ci biskupi mieć mogli przed oczyma wszystkie błędy, jak również zgubne doktryny, które przez niego zostały potępione i odrzucone. Mnie zaś polecił, abym się postarał o przesłanie niniejszego Syllabusa ogłoszonego drukiem do Ciebie, Najjaśniejszy i Najczcigodniejszy Panie, Pius IX, encyklika Quanta cura i Syllabus, dodatek. 27

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W KOŚCIELE RZYMSKOKATOLICKIM W XIX I XX WIEKU Odrzucając zasady indyferentyzmu religijnego papież potępia m.in. następujące zdania: 15. Każdy człowiek ma prawo przyjąć i wyznawać taką religię, jaką wiedziony światłem rozumu uznał za prawdziwą 35 oraz: 16. Ludzie, praktykując jakąkolwiek religię, mogą odnaleźć drogę wiecznego zbawienia i je osiągnąć 36. Szczególne znaczenie ma negatywna ocena dziedzictwa reformacji, która wynika z potępienia tezy, że: 18. Protestantyzm nie jest niczym innym jak tylko odmienną formą tej samej prawdziwej religii chrześcijańskiej i wyznając jego zasady można tak samo podobać się Bogu, jak należąc do Kościoła katolickiego 37. Ogólne wykluczenie pluralizmu religijnego wynika z potępienia opinii, że: 17. Przynajmniej należy żywić nadzieję na wiecz ne zbawienie tych wszystkich, którzy w żaden sposób nie należą (nequaquam versantur) do prawdziwego Kościoła Chrystu sowego 38. Papież potwierdził tymi cenzurami nauczanie swych poprzedników, potwierdzając, że każdy człowiek ma obowiązek wybrać jedyną prawdziwą religię (rzymski katolicyzm), a nie dowolną spośród różnych wyznań i religii istniejących na świecie. Używając terminu światło rozumu Pius IX wskazuje, że czysto naturalne, właściwe dla deistycznych poglądów filozofii oświecenia, rozważania zagadnień religijnych prowadzą drogą naturalizmu, przez odrzucenie łaski i kierowanie się pozorami, do fałszywych poglądów w dziedzinie religii. Przy wyborze prawdziwej religii zdaniem Piusa IX konieczne jest otwarcie się na łaskę i uznanie autorytetu Kościoła, posiadającego władzę od Chrystusa w wykładzie nauki objawionej, a nie tworzenie własnej religii. Potępienie zdania nr 16 oznacza odrzucenie skuteczności zbawczej wyznań i religii niekatolickich. Skoro bowiem w nauczaniu Kościoła religie te nie pochodzą od Boga, ale są tworem człowieka, zatem nie można im przypisywać żadnej skuteczności 35 Pius IX, Sylabus, 1864, nr 15. Zdanie było dwukrotnie potępione w magisterium Piusa IX: w liście Multiplices inter z 10 czerwca 1851 r. oraz w przemówieniu Maxima quidem z 9 czerwca 1862 r. 36 Pius IX, Syllabus, nr 16. Opinia została potępiona w encyklice Qui pluribus z 9 listopada 1846 r., w przemówieniu Ubi primum z 17 grudnia 1847 r. oraz w encyklice Singulari quidem z 17 marca 1856 r. 37 Pius IX, Syllabus, nr 18. Pogląd ten potępiony był w encyklice Noscitis et nobiscum z 8 grudnia 1849 r. 38 Pius IX, Syllabus, nr 17. Papież potępił tę opinię w przemówieniu Singulari quadam z 9 grudnia 1854 r. oraz w encyklice Quanto conficiamur moerore z 10 sierpnia 1863 r. 28

PIUS IX (1846 1878). PAPIEŻ I SOBORU WATYKAŃSKIEGO I SYLLABUSA w zakresie zbawienia, gdyż Bóg nie posługuje się błędem na drodze do Prawdy 39. Trzeba dodać, że Pius IX w swym magisterium rozważał szczególny przypadek, gdy niekatolik tkwi w fałszywej religii nieświadomie, a więc może być zbawiony nie poprzez tę religię, ale pomimo jej zasad. Dlatego w zdaniu siedemnastym Syllabusa znalazły się słowa o tych, którzy w żaden sposób nie należą (nequaquam versantur) do prawdziwego Kościoła Chrystusowego, ponieważ mogą istnieć osoby związane z Kościołem, ale pozostające poza jego widzialnymi granicami 40. W encyklice Quanto conficiamur moerore (10 sierpnia 1863 r.) papież wyjaśniał: ci, którzy trwają w niepokonalnej niewiedzy względem najświętszej naszej religii, a którzy pilnie zachowując prawo naturalne i jego nakazy, przez Boga wpisane w sercach wszystkich ludzi, i trwając w gotowości okazania Bogu posłuszeństwa prowadzą życie uczciwe i prawe, mogą, wskutek działającej łaski i światła Bożego, dostąpić żywota wiecznego, ponieważ Bóg, który widzi, przenika i zna doskonale wszystkie umysły, dusze, myśli i postawy, nie pozwoli w dobroci swej i łaskawości, by ktoś bez dobrowolnej winy został ukarany męką wieczną. Jak najbardziej jednak znany jest dogmat katolicki, że mianowicie nikt poza Kościołem katolickim zbawiony być nie może 41. Ostatnie zdanie Syllabusa (osiemdziesiąte) stanowi wyraźne podsumowanie całej tej tendencji realizowanej przez papieża, aby obro- 39 Por. Ps 95, 5: wszystkie bowiem bożki pogańskie to demony, a Pan Bóg uczynił niebiosa (quoniam omnes dii gentium daemonia at vero Dominus caelos fecit). 40 Problem ten był szeroko rozważany w teologii katolickiej XIX i XX wieku, ale nauczanie tradycyjnie zorientowanych teologów nigdy nie prowadziło do zamazania granic Kościoła katolickiego i zrównania go z jakąkolwiek inną religią. Por. G. van Noort, Tractatus de Ecclesia Christi, Hilversum 1932. O konieczności przynależenia do Kościoła pisał św. Augustyn w bardzo mocnych słowach: Poza Kościołem można wszystko uczynić, poza zbawieniem duszy. Można doznawać czci, można przyjmować sakramenty, można śpiewać «Alleluja», można odpowiadać «Amen», można głosić Ewangelię, można wyznawać i głosić wiarę w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, ale wyłącznie w Kościele katolickim można odnaleźć zbawienie (Extra Ecclesiam catholicam totum potest praeter salutem. Potest habere honorem, potest habere Sacramentum, potest cantare Alleluia, potest respondere Amen, potest Evangelium tenere, potest in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti fidem et habere et praedicare: sed nusquam nisi in Ecclesia catholica salutem poterit invenire), św. Augustyn, Sermo ad Caesareensis ecclesiae, Patrologia Latina, t. 43, kol. 695. 41 Pius IX, Quanto conficiamur moerore. 29