Pojemność krajobrazu w kształtowaniu struktury przestrzennej gmin podmiejskich na przykładzie gminy Sobótka

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji Mgr inż. Piotr Krajewski Pojemność krajobrazu w kształtowaniu struktury przestrzennej gmin podmiejskich na przykładzie gminy Sobótka Rozprawa doktorska wykonana w Katedrze Gospodarki Przestrzennej Promotor: dr hab. Beata Raszka, prof. nadzw. Wrocław 2012

Największe słowa podziękowania za wsparcie merytoryczne i zachętę do prowadzenia badań kieruję pod adresem promotora mojej rozprawy doktorskiej Pani Profesor Beaty Raszki. Pragnę podziękować także pracownikom Dolnośląskiego Zespołu Parków Krajobrazowych we Wrocławiu (DZPK) za cenne wskazówki i dostęp do informacji przydatnych w trakcie powstawania niniejszej pracy, a w szczególności za udostępnienie fotografii. Jednak szczególne słowa podziękowania za motywację do pracy, cierpliwość i wyrozumiałość należą się mojej Żonie i Córce. Dzięki Waszemu wsparciu udało się doprowadzić badania do końca.

Spis treści Rozdział 1. Wprowadzenie 5 1.1. Wstęp 5 1.2. Główne założenia i cele badań.. 6 1.2.1. Kontekst problemu badawczego. 6 1.2.2. Przedmiot i zakres badań........ 8 1.2.3. Główne założenia badań. 11 1.2.4. Hipotezy i cele badawcze 13 1.3. Pojemność krajobrazu stan badań.. 14 1.4. Metody badań i materiały źródłowe. 20 Rozdział 2. Teoretyczne podstawy badania i planowania zmian krajobrazu.. 26 2.1. Koncepcja zrównoważonego rozwoju jako podstawa badania i planowania zmian krajobrazu. 26 2.2. Krajobraz jako fizjonomiczne odzwierciedlenie zmian zachodzących w strukturze przestrzennej. 28 2.3. Różnice w postrzeganiu krajobrazu.. 30 2.4. Przyczyny zmian krajobrazu. 34 2.5. Badania zmian w krajobrazie 38 Rozdział 3. Kształtowanie struktury przestrzennej na bazie oceny pojemności krajobrazu.. 40 3.1. Założenia metody. 40 3.2. Etapy postępowania.. 43 3.2.1. Analiza dotychczasowej zmienności krajobrazu..... 44 3.2.2. Analiza planowanych zmian krajobrazu...... 46 3.2.3. Ocena pojemności krajobrazu...... 47 3.2.4. Opracowanie wytycznych w zakresie gospodarowania krajobrazem.. 55 Rozdział 4. Charakter krajobrazu gminy Sobótka. 56 4.1. Podstawowe informacje o gminie. 56 4.2. Zarys rozwoju krajobrazu w ujęciu historycznym 61 4.3. Elementy tworzące charakter krajobrazu.. 67 4.3.1. Charakterystyka elementów przyrodniczych.... 69 4.3.2. Charakterystyka elementów antropogenicznych 72 4.3.3. Pozostałe elementy wpływające na charakter krajobrazu... 76 Rozdział 5. Analiza dotychczasowej zmienności krajobrazu gminy Sobótka... 81 5.1. Analiza zmienności krajobrazu w okresie 1938 r. 2009 r... 81 3

5.1.1. Charakterystyka zmian poszczególnych elementów struktury przestrzennej.. 82 5.1.2. Określenie wskaźnika zmienności krajobrazu. 90 5.2. Wnioski..... 92 Rozdział 6. Analiza planowanych zmian krajobrazu gminy Sobótka.. 94 6.1. Uwarunkowania realizacji polityki przestrzennej na obszarze gminy Sobótka w kontekście ochrony krajobrazu. 94 6.2. Analiza polityki przestrzennej gminy Sobótka w kontekście planowanych zmian krajobrazu. 98 6.3. Wnioski..... 101 Rozdział 7. Ocena pojemności krajobrazu obrębu Sulistrowice... 103 7.1. Kryteria wyboru i charakterystyka obszaru badań szczegółowych.. 103 7.2. Ocena pojemności krajobrazu... 105 7.3. Wnioski. 112 7.4. Wytyczne w zakresie gospodarowania krajobrazem... 113 Rozdział 8. Weryfikacja metody oceny pojemności krajobrazu na obszarze kontrolnym. 117 8.1. Kryteria wyboru i charakterystyka obszaru kontrolnego.. 117 8.2. Analiza dotychczasowych i planowanych zmian krajobrazu... 118 8.3. Ocena pojemności krajobrazu... 121 8.4. Wnioski.. 128 8.5. Wytyczne w zakresie gospodarowania krajobrazem. 130 Rozdział 9. Podsumowanie... 133 Literatura.... 139 Spis rycin, fotografii i tabel 148 Streszczenie.. Załączniki. 151 152 4

1. WPROWADZENIE 1.1. Wstęp Odwiedzając różne miejsca, często zachwycamy się pięknem krajobrazu, jaki nas otacza. Czy jednak zdajemy sobie sprawę, jak wiele czynników złożyło się na jego dzisiejszy kształt, jaki wpływ na krajobraz miały przemiany społeczne czy polityczne? Czy zmiany krajobrazu były w jakiś sposób kontrolowane i planowane? Jakim przekształceniom ulegnie ten krajobraz w najbliższych latach? Czy nadal będzie tak atrakcyjny? Krajobraz ulega ciągłym zmianom pod wpływem różnych czynników, zarówno przyrodniczych, jak i antropogenicznych (Myga-Piątek 2005). Dzisiejszy jego stan kształtował się przez wieki w wyniku wzajemnych relacji przyrody i człowieka. Początkowo główną przyczyną zmian był rozwój osadnictwa i pozyskiwanie nowych terenów pod uprawę, dalej rewolucja przemysłowa, rozwój infrastruktury technicznej, budownictwa i turystyki. Do dziś przeważająca część wiejskiego krajobrazu ukształtowana jest w wyniku działań podejmowanych w ciągu ostatnich 200 lat w zakresie pozyskiwania nowych terenów dla produkcji rolniczej (Hernik 2011). Należy, zatem mieć świadomość, że podejmując badania dotyczące krajobrazu konieczne będzie porównanie jego stanów w kilku sekwencjach czasowych, by możliwe było poznanie podstawowych kierunków jego przekształceń (Kistowski 2008). W ostatnich latach można zauważyć intensyfikację zmian krajobrazu będących wynikiem silnych przemian społeczno gospodarczych m.in. zmian w rolnictwie, przemyśle, transporcie (Antrop 2005). Nasilające się procesy urbanizacyjne powodują coraz silniejsze przekształcenia krajobrazu, w wyniku czego zwiększa się udział krajobrazów zurbanizowanych kosztem krajobrazów naturalnych i seminaturalnych (Degórski 2004). Prowadzi to często do degradacji historycznie ukształtowanych krajobrazów stanowiących element lokalnego dziedzictwa kulturowego. To przyspieszenie zmian zostało także dostrzeżone przez Radę Europy. Aby im zapobiec, uchwalono w 2000 r. we Florencji Europejską Konwencję Krajobrazową. Sygnatariusze tej konwencji, w tym Polska, uznali krajobraz za ważną część jakości życia oraz kluczowy element dobrobytu społeczeństwa, za którego ochronę, kształtowanie i planowanie odpowiedzialny jest każdy z nas. Jednak, pomimo ratyfikacji przez Polskę tej konwencji i zobowiązania do implementacji jej zapisów do polskiego prawa 1, do dziś tego nie uczyniono. Wśród lokalnych społeczności, inwestorów, a przede wszystkim wśród władz lokalnych, odpowiedzialnych za kształtowanie krajobrazu 1 Dz.U. Nr 14, poz. 98 z dnia 29 stycznia 2006 5

na terenie gmin, nadal panuje powszechne przeświadczenie, że skoro krajobraz jest dobrem publicznym to każdy może go kształtować w granicach swojej własności w sposób, jaki uważa za najbardziej odpowiedni. W sytuacji, kiedy decydujący wpływ na wybór lokalizacji nowych inwestycji mają przedsiębiorcy oraz prywatne interesy poszczególnych osób, wyznaczanie w dokumentach planistycznych nowych obszarów przeznaczonych do pełnienia funkcji mieszkaniowych, usługowych czy przemysłowych dalekie jest od pełnej znajomości skutków, jakie wywołają zmiany w historycznie ukształtowanym krajobrazie. Wiedza na ten temat jest szczególnie ważna tam, gdzie często zmienia się przeznaczenie i funkcja poszczególnych terenów, co jest wynikiem konieczności dostosowania przestrzeni do aktualnych potrzeb społecznych i gospodarczych. Silnej presji inwestycyjnej, wskutek której może nastąpić utrata walorów krajobrazowych, podlegają obszary podmiejskie. Położenie w bliskiej odległości od dużego miasta sprawia, że stanowią one atrakcyjne miejsca lokalizacji zabudowy mieszkaniowej. Zagrożone są szczególnie tereny atrakcyjne pod względem wizualnym, często objęte obszarowymi formami ochrony przyrody z definicji chroniącymi krajobraz, ale pozostającymi w gospodarczym użytkowaniu jak obszary parków krajobrazowych czy obszary chronionego krajobrazu. Mając na uwadze konieczność ochrony, gospodarowania i planowania krajobrazu wynikającą z zapisów Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, niezbędne jest poszukiwanie metod i narzędzi, które pozwolą na zachowanie zastanych krajobrazów, stanowiących element lokalnego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym uwzględnianiu aktualnych i przyszłych potrzeb społecznych i gospodarczych. Podczas tworzenia planów zagospodarowania przestrzennego jednocześnie podejmowane są także decyzje regulujące możliwość i zasady zagospodarowania prywatnych własności. Dlatego istotne jest, aby ocena krajobrazu, która będzie miała swoje odzwierciedlenie w dokumentach planistycznych, bazowała na metodach uniwersalnych, w miarę obiektywnych, chociaż ze względu na specyfikę krajobrazu trudno mówić o całkowitym braku subiektywizmu. 1.2. Główne założenia i cele badań 1.2.1. Kontekst problemu badawczego W badaniach jako punkt wyjścia potraktowano tekst Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (Dz.U. Nr 14, poz. 98 z dnia 29 stycznia 2006) oraz ustawy z dnia 27 marca 2003r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. nr 80 poz. 717 z dnia 10 maja 6

2003 r. z późń. zm.). 2 Biorąc pod uwagę zapisy w nich zawarte przyjęto, że podstawą wszelkich działań planistycznych, prowadzących w efekcie do zmian w krajobrazie, jest koncepcja zrównoważonego rozwoju, a określenie zasad gospodarowaniem krajobrazem należy do najważniejszych działań w zakresie planowania przestrzennego. Zagadnienie to jest szczególnie ważne w świetle niedoskonałości przepisów prawa dotyczących kształtowania krajobrazu w systemie planowania przestrzennego, braku poszanowania wartości wspólnej i stawiania prywatnych interesów ponad dobro ogółu. Na krajobraz duży wpływ mają przedsiębiorcy, dla których wybór miejsca pod inwestycję ma kluczowe znaczenie, zwłaszcza w przypadku lokalizacji nowych obiektów handlowych, usługowych czy osiedli mieszkaniowych. Dodatkowo krajobraz o wysokiej atrakcyjności wizualnej zwiększa często wartość ekonomiczną danego miejsca i może przynosić dodatkowy dochód (Wolski 2002). Tempo i skala zmian w strukturze przestrzennej, szczególnie widoczna na obszarach podmiejskich atrakcyjnych pod względem wizualnym, niesie ze sobą wiele zagrożeń dla historycznie ukształtowanego krajobrazu, który stanowi istotną wartość kulturową i symboliczną i współtworzy tożsamość miejsca. Jest syntezą zmian, jakie do dziś zachodziły w strukturze przestrzennej danego obszaru. Skutkiem marginalizacji analiz dotyczących zmian krajobrazu oraz błędnych, bądź nieskutecznych założeń polityki przestrzennej wielu gmin wynikających z braku uniwersalnych wskaźników krajobrazowych określających możliwość lokalizacji nowych inwestycji jest przeznaczanie coraz większych obszarów pod zabudowę i powstawanie obiektów dysharmonijnych w krajobrazie. Niezbędne jest zatem poszukiwanie metod, które pozwolą na zapobieganie negatywnym zmianom wizualnym krajobrazu, mogącym powstać w wyniku realizacji zapisów dokumentów planistycznych i planowanych działań inwestycyjnych. Wymaga to interdyscyplinarnego podejścia i połączenia wiedzy z zakresu architektury i urbanistyki oraz kształtowania i ochrony środowiska. W tym kontekście podjęto próbę opracowania metody oceny pojemności krajobrazu wskaźnika określającego możliwość zmian danego krajobrazu, którego zastosowanie pozwoliłoby na ochronę walorów krajobrazowych w procesie planowania przestrzennego. Na podstawie wstępnych analiz, spośród gmin leżących w granicach Wrocławskiego Obszaru Funkcjonalnego (Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne 2011), wybrano obszar badań gminę Sobótka. Ze względu na położenie w bliskiej odległości od dużego ośrodka miejskiego oraz 2 Wśród elementów, jakie należy uwzględniać w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ustawa wymienia w art. 1, ust. 2 na drugim miejscu walory architektoniczne i krajobrazowe 7

częściowo w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny obszar gminy jest szczególnym miejscem dla mieszkańców i inwestorów. Wysoka atrakcyjność krajobrazu i silna presja inwestycyjna sprawia, że określenie zasad gospodarowania krajobrazem na tym obszarze jest niezwykle istotne. Problem słabej skuteczności instrumentów prawnych i marginalizacji znaczenia badań krajobrazowych w procesie planistycznym oraz stosowanych metod był poruszany w wielu publikacjach 3, zarówno w środowisku architektów krajobrazu, jak również geografów czy ekologów krajobrazu. O aktualności tego tematu świadczą także liczne dyskusje w trakcie konferencji m.in. w trakcie cyklicznego Forum Architektury Krajobrazu, odbywającego się co roku w innym ośrodku akademickim, konferencji Polska Polityka Krajobrazowa, która odbyła się w 2011 r. na Politechnice Wrocławskiej czy konferencji zorganizowanej w 2011 r. przez SGGW w Warszawie i Polską Asocjację Ekologii Krajobrazu Metody analiz środowiska przyrodniczego na potrzeby gospodarki przestrzennej. 1.2.2. Przedmiot i zakres badań Niniejsza praca obejmuje problematykę oceny oraz planowania zmian krajobrazu w procesie kształtowania struktury przestrzennej na obszarach podmiejskich, na podstawie opracowanej metody oceny pojemności krajobrazu. Zdefiniowanie poszczególnych części tematu rozprawy oraz głównych pojęć pozwoli przybliżyć kontekst podjętych badań. Krajobraz, główny przedmiot prowadzonych badań, to termin o bardzo szerokim znaczeniu, inaczej pojmowany przez różne dyscypliny naukowe, grupy zawodowe, stosowany także w języku potocznym, dla którego stworzono wiele definicji i interpretacji. W niniejszej pracy rozumiany jest jako fragment powierzchni ziemi postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i ludzkich (Europejska Konwencja Krajobrazowa 2000). W tym znaczeniu położono nacisk na dwa aspekty postrzeganie krajobrazu przez człowieka oraz tworzące go, równoważne elementy składowe przyrodnicze i antropogeniczne. Jedyną definicję pojemności krajobrazu w literaturze polskiej odnaleziono w Leksykonie geoekologii i ochrony krajobrazu (Malinowska i in. 2004). Określono ją jako zdolność do przyjmowania obciążeń związanych z działalnością człowieka. W dalszej części definicji autorzy zaznaczyli jednak, że termin ten odnosi się do maksymalnej ilości zaburzeń 3 Por.: Ostaszewska K. (red.), 2007, Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju, Warszawa czy Zaręba A., Chylińska D. (red.), 2008, Studia krajobrazowe jako podstawa właściwego gospodarowania przestrzenią, Wrocław 8

typu zanieczyszczenia czy zmiany warunków klimatycznych, którym można poddać krajobraz, w zupełności pomijając aspekt wizualny. Szeroka analiza stosowanych w literaturze zagranicznej definicji, a także znaczeń bliskoznacznych pojęcia (przedstawiona w podrozdziale Pojemność krajobrazu stan badań) skłoniła do określenia na nowo znaczenia tego terminu: stopień, w jakim dany krajobraz jest w stanie przyjmować kolejne zmiany w strukturze przestrzennej, bez utraty swoich dotychczasowych walorów wizualnych. Termin struktura (łac.) według słownika języka polskiego (Doroszewski 1996) oznacza układ i wzajemne relacje elementów tworzących całość lub całość zbudowaną w pewien szczególny sposób z poszczególnych elementów. Można zatem określić strukturę przestrzenną jako układ i wzajemne relacje elementów przyrodniczych i antropogenicznych tworzących przestrzeń. Definicja odnosi się do całości relacji przestrzennych poszczególnych elementów, a więc nie tylko do ich rozmieszczenia, ale także wzajemnego położenia. W tytule pracy użyto także sformułowania gminy podmiejskie, które odnosi się do gmin znajdujących się w granicach Wrocławskiego Obszaru Funkcjonalnego (Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne 2011). Spośród nich, na podstawie przyjętych kryteriów, wybrano jako obszar badań gminę Sobótka. Sformułowanie to wykorzystano dla podkreślenia, że ze względu na silne procesy przekształceń krajobrazu, tereny gmin znajdujących się w strefie bezpośredniego oddziaływania dużego miasta są wskazane do oceny pojemności krajobrazu. Wprawdzie kontekst przestrzenny został tym samym ograniczony, jednak zaproponowana metoda oceny pojemności krajobrazu może być stosowana na dowolnym obszarze. Ze względu na szerokie stosowanie w pracy pojęcia gospodarowanie krajobrazem należy przybliżyć także jego definicję zawartą w art. 1 Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, według której oznacza działanie, z perspektywy trwałego i zrównoważonego rozwoju, w celu zapewnienia regularnego podtrzymania krajobrazu tak, aby kierować i harmonizować jego zmiany wynikające z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych. Wyboru obszaru badań ogólnych i szczegółowych nie dokonano przypadkowo. W tym celu wykorzystano metodę kolejnych przybliżeń. Zakres przestrzenny I i II etapu pracy, z uwagi na szeroki kontekst badawczy podjętego tematu, został ograniczony do granic administracyjnych gminy Sobótka, wybranej ze zbioru 24 gmin wiejskich lub miejskowiejskich znajdujących się w granicach Wrocławskiego Obszaru Metropolitalnego (załącznik nr 1). Wyboru dokonano na podstawie przyjętych kryteriów: 9

1. W pierwszej kolejności wzięto pod uwagę udział w granicach gminy form ochrony przyrody, które zgodnie ze swoją nazwą powinny chronić krajobraz parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Ze względu na swoją specyfikę wszystkie grunty w ich granicach pozostają w gospodarczym użytkowaniu. Pozwoliło to wyodrębnić gminy Jordanów Śląski, Kąty Wrocławskie, Mietków, Miękinia, Prusice, Sobótka, Trzebnica, Wisznia Mała; 2. Drugim kryterium było zaawansowanie prac planistycznych w gminie na podstawie stopnia pokrycia gminy miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego; 3. Trzecim kryterium był stopień urozmaicenia ukształtowania i pokrycia terenu. Uzasadnienia wymaga jeszcze wybór jednostki administracyjnej do badania krajobrazu. Zdecydowano tak z pełną świadomością, że jej granice nie stanowią granic jednostki krajobrazowej. Ale kluczowe znaczenie miał tu fakt, że zmiany krajobrazu uwarunkowane są przyjętą przez gminę, w jej granicach administracyjnych, polityką przestrzenną zawartą w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. które muszą być zgodne ze studium. Na ich podstawie wydawane są decyzje dotyczące sposobu zagospodarowania terenu, powodujące w efekcie bezpośrednie zmiany w krajobrazie. Analiza dotychczasowych i planowanych zmian krajobrazu na obszarze wybranej gminy pozwoliła do badań szczegółowych wytypować obręb Sulistrowice, znajdujący się w południowej części gminy, dla którego przeprowadzono badania szczegółowe zmierzające do oceny pojemności krajobrazu. Został on wybrany na podstawie zestawienia uzyskanych w dwóch pierwszych etapach badań wskaźników zmienności i synantropizacji krajobrazu w porównaniu z innymi obrębami Sulistrowice w obu klasyfikacjach były wymieniane najwyżej. Przewidywany zakres przestrzenny badań został poszerzony również o analogiczne aspekty na wybranym obszarze porównawczym obrębie Romnów w granicach gminy Kąty Wrocławskie o zupełnie innej strukturze przestrzennej, ale podobnych uwarunkowaniach planistycznych. Umożliwiło to weryfikację opracowanej metody i w konsekwencji bardziej ogólne wnioskowanie. Analizy krajobrazu zostały przeprowadzone w dwóch stopniach szczegółowości: w ujęciu ogólnym, dotyczącym całego obszaru gminy Sobótka analiza dotychczasowych i planowanych zmian krajobrazu; 10

w ujęciu szczegółowym, dotyczącym wybranego fragmentu gminy obrębu Sulistrowice analiza pojemności krajobrazu. Ponieważ krajobraz to obiekt badań, który podlega ciągłym zmianom, a prawidłowe określenie zasad ochrony, gospodarowania i planowania krajobrazu wymaga poznania tendencji przemian, jakie zachodziły w krajobrazie, przyjęto w badaniach jak największy, możliwy zakres czasowy. W niniejszej pracy podyktowany jest on dostępnością materiałów kartograficznych dotyczących obszaru badań od 1938 r. (pierwsze dostępne mapy topograficzne) do 2009 r. (najnowsza ortofotomapa). Zakres czasowy wykracza nawet w przyszłość ze względu na analizę planowanych zmian krajobrazu, jakie mogą być wynikiem realizacji zapisów polityki przestrzennej zawartej w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Sobótka. 1.2.3. Główne założenia badań W dobie przyspieszonych przemian krajobrazu w Polsce, w ostatnich latach szczególnie zintensyfikowanych poprzez wykorzystanie dużych środków finansowych z Unii Europejskiej, niezbędne jest poszukiwanie nowych metod, które pozwalałyby na ocenę możliwości przekształceń krajobrazu w odniesieniu do planowanych zmian zagospodarowania przestrzennego. Jako punkt wyjścia w tym wypadku należy potraktować tekst Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, wskazującej na konieczność kierowania i harmonizowania zmian krajobrazu wynikających z procesów gospodarczych, społecznych i środowiskowych. To właśnie krajobraz jego wartość i możliwość zmian powinny warunkować planowane przekształcenia terenu, a nie na odwrót, tak by było możliwe zachowanie tych wartości dla kolejnych pokoleń. Można zatem powiedzieć, że podstawą metod określających możliwości przekształceń krajobrazu powinna być zasada zrównoważonego rozwoju, co stanowiło jedno z założeń przeprowadzonych badań. Zmiany w krajobrazie dostrzegane są i oceniane przez obserwatorów mieszkańców i osoby przyjezdne. Szczególnie zauważalne są tam, gdzie istnieje silne zapotrzebowanie na przestrzeń. Najbardziej zagrożone pod tym względem są obszary gmin podmiejskich, gdzie na skutek napływu ludności z dużego miasta często zmienia się przeznaczenie terenów, najczęściej z rolniczego na mieszkaniowy. Podobna sytuacja ma miejsce na terenach atrakcyjnych pod względem rekreacyjnym i wizualnym, gdzie wiele osób na co dzień mieszkających w miastach lokuje swoje domy letniskowe. Zmiany krajobrazu stanowią w dużej mierze pochodną obowiązujących dokumentów planistycznych na poziomie 11

lokalnym oraz wydawanych z zachowaniem zasady dobrego sąsiedztwa decyzji o warunkach zabudowy. W obu przypadkach nie ma prawnego obowiązku sporządzania analiz dotychczasowych i planowanych zmian krajobrazu w ramach prac przygotowawczych do sporządzenia dokumentów planistycznych czy przez wydaniem odpowiednich decyzji. Brakuje także procedur administracyjnych umożliwiających kontrolę prowadzonych zmian. Brak analiz krajobrazowych w procedurze planistycznej nie pozwala wskazać historycznie ukształtowanych fragmentów oraz podstawowych kierunków przekształceń krajobrazu, ani prawidłowo przewidzieć i ocenić skutków, jakie spowodują planowane przekształcenia struktury przestrzennej. Nie można zapominać, że dla mieszkańców każdy element w krajobrazie ma swoją historię i znaczenie historyczne, przez co stanowi istotną wartość symboliczną. Dopiero pełen zasób informacji dotyczący właściwości krajobrazu i procesów, jakie go ukształtowały powinny stanowić podstawę do podejmowania decyzji planistycznych i formułowania wytycznych dotyczących zasad gospodarowania krajobrazem. Przyjęto zatem założenie, że krajobraz stanowi fizjonomiczne odzwierciedlenie i syntezę zmian, które do dziś zachodziły w strukturze przestrzennej. Dlatego analizując aktualny stan krajobrazu i planowane zmiany należy uwzględniać w badaniach czynnik czasu i w pierwszej kolejności dokonać analizy dotychczasowych przekształceń krajobrazu. Należy bowiem uzmysłowić sobie, że stan, jaki aktualnie obserwujemy jest tylko jednym dziś ostatnim ogniwem łańcucha przeobrażeń, jakie miały miejsce na danym obszarze (Myga-Piątek 2005 a). Ponadto przyjęto za Kistowskim (2005), że najsilniej na postrzeganie krajobrazu oddziałują dwa czynniki ukształtowanie i pokrycie terenu, których analiza była podstawą określenia pojemności krajobrazu. Pierwszy z wymienionych czynników stosunkowo rzadko wpływa na zmienność krajobrazu (sytuacje ekstremalne związane np. z trzęsieniem ziemi), dlatego pozostaje w tym wypadku prześledzenie zmian drugiego czynnika. W znacznym stopniu pozwala to na odtworzenie dawnej struktury przestrzennej, której analiza stanowi podstawę I etapu badań. Pokrycie terenu jest elementem w dokładny sposób przedstawianym na mapach, dzięki czemu łatwo poddaje się analizom jakościowym i ilościowym. Jednak uznanie pokrycia terenu za wskaźnik opisujący krajobraz ma wiele wad (Michalczyk 2002). Świadczy jedynie o ważnych cechach krajobrazu, ale nie jest jego dokładnym odzwierciedleniem. Wynika to z istoty samego krajobrazu, tworzonego przez niezliczoną liczbę elementów, o skomplikowanej strukturze, gdzie jeden element łączy się z innymi, wzajemnie na siebie oddziałując. Każda zmiana znajduje swoje odbicie w wielkości 12

pozostałych elementów, tworząc nową całość. Zmniejszenie powierzchni danego typu powoduje zwiększenie innej, co widoczne jest w krajobrazie. Badanie krajobrazu w takim ujęciu jest pozbawione trzeciego wymiaru oraz subiektywnej oceny obserwatora, jednak pozwala na ocenę zmienności krajobrazu dla potrzeb planowania przestrzennego w skali całej gminy. 1.2.4. Hipotezy i cele badawcze Na podstawie tak przyjętych założeń postawiono pytania badawcze, a następnie sformułowano trzy równorzędne hipotezy badawcze. Jak wyglądał kiedyś krajobraz w granicach gminy Sobótka? Jakim ulegał przekształceniom? Jakie mechanizmy spowodowały zmiany w krajobrazie? Jaki jest stopień tych zmian? Gdzie zmiany były największe, a gdzie najmniejsze? Czy położenie w bliskiej odległości od dużego miasta miało wpływ na przekształcenia krajobrazu? Teza 1: w krajobrazie gminy Sobótka, położonej na terenie uznanym jako obszar funkcjonalny Wrocławia, zachodzą intensywne przekształcenia krajobrazu wywołane zmianami w strukturze przestrzennej. Jakie zmiany krajobrazu przyniesie realizacja zapisów polityki przestrzennej gminy Sobótka? Jaki jest stopień planowanych zmian? Czy na zmniejszenie stopnia zmian miało wpływ położenie w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny? Czy skutki krajobrazowe planowanych zmian były w jakiś sposób analizowane? Teza 2: realizacja polityki przestrzennej, zawartej w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Sobótka, spowoduje degradację krajobrazu chronionego w jej granicach. Czy istnieją odpowiednie wskaźniki pozwalające na zapobieganie negatywnym zmianom wizualnym krajobrazu? Czy jest możliwe zastosowanie oceny pojemności krajobrazu w procesie kształtowania struktury przestrzennej? Czy można oprzeć lokalizację nowych obszarów przeznaczonych pod zabudowę na ocenie pojemności krajobrazu? Teza 3: zastosowanie oceny pojemności krajobrazu jako narzędzia wspomagającego planowanie przestrzenne pozwala na weryfikację obowiązujących ustaleń planistycznych oraz określenie możliwości dalszych zmian krajobrazu. 13

Przyjęte hipotezy badawcze zdeterminowały określenie dwóch głównych celów badań: naukowy podjęcie próby opracowania uniwersalnej metody przeprowadzania studiów krajobrazowych, umożliwiających weryfikację zapisów planistycznych i działań inwestycyjnych, na podstawie oceny pojemności krajobrazu, w celu zapobiegania negatywnym zmianom wizualnym, jakie mogą powstać w wyniku przekształceń struktur przestrzennych; praktyczny opracowanie wytycznych planistycznych w zakresie kształtowania krajobrazu obszaru badań szczegółowych, na podstawie oceny jego pojemności. Podjęte zostały badania pośrednie, zmierzające do osiągnięcia celów podstawowych, które dotyczyły: 1) rozpoznania zagadnień związanych z gospodarowaniem krajobrazem w warunkach zrównoważonego rozwoju i ich miejsca w systemie planowania przestrzennego w Polsce; 2) przeanalizowania zmian krajobrazu gminy Sobótka w ujęciu historycznym z określeniem elementów decydujących o jego dzisiejszym kształcie; 3) określenia poziomu dotychczasowych zmian krajobrazu gminy Sobótka w okresie 1938 r. 2009 r. na podstawie wskaźnika zmienności krajobrazu; 4) określenia poziomu planowanych zmian krajobrazu, jakie mogą nastąpić na skutek realizacji zapisów polityki przestrzennej gminy zawartej w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego na podstawie planowanego wzrostu wskaźnika synantropizacji krajobrazu; 5) określenia możliwości dalszych przekształceń krajobrazu, wynikających z lokalizacji nowych obszarów przeznaczonych pod budownictwo mieszkaniowe, usługowe i przemysłowe, na podstawie oceny pojemności krajobrazu na obszarze badań szczegółowych; 6) wskazania konfliktów krajobrazowych i sformułowania wytycznych w zakresie kształtowania krajobrazu na obszarze badań szczegółowych, na podstawie przeprowadzonych analiz. 1.3. Pojemność krajobrazu stan badań Rozpoczynając dyskusję i badania nad pojemnością krajobrazu należy w pierwszej kolejności uszeregować stosowane w polskiej literaturze definicje i pojęcia bliskoznaczne. 14

Pomimo że badania nad pojemnością krajobrazu są w Polsce stosunkowo nowym tematem prac badawczych, w podobnym kontekście używano dwóch grup określeń wrażliwości i odporności oraz chłonności i pojemności krajobrazu. Wrażliwość według słownika języka polskiego (Doroszewski 1996) oznacza zdolność do reagowania na bodźce. Odnosząc tą definicję bezpośrednio do krajobrazu można stwierdzić, iż jest to zdolność krajobrazu do ulegania zmianom wywołanym określonym bodźcem. Jako antonim wrażliwości ten sam słownik wymienia słowo odporność. Zatem niska odporność na dany czynnik powodujący zmiany w krajobrazie oznacza dużą wrażliwość w odniesieniu do tego czynnika. Dlatego ocena wrażliwości czy odporności krajobrazu nie powinna być oceną ogólną, charakteryzującą określony wycinek przestrzeni. Można mówić o krajobrazie wrażliwym lub odpornym, ale tylko w odniesieniu do określonego czynnika (Kistowski 2003 a). Wśród badań nad krajobrazem używane jest pojęcie odporności wizualnej krajobrazu (Rygiel 2007) oznaczającej zdolność do przyjmowania nowych elementów lub zmian bez uszczerbku na swojej wartości i integralności. Autor zwraca jednak uwagę na trudności w tłumaczeniu obcojęzycznych zwrotów i definicji, ze względu na to, że wiele koncepcji jest zbliżonych do siebie, a definicje są używane zamiennie. Ocena dokonywana jest na podstawie analizy dwóch grup wskaźników biofizycznych zależnych od elementów tworzących krajobraz oraz percepcyjnych, związanych z procesem postrzegania krajobrazu przez człowieka. Podobnie definiowana jest w literaturze wrażliwość krajobrazu na przekształcenia (Rozenau Rybowicz, Szlenk Dziubek 2007, 2009). Autorki studium krajobrazu gminy Poronin definiują ten termin jako współczynnik określający na ile potencjalne zmiany (będące wynikiem zapisów w dokumentach planistycznych) wpływać mogą na percepcję krajobrazu. Wpływ ten został oceniony na podstawie opracowanych macierzy wartości zestawiających uzyskane punkty osobno dla terenów zabudowanych (oceniano zagęszczenie zabudowy i ekspozycję na Tatry) i otwartych (oceniano stopień obudowania wnętrza krajobrazowego i ekspozycję na Tatry). Ocena została przygotowana na potrzeby zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. W kontekście planowania przestrzennego o ochronie wrażliwych krajobrazów pisano w tekście studium przygotowanego w trakcie prac przygotowawczych przed sporządzeniem aktualizacji Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego (Kistowski i in. 2005). Przy wykorzystaniu metody macierzy wartości zaproponowano strefy priorytetowe dla ochrony i kształtowania krajobrazu województwa pomorskiego w oparciu o 15

ocenę dwóch czynników wartości i zagrożeń dla krajobrazu. Znamienne jest, że w znanych w polskiej i zagranicznej literaturze dotyczącej bezpośredniej oceny wrażliwości czy pojemności krajobrazu wykorzystywano metodę macierzy wartości. Jednak samo zastosowanie metody macierzy wartości w ocenie krajobrazu nie jest nowe na początku lat 90. do oceny wartości estetycznej proponował ją Bajerowski (2007). W kontekście ocen oddziaływania na środowisko pojawia się w literaturze wrażliwość wizualna (Sas-Bojarska 1998) definiowana jako podatność krajobrazu na negatywne wpływy. Jak twierdzi autorka zależy ona od kontrastu różnych elementów krajobrazu w odniesieniu do koloru, formy czy materiału oraz od występowania dominant przestrzennych i wynikających z wymienionych elementów możliwości ukrycia zmian w zagospodarowaniu terenu. O wrażliwych krajobrazach kulturowych pisał także Hernik (2011) w rozprawie habilitacyjnej definiując je jako krajobrazy szczególnie zagrożone niepożądanymi zmianami. Autor wskazuje, że skutecznym sposobem zachowania tych obszarów jest powiązanie ich ochrony z działaniami na rzecz rozwoju tych obszarów. W zaproponowanej metodyce badań bazuje na ocenie zmian struktury użytkowania ziemi, dzięki której możliwe było określenie mechanizmów dotychczasowych zmian krajobrazu kulturowego i prognozowanie przyszłych zmian. Próbę ustalenia prawidłowości zastosowania pojęć chłonności i pojemności podjęto w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa 4, gdzie opracowano kryteria chłonności ekologicznej dla potrzeb planowania przestrzennego. Uznano, że termin chłonność należy stosować w odniesieniu do analiz i ocen dotyczących środowiska naturalnego nie zagospodarowanego wcześniej przez człowieka. Tak jest w przypadku chociażby oceny chłonności naturalnej terenu. Natomiast termin pojemność powinien być stosowany w odniesieniu do środowiska już wcześniej podlegającego presji człowieka polegającej np. na zagospodarowaniu przestrzennym. Tak jest w przypadku oceny pojemności krajobrazu. (Opracowanie kryteriów chłonności, 2008). Pojęcie chłonności krajobrazowej (Ozimek P., Ozimek A. 2009) definiowane jest jako zdolność do przyjęcia nowych elementów, bez utraty tożsamości swojej fizjonomii. W definicji podkreślono znaczenie wizualnego charakteru krajobrazu. W tym wypadku ocena chłonności krajobrazu odnosiła się do obszaru niezagospodarowanego i stanowiła ocenę ogólną odnoszącą się do całości danego fragmentu krajobrazu, nie zaś do konkretnego czynnika, co odróżnia ją od stosowanych pojęć 4 Jednostka resortowa Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej 16

wrażliwości i odporności. Nie może jednak być stosowana zamiennie z podobnie definiowanym terminem pojemności krajobrazu. W przeciwieństwie do Polski, gdzie ocena pojemności czy wrażliwości krajobrazu nie była nigdy powszechnie stosowana, w krajach zachodnich o ocenie wpływu i konsekwencjach projektowanych zmian krajobrazu zaczęto myśleć już pod koniec lat 60-tych ubiegłego wieku. Wtedy po raz pierwszy architekci krajobrazu ze Stanów Zjednoczonych opracowali kryteria oceny zdolności krajobrazu do absorbowania różnego poziomu i typu zmian wynikających z rozwoju zagospodarowania, określając ją jako współczynnik VAC Visual Absorption Capability (Jacobs, Way 1969 za: Smardon i in. 1986). Autorzy analizowali w tym wypadku ukształtowanie terenu, pokrycie terenu oraz widoczność. W ciągu następnych 10 lat tematyka ta była systematycznie rozwijana i wykorzystywana głównie dla potrzeb zalesiania nowych terenów. Metodę oceny rozwinęli architekci krajobrazu ze służby leśnej na Alasce (Knode 1971) definiując współczynnik VAC jako zdolność krajobrazu do akceptowania zmian zabudowy bez widocznego wpływu na jego charakter. Przy zastosowaniu omawianej metody starano się m.in. określić efekty wizualne wprowadzenia ekranów zieleni z roślinności leśnej (Tlusty 1979). W ramach tych badań stwierdzono, że spośród wielu elementów lub cech krajobrazu, które mają wpływ na współczynnik VAC do najważniejszych należy zaliczyć spadek terenu, złożoność krajobrazu, kolor gleby oraz typ i wysokość roślinności. Na podstawie analizy wybranych czynników stworzono kolejne mapy (warstwy), które po nałożeniu dały mapę pokazującą zdolność krajobrazu do absorbowania zmian w podziale na trzy kategorie wysoka, średnia i niska. Opracowaną metodę oceny wykorzystano po raz pierwszy do innych celów niż krajobraz leśny w trakcie analizy wpływu 4 wariantów projektowanej rozbudowy systemu transportowego na jakość krajobrazu w rejonie Kalifornii (Johnson 1974). W przeprowadzonych badaniach po raz pierwszy użyto także programu komputerowego o nazwie Viewit w celu przedstawienia analiz widoczności. Kluczowym momentem dla rozwoju metody VAC był rok 1979, kiedy zebrano dotychczasowe doświadczenia i zaproponowano dwa podejścia do jej wykorzystania. Autorzy pierwszego z nich (Anderson i in. 1979) określili trzy grupy czynników, które wpływają na wartość wskaźnika VAC: czynniki biofizyczne, do których zaliczyli spadek terenu, różnorodność i kompozycję roślinności, istniejące ekrany zieleni, stopień regeneracji roślinności, zróżnicowanie koloru gleby, różnorodność form rzeźby terenu, różnorodność form występowania wód, podatność gleb na erozję; 17

czynniki percepcyjne, do których zaliczono odległość obserwatora, położenie w różnych częściach stoku, liczbę oglądanych planów, liczbę obserwatorów, czas oglądanego widoku, oświetlenie, porę roku oraz położenie analizowanego terenu w pobliżu punktów widokowych; czynniki związane z typem, powierzchnią ocenianego elementu. Do oceny fragmentu krajobrazu leśnego wykorzystali 4 czynniki spadek terenu, zróżnicowanie roślinności i obecność ekranów zieleni, zdolności regeneracyjne roślinności oraz zróżnicowanie koloru gleby. Wskaźnik VAC obliczono sumując przyznane w poszczególnych kategoriach wartości punktowe. Drugie podejście dotyczyło zastosowania współczynnika VAC w trakcie wyboru lokalizacji nowych inwestycji (Yeomans 1979). Autor wskazywał, że na możliwość ukrycia inwestycji w krajobrazie wpływają dwa zasadnicze czynniki stopień penetracji wizualnej, odnoszący się do obszaru, jaki można oglądać z punktów widokowych, na który wpływ mają warunki topograficzne i pokrycie roślinnością, a także złożoność kompozycji krajobrazu, zależna od rzeźby terenu, typu i wysokości roślinności, zróżnicowanie kolorystyki i różnych innych form występujących w krajobrazie. Podkreślono, że głównym elementem wpływającym na wartość wskaźnika VAC jest spadek terenu, dlatego został on określony za pomocą iloczynu przyznanej wartości punktowej dla spadku terenu i sumy przyznanych wartości dla pozostałych 4 czynników podatności gleb na erozję, potencjału regeneracyjnego roślinności, zróżnicowania kolorystyki oraz zróżnicowania kompozycji krajobrazu. Uzyskiwana wartość miała wskazywać na możliwość ukrycia projektowanego elementu w konfiguracji terenu i w zieleni. Ocena wskaźnika VAC wykorzystywana jest głównie przez władze lokalne do oceny możliwości lokalizacji inwestycji na danym terenie. Należy jednak zaznaczyć, że przedstawiona ocena bierze pod uwagę jedynie aspekty przyrodnicze i wizualne, pomijając w zupełności aspekt kulturowy, a także analizę dotychczasowej zmienności krajobrazu. Studia z tego zakresu były podejmowane także w Hiszpanii (Leitão 1997) czy w Izraelu (Amir, Gidalizon 1990). W kontekście planowania przestrzennego badania nad pojemnością krajobrazu zostały podjęte w ramach rozwijanej od lat 90. ubiegłego wieku tzw. oceny charakteru krajobrazu (Landscape Character Assessement), która stanowi obecnie podstawę gospodarowania krajobrazem i planowania jego zmian na terenie Anglii i Szkocji. Bazą tej oceny jest uznanie krajobrazu jako wyniku współoddziaływania środowiska przyrodniczego i elementów kulturowych, który jest postrzegany przez człowieka. Charakter krajobrazu jest tu 18

definiowany jako swoisty i wyrazisty układ elementów, który sprawia, że dany krajobraz jest odmienny od pozostałych (Swanwick 2002). Ocena nie określa wartości krajobrazu, pozwala ocenić specyfikę obszarów i cech różnicujących oraz określić integralność i spójność krajobrazu, a także zgodność z historycznymi wzorcami (Raszeja 2008). Wymaga analiz wielu czynników służących identyfikacji cech, które sprawiają, że dany krajobraz różni się od innych oraz określeniu możliwości i warunków zmian krajobrazu. Przebiega w oparciu o 4 główne założenia (Swanwick 2004, Benson 2004, Majchrowska 2006): 1. Ocena charakteru krajobrazu odnosi się do układu cech krajobrazu, który odróżnia go od innych, a nie określa wartości czy jakości krajobrazu. 2. Konieczne jest rozdzielenie procesu identyfikacji cech krajobrazu od ich oceny. 3. Dopuszczalne jest łączenie ocen obiektywnych oraz subiektywnych, jednak należy to określić w przyjętej metodyce. 4. Ocena możliwa jest do zastosowania w różnych skalach. Wynikiem przeprowadzonej oceny było wyznaczenie 159 indywidualnych jednostek krajobrazowych na poziomie krajowym (landscape charakter areas) oraz typologii krajobrazów (landsacpe charakter type) na mniejszych obszarach. Ocena charakteru krajobrazu stała się podstawą do oceny pojemności i wrażliwości krajobrazu. Po raz pierwszy w 2000 roku przeprowadzono pilotażowe badania pozwalające określić możliwość i zasięg lokalizacji nowych obszarów zabudowanych wokół miasta Perth oraz 17 mniejszych miejscowości (Scottish Natural Heritage 2001). Wyznaczono także lokalizację pasa zieleni wokół miasta. Zebrane przez Countryside Agency and Scottish Natural Heritage doświadczenia pozwoliły opracować w 2002 r. przewodnik do oceny charakteru krajobrazu (Landscape Character Assessment Guidelines for England and Scotland), w ramach którego opracowano szereg dodatkowych załączników. Jednym z nich jest instruktaż oceny wrażliwości i pojemności krajobrazu (Topic Paper 6 - Techniques and criteria for judging capacity and sensitivity, Swanwick, 2004). Pojemność krajobrazu została tu zdefiniowana jako stopień w jakim dany typ krajobrazu jest w stanie przyjmować zmiany bez istotnego wpływu na swój charakter. Proces oceny pojemności krajobrazu jest tu skomplikowany, bazuje na analizie wielu czynników przyrodniczych, kulturowych i wizualnych, z których większość została zidentyfikowana w trakcie określania charakteru krajobrazu. Zarówno pojemność, jak i wrażliwość krajobrazu została określona za pomocą metody macierzy wartości w podziale na 3 kategorie wysoką, średnią i niską. Do całościowej oceny wrażliwości krajobrazu (overall landscape sensitivity) zaproponowano macierz wartości 19

zestawiającą ocenę wrażliwości wizualnej (visual sensitivity) i wrażliwości wynikającej z charakteru krajobrazu (landscape charakter sensitivity), natomiast wartość określająca pojemność krajobrazu to kompilacja oceny całościowej wrażliwości oraz oceny wartości krajobrazu (landscape value). Instruktaże zostały opracowane zarówno dla urbanistów, architektów krajobrazu, jak również dla władz lokalnych. Opracowanie studium pojemności krajobrazu stało się podstawą do wyznaczania lokalizacji i zasięgu nowych obszarów mieszkaniowych czy lokalizacji konkretnych inwestycji jak np. fermy wiatrowe i jest powszechnie wykorzystywane w trakcie tworzenia dokumentów planistycznych (Scottish Natural Heritage 2009). 1.4. Metody badań i materiały źródłowe W ramach prac badawczych zgromadzono liczne publikacje związane z tematem i terenem badań, poddano analizom dostępne aktualne i archiwalne materiały kartograficzne, obowiązujące dokumenty planistyczne, przeprowadzono także inwentaryzację krajobrazu, zarówno warstwy kulturowej, jak i przyrodniczej oraz wykonano inwentaryzację fotograficzną. Dzięki uzyskanym danym przeprowadzono analizę dotychczasowych i planowanych przekształceń krajobrazu oraz oceniono pojemność krajobrazu, która była podstawą do sformułowania wytycznych w zakresie kształtowania krajobrazu na obszarze badań szczegółowych. Ze względu na złożony charakter pracy przy realizacji poszczególnych celów szczegółowych konieczne było zastosowanie różnych metod badawczych: 1) sposób gromadzenia danych źródłowych: badania kameralne źródeł pośrednich studia dostępnej literatury polskiej i obcojęzycznej oraz obowiązujących aktów prawnych; badania kameralne źródeł bezpośrednich kwerenda archiwalna, badania materiałów kartograficznych i ikonograficznych; badania terenowe obserwacje bezpośrednie, inwentaryzacje terenowe. 2) sposób prowadzenia analiz: metoda kolejnych przybliżeń, w celu wyłonienia obszaru badań ogólnych gminy Sobótka oraz obszaru badań szczegółowych obrębu Sulistrowice; metoda powierzchniowej analizy jakościowej i ilościowej opartej na informacjach uzyskanych z archiwalnych i aktualnych materiałów kartograficznych i opracowań 20

planistycznych, w celu uzyskania danych o dawnej i aktualnej strukturze przestrzennej; metoda odchyleń, w celu analizy dotychczasowych zmian krajobrazu; metoda macierzy wartości, w celu oceny pojemności krajobrazu. 3) sposób wnioskowania: indukcja analiza przypadku i uogólnianie wniosków; tworzenie wytycznych w zakresie gospodarowania krajobrazem. 4) sposób prezentacji wyników: metoda opisowa; mapy, kartogramy, zestawienia tabelaryczne. Dla osiągnięcia zamierzonego celu badawczego metodykę pracy (ryc. 1) podzielono na fazę wstępną i 6 zasadniczych etapów badań, z czego dwa pierwsze dotyczyły całej gminy Sobótka, 3 kolejne dotyczyły analiz obszaru wybranego do badań szczegółowych obrębu Sulistrowice, a ostatni to etap weryfikacji opracowanej metody na obszarze kontrolnym. Metodykę zaproponowanej oceny pojemności krajobrazu umieszczono w rozdziale III Kształtowanie struktury przestrzennej na bazie oceny pojemności krajobrazu, gdzie szczegółowo opisano każdy z etapów postępowania. 21

Ryc. 1. Metodyka badań (opracowanie własne) Faza wstępna Wstępny etap badań obejmował analizę 26 gmin znajdujących się w granicach Wrocławskiego Obszaru Funkcjonalnego pod kątem występowania parków krajobrazowych oraz obszarów chronionego krajobrazu, stopnia zaawansowania prac planistycznych oraz stopnia urozmaicenia pokrycia i ukształtowania terenu. Analiza ta pozwoliła wskazać gminę Sobótka jako obszar badań ogólnych. W ramach prac wstępnych zapoznano się także z licznymi publikacjami związanymi z tematem badań, które dotyczyły głównie zastosowania oceny pojemności krajobrazu, a także przyczyn i skutków oraz metod oceny zmian krajobrazu, różnic w sposobie postrzegania oraz miejsca krajobrazu w systemie planowania przestrzennego. Oprócz tego zgromadzono literaturę i materiały bezpośrednie mapy oraz materiały ikonograficzne dotyczące obszaru badań. Pozwoliło to rozpoznać historyczne przekształcenia krajobrazu. 22

Analiza dotychczasowych zmian krajobrazu w okresie od 1938 r. do 2009 r. Zakres przeprowadzonych analiz obejmował dwie części. W ramach pierwszej z nich części analitycznej wykonano analizę przemian krajobrazu na terenie badań, przy wykorzystaniu metody powierzchniowej analizy jakościowej i ilościowej opartej na informacjach uzyskanych ze współczesnych i archiwalnych materiałów kartograficznych. Sporządzono bazę danych dotyczących powierzchni głównych elementów tworzących strukturę przestrzenną dla 3 przekrojów czasowych 1938 r., 1977 r., 2009 r. Na podstawie uzyskanych danych stosując metodę odchyleń obliczono wskaźnik zmienności krajobrazu dla analizowanego obszaru. Druga część obejmowała przedstawienie wyników przeprowadzonych analiz w postaci kartogramów pokazujących przestrzenny rozkład zmian poszczególnych elementów tworzących strukturę przestrzenną w podziale na obręby geodezyjne, map przedstawiających strukturę przestrzenną w 3 analizowanych przekrojach czasowych oraz wykonanie końcowego kartogramu zmienności krajobrazu. Pozwoliło to wskazać obszary, podlegające największym zmianom, jak i tereny, gdzie krajobraz ulegał najmniejszym przekształceniom. Analiza planowanych zmian krajobrazu zawartych w obowiązującym studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Część analityczna tego etapu badań obejmowała określenie powierzchni poszczególnych elementów tworzących strukturę przestrzennych przedstawiono na rysunku studium i ich porównanie ze stanem z 2009 r. oraz obliczenie za pomocą przyjętego wzoru wskaźnika synatropizacji krajobrazu. Część wynikową stanowi porównanie uzyskanych wskaźników dla obu grup danych i wskazanie obszarów najbardziej zagrożonych zmianami. Analiza wskazała obszary, które są zagrożone największymi zmianami krajobrazu. Ocena pojemności krajobrazu wynikająca ze struktury przestrzennej Od tego etapu badania wykonywano dla obrębu Sulistrowice, wybranego na podstawie zestawienia ocen wskaźnika dotychczasowej zmienności krajobrazu oraz wzrostu wskaźnika synantropizacji krajobrazu dla danych uzyskanych z analizy stanu w 2009 r. oraz danych uzyskanych na podstawie analizy obowiązującego studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Ocena pojemności wynikającej ze struktury przestrzennej jest pierwszą składową oceny pojemności krajobrazu. Uzyskano ją bazując na danych 23

uzyskanych w trakcie inwentaryzacji terenowych wykonanych w 2010 i 2011 r. Wyniki analiz dla 3 elementów wpływających na możliwość ukrycia w krajobrazie zmian struktury przestrzennej ukształtowania terenu, wysokości roślinności i zabudowy oraz kompozycji roślinności i zabudowy przedstawiono na przyjętej siatce pól podstawowych, pokazując w ten sposób przestrzenny rozkład analizowanej cechy ocenionej na podstawie przyjętych kategorii i macierzy wartości. Zestawienie wszystkich ocen pozwoliło określić pojemność krajobrazu wynikającą ze struktury przestrzennej. Ocena pojemności krajobrazu wynikająca z ekspozycji Drugą częścią oceny pojemności krajobrazu była ocena wynikająca z ekspozycji. Z głównych punktów widokowych oraz z głównych wjazdów do miejscowości oceniono otwarcie na widok publiczny poszczególnych pól podstawowych. Odwołując się do przyjętej w pracy definicji krajobrazu, postanowiono obie składowe oceny pojemności krajobrazu potraktować równorzędnie. Wynikiem końcowym analiz było przedstawienie rozmieszczenia oceny pojemności krajobrazu dla obrębu Sulistrowice na siatce pól podstawowych wraz z określeniem charakterystyki każdej z przyjętych kategorii pojemności krajobrazu. Porównanie oceny pojemności krajobrazu z zapisami polityki przestrzennej gminy, wskazanie obszarów konfliktowych, wytyczne w zakresie gospodarowania krajobrazem Ostatnim etapem badań było porównanie oceny pojemności krajobrazu przedstawionej na siatce pól podstawowych z rysunkiem studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, pokazującym politykę przestrzenną gminy. W ten sposób określono obszary konfliktowe, dla których planowana jest zabudowa, a gdzie pojemność krajobrazu jest niska. Pozwoliło to wskazać obszary priorytetowe w zakresie ochrony krajobrazu, dla których konieczna jest zmiana zapisów istniejących dokumentów planistycznych oraz obszary, gdzie określone zmiany w strukturze przestrzennej nie spowodują utraty walorów wizualnych. Weryfikacja opracowanej metody Aby pokazać uniwersalność zastosowanej metody oceny pojemności krajobrazu badania w tym samym zakresie i kształcie przeprowadzono na terenie obrębu Romnów, w gminie 24

Kąty Wrocławskie. Wybrano teren o odmiennym ukształtowaniu i pokryciu terenu, ale o podobnych uwarunkowaniach planistycznych również znajdujący się w bliskiej odległości od Wrocławia, na terenie parku krajobrazowego. Aby prawidłowo przeprowadzić proces badawczy, oprócz licznych źródeł pośrednich publikacji związanych z tematem pracy i obszarem badań oraz aktów prawnych odnoszących się do krajobrazu, zgromadzono bezpośrednie materiały źródłowe dotyczące obszaru badań: 1) materiały kartograficzne: niemieckie mapy topograficzne (Masstichblatt) w skali 1:25000 aktualność 1938 r.; mapy topograficzne w skali 1:25000, układ 1965 aktualność 1977 r.; ortofotomapę aktualność 2009 r.; obowiązujące studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz inne dokumenty planistyczne; 2) materiały ikonograficzne: archiwalne i aktualne pocztówki i fotografie; 3) przewodniki, mapy turystyczne i opracowania dotyczące zasobów środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego obszaru badań. 25

2. TEORETYCZNE PODSTAWY BADANIA I PLANOWNIA ZMIAN KRAJOBRAZU 2.1. Koncepcja zrównoważonego rozwoju jako podstawa badania i planowania zmian krajobrazu Zrównoważony rozwój jest jednym z podstawowych haseł, które w ostatnich kilkunastu latach odegrało w świecie kluczową rolę. Zostało sformułowane jako odpowiedź współczesnego świata na globalne problemy związane ze skutkami wpływu człowieka na środowisko niekontrolowaną urbanizacją i rozwojem przemysłu. Podwaliny pojęcia powstały w 1968 r. w czasie XXIII sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych oraz w 1975 r. na II sesji Rady Zarządzającej UNEP 5, gdzie uzgodniono definicję społeczeństwa realizującego ideę trwałego rozwoju (Donarska 2004). Po raz pierwszy angielskie sformułowanie sustainable development pojawiło się w 1987 r. w raporcie Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju ONZ pt. Nasza wspólna przyszłość, w którym zostało zdefiniowane jako rozwój zdolny do zaspokajania potrzeb współczesnego społeczeństwa, w sposób nienaruszający możliwości zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń (Our Common Future 1987). Założenia te potwierdzono następnie na Szczycie Ziemi Konferencji Narodów Zjednoczonych, która odbyła się w Rio de Janeiro w 1992 r., gdzie sformułowano 27 globalnych zasad, pozwalających na osiągnięcie zrównoważonego rozwoju. W tym porozumieniu zgodnie stwierdzono, że ochrona środowiska oraz rozwój gospodarczy i społeczny nie mogą być traktowane jako osobne dziedziny, a jedynym kierunkiem zapewniającym ludzkości możliwość przetrwania jest właśnie rozwój zrównoważony (Agenda 21 1993). W literaturze można spotkać wiele różnych definicji odwołujących się do sformułowań ekorozwój, rozwój trwały, samopodtrzymujący się, stabilny. Jest to spowodowane brakiem precyzyjnego tłumaczenia słowa sustain oznaczającego podtrzymywać coś, uczynić coś trwałym, zapewnić mu istnienie. Jaszczuk Skolimowska (2008), powołując się na Baranowskiego (1998), określiła ogólne stwierdzenia, jakie zawiera większość z nich: poszanowanie zasobów ze względu na ich ograniczoność; harmonizowanie ekologicznych, społecznych i ekonomicznych celów rozwoju; długookresowe podejście do planowania i urzeczywistniania celów rozwojowych. 5 United Nations Environment Programme Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych 26

Omawiane pojęcie pojawia się także w dokumentach przyjętych przez polski parlament Konstytucji Rzeczpospolitej, Politykach Ekologicznych Państwa i in., co podkreśla jego wagę. Powinno mieć zatem wpływ na wiele decyzji administracyjnych. Aktualna prawna definicja zrównoważonego rozwoju zawarta jest w ustawie Prawo ochrony środowiska (Dz.U. 2001 nr 62 poz. 627), która określa go jako rozwój społeczno gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń 6. Termin ten jest także istotą planowania przestrzennego działań, opartych na podstawach naukowych i demokratycznie stanowionym prawie, zmierzających do zapewnienia ludziom przestrzeni do długotrwałego rozwoju i osiągnięcia ładu przestrzennego. Dla prawidłowości założeń niniejszej pracy szczególnie ważny jest wpływ idei zrównoważonego rozwoju na zasady gospodarowania i planowania krajobrazu w procesie planowania przestrzennego. Jednym z ważnych czynników kształtujących poziom jakości życia człowieka jest otaczający go krajobraz powszechnie uważany za dobro publiczne (Europejska Konwencja Krajobrazowa 2000). Jego właściwa organizacja jest wyrazem świadomości i odpowiedzialności społeczeństwa i władz lokalnych za kształt otoczenia. Obowiązująca ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wyznacza gminę podstawową jednostkę samorządu terytorialnego jako jednostkę w bezpośredni sposób decydującą o ochronie i kształtowaniu krajobrazu w jej granicach 7. Ma to odzwierciedlenie w postaci zapisów w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, jak również w decyzjach o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu czy decyzjach o lokalizacji inwestycji celu publicznego. Władze gminy są zobowiązane do przyjęcia idei zrównoważonego rozwoju jako bazy dla wszelkich działań planistycznych, które powinny oznaczać projektowanie zakładające zachowanie równowagi pomiędzy wszystkimi elementami środowiska, w którym bytuje człowiek, tak, by przy racjonalnym wykorzystaniu 6 Art. 2, pkt. 50 ustawy Prawo ochrony środowiska z dn. 27 kwietnia 2001; Dz.U. nr 62, poz. 627 z późniejszymi zmianami 7 W art. 1 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27 marca 2003 r. (Dz.U. nr 80, poz. 717 z późniejszymi zmianami) wymieniono na drugim miejscu walory architektoniczne i krajobrazowe jako elementy, jakie należy uwzględniać w planowaniu przestrzennym. 27

potencjału przyrodniczego możliwe było zaspokojenie potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń (Dubel 2005). Böhm (2006) dzieli te działania na dwie grupy jedna wiąże się z równoważeniem popełnionych błędów, druga z projektowaniem przedsięwzięć zupełnie nowych, od początku zrównoważonych. Syntezą tych działań jest sposób zagospodarowania przestrzeni, którego fizjonomicznym odzwierciedleniem jest krajobraz. O rozmieszczeniu poszczególnych elementów antropogenicznych tworzących krajobraz kulturowy decydują plany zagospodarowania przestrzennego lub decyzje o warunkach zabudowy, wydawane w przypadku braku planu. To one powinny być gwarantem ładu przestrzennego, rozumianego jako ład społeczno gospodarczy, harmonia w przyrodzie, ale także jako estetyka wizualna. Istotny jest także kulturowy i symboliczny wymiar krajobrazu, mający szczególne znaczenie dla mieszkańców. Jak pisze Gawroński (2010) krajobraz przechowuje świadectwo działalności jego dawnych mieszkańców, dlatego jest wyznacznikiem tożsamości regionu. W tym ujęciu określenie prawidłowych zasad gospodarowania krajobrazem łączy się bezpośrednio z zagadnieniem ładu przestrzennego, pośrednio zaś z metodami i narzędziami planistycznymi. Jednak problemem pozostaje sytuacja prawna w Polsce w dziedzinie gospodarowania krajobrazem (zmiany ustaw wynikające z konieczności dostosowania przepisów do prawa unijnego, brak prawnej definicji krajobrazu i duże rozproszenie zapisów dotyczących jego ochrony i kształtowania w różnych ustawach). Dodatkowo różnice w pojmowaniu krajobrazu oraz niekompetencja podejmujących decyzje przestrzenne samorządów gminnych, w znacznym stopniu utrudniają realizację przyjętej w Konstytucji RP zasady zrównoważonego rozwoju. 8 2.2. Krajobraz jako fizjonomiczne odzwierciedlenie zmian zachodzących w strukturze przestrzennej Zgodnie z zapisami Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (2000) krajobraz świadczy o prawidłowości procesów zachodzących w przestrzeni. Jest częścią życia każdego człowieka, zamieszkującego zarówno tereny miejskie, wiejskie, obszary o wyjątkowej wartości, pospolite, jak również te zdegradowane. Podkreśla to konieczność traktowania krajobrazów codziennych na równi z tymi wyjątkowymi, co zwiększa znaczenie partycypacji 8 Art. 2 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. 28

społecznej w kształtowaniu i ochronie najbliższego otoczenia. Rezultaty działań i decyzji planistycznych zawartych w planach zagospodarowania przestrzennego czy decyzjach o warunkach zabudowy mają swoje odzwierciedlenie w krajobrazie odbierane są i oceniane różnymi zmysłami przez mieszkańców, turystów i inne osoby przebywające w danym krajobrazie. Wpływa to na odczuwalną jakość warunków życia człowieka, jego wrażenia i komfort psychiczny, a tym samym także na wartość ekonomiczną przestrzeni. Dzisiejszy stan krajobrazu Polski budzi wiele obaw. Nieumiejętne gospodarowanie krajobrazem doprowadziło do nieodwracalnych zmian, powstających w wyniku nieodpowiedniej lokalizacji czy budowania obiektów niezharmonizowanych z otoczeniem. Jest to wynikiem zbyt małej świadomości wśród urzędników, inwestorów i lokalnej społeczności o samym krajobrazie, atrakcyjności najbliższej okolicy, zasadach jego kształtowania i skutkach, jakie powodują nieprzemyślane decyzje lokalizacyjne. Problemem pozostaje także zbyt mały udział lokalnej społeczności w decydowaniu o kształcie krajobrazu, co jest podstawowym warunkiem zachowania tożsamości kulturowej i wartości symbolicznej krajobrazu. Ten stan potwierdzają liczne dyskusje na konferencjach oraz przyjmowane polityki m.in. będąca w opracowaniu Polska Polityka Krajobrazowa czy Polska Polityka Architektoniczna (2009), która wymienia 4 diagnozy stanu krajobrazu: 1. Krajobraz Polski jest niszczony, pomimo że jest uznanym dziedzictwem i bogactwem narodowym, a Polska jest sygnatariuszem Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Świadectwem zaniedbań są chaotyczne i grabieżcze formy zagospodarowania wielu terenów, niszczące piękno, tożsamość, a także potencjał ekonomiczny krajobrazu. Dotyczy to zarówno środowiska naturalnego, jak i obszarów zurbanizowanych. Praktyki te często formalnie nie naruszają prawa, co jest dowodem jego nieskuteczności. 2. Brak spójnego systemu działań na rzecz harmonijnego kształtowania krajobrazu, zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, prowadzi do uszczuplenia zasobów krajobrazu i zakłóceń w jego funkcjonowaniu. 3. Przypadkowe działania, prowadzone bez poszanowania dla kompozycji i funkcjonowania obiektów architektury krajobrazu, powodują nieodwracalne szkody. 4. System prawny nie tworzy dogodnych warunków dla profesjonalnych działań służących kształtowaniu krajobrazu. Istotne jest określenie, czym taki stan jest spowodowany, skoro Polska zobowiązała się zgodnie z Europejską Konwencją Krajobrazową uwzględnić wszystkie trzy rodzaje działań na rzecz harmonijnego kształtowania krajobrazu jego ochronę, gospodarowanie jego zasobami 29

oraz planowanie. Należy w tym momencie dodać, że taka funkcjonalna triada nie jest w Polsce wcale czymś nowym. Koncepcja uprawy krajobrazu zaproponowana przez Wodziczkę (1947), który jako jeden z pierwszych pisał o potrzebie planowego kształtowania krajobrazu, obejmowała trzy grupy działań: ochronę, pielęgnowanie i kształtowanie krajobrazu. Dyskusję na ten temat obecnego stanu krajobrazu należy rozpocząć od określenia pośrednich i bezpośrednich przyczyn powodujących negatywne zmiany. U podstaw tych zmian leżą różnice w pojmowaniu krajobrazu przez różne grupy zawodowe związane bezpośrednio z procesem jego kształtowania i planowania, w tym także niedoskonałości przepisów prawnych związanych z trybem uchwalania nowych i zmian obwiązujących studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, wydawaniem decyzji o warunkach zabudowy. Krajobraz, który dziś oglądamy jest ukształtowany głównie przez zmiany społeczno gospodarcze, dokonujące się w XX i XXI w. Jest zatem syntezą i fizjonomicznym odzwierciedleniem zmian zachodzących w strukturze przestrzennej i może posłużyć jako wskaźnik zrównoważonego rozwoju lub jego zaprzeczenie (Drapella-Hermansdorfer 2004). Przyjęta przez Bogdanowskiego (1981) elementarna rola krajobrazu będącego zwiastunem informacji i obrazem twórczości lub dehumanizacji życia to sformułowanie potwierdza. 2.3. Różnice w postrzeganiu krajobrazu Krajobraz to termin o bardzo szerokim znaczeniu, inaczej pojmowany przez różne dyscypliny naukowe, stosowany także w języku potocznym. Wiedza na temat krajobrazu obejmuje zarówno jego przyrodnicze aspekty z punktu widzenia geografii i ekologii, problematykę oddziaływania człowieka na krajobraz, proces postrzegania krajobrazu i psychologiczny wpływ na człowieka. Jednak niezależnie od tego jak jest zdefiniowany, nie istnieje w oderwaniu od konkretnej lokalizacji, miejsca, w jakim znajduje się obserwator. Chociaż wszystkie parametry środowiska tworzące krajobraz istnieją obiektywnie i niezależnie od tego obserwatora, to jego wartość utożsamiana zwykle z walorami estetycznymi związana jest ściśle z obserwatorem (Bajerowski 2007). Pierwszy znany zapis opisywanego terminu można odnaleźć w Biblii, a dokładniej w Księdze Psalmów, w której to użyto hebrajskiego słowa noff do opisu widoku ówczesnej Jerozolimy ze świątynią Salomona i licznymi pałacami (Naveh, Libermann 1994). Warto tu dodać, że wspomniany wyżej opis dotyczył miasta, czyli fragmentu przestrzeni geograficznej najbardziej przekształconej przez człowieka i odnosił się do fizjonomii tego miejsca. 30

Po raz pierwszy w źródłach pisanych termin pojawia się w staroniemieckich rękopisach lantscaf. Słowo to było tłumaczeniem z tekstów ewangelicznych z języka łacińskiego (regio, territorium) i używano go pierwotnie w sensie jednostki politycznej, krainy stanowiącej całość ze względu na swoje cechy (Pietrzak 2010). W znaczeniu wizualno estetycznym, jako widok, pejzaż przedstawiany przez malarza krajobraz definiowano w okresie rozkwitu malarstwa flamandzkiego (XV, XVI w.). Na grunt naukowy pojęcie zaadaptował na początku XIX w. Humboldt, który określał krajobraz jako całościową charakterystykę regionu Ziemi (Żarska 2005). Po raz pierwszy polskie tłumaczenie pojawiło się w wydanej w 1830 r. pracy Joachima Lelewela, który ujmował krajobraz jako dwanaście kolejnych, historycznych obrazów kraju. W znaczeniu fizjonomicznym krajobraz spopularyzował Wincenty Pol w połowie XIX w. (Pietrzak 2010). Od tego czasu powstało wiele innych definicji, dlatego byłoby niezwykle pracochłonnym zadaniem przytoczenie wszystkich. Zdecydowanie łatwiej je pogrupować w zależności od sposobu postrzegania krajobrazu. Próby stworzenia takiej systematyki pojawiają się w literaturze dość często. Podziału pojęcia krajobrazu w naukach przyrodniczych dokonał m.in. Kasprzak (1977), który różnicował definicje w geografii fizycznej, geochemii oraz w ekologii krajobrazu. Inny podział istniejących rodzajów definicji krajobrazu zaproponował Bajerowski (2007) tworząc 5 grup, w których jest on ujmowany jako pojęcie: ogólne tak samo jak np. w chemii pierwiastek; geograficzne charakterystyczne dla geografów i ekologów suma elementów tworzących określony fragment powierzchni ziemi lub jednostkę przestrzenną, jaką można wyróżnić z geograficznego punktu widzenia; przyrodnicze charakterystyczne dla przyrodników i biologów całość przyrody, synteza wszystkich elementów przyrodniczych, zbiór ekosystemów; estetyczne charakterystyczne dla przedstawicieli dyscyplin zbliżonych do architektury, architektury krajobrazu, dla których ważna jest kompozycja elementów tworzących krajobraz; społeczno kulturowe (historyczne) charakterystyczne dla osób uwzględniających w badaniach czynnik czasu. Różnorodność postrzegania krajobrazu w poszczególnych dyscyplinach naukowych sprawiła, że każda z nich wypracowała własne metody badań. Różnice występują także 31

w sposobie pojmowania krajobrazu przez różne grupy zawodowe, instytucje bezpośrednio wpływające na decyzje planistyczne: władze gminy krajobraz to dla nich głównie czynnik ekonomiczny atrakcyjny krajobraz daje możliwość większej promocji gminy i ściągnięcia większej ilości turystów, nowych mieszkańców i inwestorów; wiąże się to z przeznaczeniem większej powierzchni pod zabudowę jednorodzinną, letniskową i usługową, co w efekcie przekłada się na zwiększenie wpływów do budżetu z tytułu podatków i usług oraz daje nowe miejsca pracy; inwestorzy krajobraz to dla nich głównie czynnik lokalizacyjny istnieje większe zapotrzebowanie na lokalizację nowych inwestycji, zwłaszcza związanych z usługami turystyki, w miejscach atrakcyjnych pod względem krajobrazu; tej grupie zależy, aby inwestycje były ulokowane w miejscach, gdzie rozciąga się piękny widok (wyższe ceny za pokoje, z których jest widok np. na góry), jak najbliżej miejsc, w których gromadzą się turyści; urbaniści, architekci większość traktuje krajobraz jako mozaikę różnych elementów zagospodarowania kulturowego, bez uwzględniania ostatecznej, postrzeganej przez obserwatorów formy wpisanej w otaczający krajobraz; ze względu na uwarunkowania rynkowe ich działania są często podporządkowane inwestorom; przyrodnicy, ekolodzy krajobrazu, architekci krajobrazu w procesie planowania dążą przede wszystkim do zachowania wartości ekologicznych i walorów krajobrazowych, zwracając szczególną uwagę na aspekt fizjonomiczny krajobrazu (zwłaszcza architekci krajobrazu); także ze względu na uwarunkowania rynkowe ich działania są często podporządkowane inwestorom; instytucje opiniujące i uzgadniające dokumenty planistyczne pod względem ochrony krajobrazu ze względu na rozproszenie zapisów dotyczących ochrony krajobrazu w różnych ustawach i brak konieczności wykonania całościowych analiz skutków wizualnych podejmowanych decyzji, nie ma możliwości egzekwowania konieczności zachowania walorów krajobrazu, stąd krajobraz pojmowany jest jako element ochrony zabytków lub jako element ochrony przyrody. W ostatnich dziesięcioleciach zaczęto dostrzegać w większym stopniu, że krajobraz jest syntezą środowiska przyrodniczego i kulturowego. Takie znaczenie, zawarte także w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, od wielu lat jest przyjmowane przez architektów 32

krajobrazu. Według Bogdanowskiego (1973) krajobraz jest zarówno wyrazem działalności przyrody poprzez ukształtowane przez nią góry, doliny, równiny i in., jak i działalności człowieka poprzez stworzone miasta, wsie, szlaki komunikacyjne i in. Takie pojmowanie tego pojęcia jest najbardziej odpowiednie przy podejmowaniu działań dotyczących jego kształtowania i ochrony. Niedopuszczalne jest, aby w opracowaniach planistycznych uwzględniać krajobraz tylko w rozumieniu środowiska kulturowego w efekcie w wielu przypadkach sprowadza się to jedynie do ochrony zabytków. Nie należy traktować go także jedynie jako element systemu przyrodniczego, co często jest traktowane jednoznacznie z ochroną przyrody. Tabela nr 1. Ujmowanie krajobrazu w polskim prawie (opracowanie własne) L.p. Ujęcie krajobrazu 1. Synteza środowiska przyrodniczego i kulturowego 2. Element środowiska przyrodniczego 3. Element dziedzictwa kulturowego Ustawa Europejska Konwencja Krajobrazowa z 2000r. (ratyfikowana w 2006r.) (art.1 lit. a) Prawo ochrony środowiska z 2002r. (art. 3 pkt. 39) Ustawa o ochronie przyrody z 2004r. (art. 5 pkt. 20 i 23) Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003r. (art. 3 pkt. 14) Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003r. (art. 2 pkt. 10) Definicja krajobraz fragment powierzchni ziemi postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich środowisko ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnia ziemi, kopaliny, powietrze, zwierzęta i rośliny, krajobraz oraz klimat środowisko przyrodnicze - krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i przekształconymi siedliskami przyrodniczymi z występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami walory krajobrazowe to wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźba terenu, twory i składniki przyrody, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka krajobraz kulturowy przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze dobra kultury współczesnej niebędące zabytkami dobra kultury tj. pomniki, [ ], założenia urbanistyczne i krajobrazowe, będące uznanym dorobkiem współcześnie żyjących pokoleń, jeżeli cechuje je wysoka wartość artystyczna lub historyczna Niestety rozproszenie zapisów dotyczących krajobrazu w polskim ustawodawstwie (tab. 1) sprzyja właśnie takiej sytuacji. Prowadzi to do różnej interpretacji samego pojęcia 33

krajobrazu i zapisów dotyczących jego ochrony i kształtowania w zależności od instytucji lub grupy zawodowej. Podstawowe ramy wyznaczają cztery ustawy powołane na początku XXI w.: ustawa o ochronie przyrody z 2004 r., ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 r., Prawo ochrony środowiska z 2002 r., ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Jednak jedynym aktem prawnym, który mówi wprost o krajobrazie, podając jego definicję jest Europejska Konwencja Krajobrazowa z 2000 r., ratyfikowana przez Polskę w 2006 r. 2.4 Przyczyny zmian krajobrazu W zależności od poziomu wiedzy i techniki oraz stopnia organizacji społecznej, gospodarczej i politycznej zmienia się stosunek dwóch podstawowych czynników tworzących krajobraz: środowiska przyrodniczego i efektów działalności człowieka. Na przestrzeni wielu lat zmianom ulegają warunki geograficzne, zmienia się liczebność populacji, inteligencja i siły wytwórcze człowieka. Istotne są również przemiany polityczne, gospodarcze oraz kulturowe. Wszystkie te czynniki mają wpływ na kształt krajobrazu i determinują jego zmiany. Historycznie ukształtowany krajobraz Polski ulegał silnym przemianom w okresie socjalistycznym w wyniku silnego uprzemysłowienia i zmian w gospodarce. Postępował proces dewastacji krajobrazu. Przekształcenia ustrojowe po 1989 r. oraz wejście Polski do Unii Europejskiej, w wyniku którego uruchomiono ogromne środki na inwestycje z dotacji w ramach regionalnych programów operacyjnych, spowodowały intensyfikację zmian krajobrazu. Do najważniejszych współcześnie zagrożeń można zaliczyć naciski inwestorów wymuszających pośpiech i uproszczenie procedur inwestycyjnych, przy jednoczesnej rezygnacji z przeprowadzania niezbędnych badań krajobrazowych. Istotnym problemem są także znaczne rozmiary inwestycji oraz zbyt mała wiedza o zmianach, jakie mogą powodować w krajobrazie (Myga-Piątek 2005 b). Czynniki, które wpływają na zmiany krajobrazu można podzielić na cztery grupy. Są wśród nich takie, na które człowiek nie ma wpływu, ale również te, które są od niego zależne (Myga-Piątek 2007): czynniki geograficzne umożliwiają lub utrudniają rozwój społeczności, warunkują typ i rozmieszczenie jednostek osadniczych, zmieniają krajobraz w sposób ciągły lub w wyniku okresowych nagłych zmian kataklizmów; czynniki biologiczne i psychiczne poziom i rodzaj inteligencji, zasób energii twórczej, zdolność przystosowania się grup społecznych do środowiska, czynniki demograficzne migracje ludności, przyrost liczby ludności; 34

czynniki gospodarczo kulturalne poziom techniki, wykorzystanie wiedzy, przemiany gospodarcze; czynnik polityczny i militarny ustrój polityczny, prawo, uwarunkowania tworzone przez państwo w zakresie możliwości kształtowania krajobrazu. Wskazane czynniki obejmują procesy długotrwałe, które bardzo powoli wpływają na zmiany krajobrazu, ale także te gwałtowne, kiedy przekształcenia są widoczne od razu. Szczególne znaczenie w kontekście przemian krajobrazu w Polsce ma czynnik polityczny i związane z nim uwarunkowania prawne tworzone przez państwo w zakresie gospodarowania krajobrazem, a w zasadzie ich niedoskonałość. Przepisy zawarte w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, gdzie wskazano konieczność uwzględniania w trakcie opracowania dokumentów planistycznych zasad ochrony krajobrazu 9, pozwalają sądzić, że studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, a także plany miejscowe powinny być gwarantem zachowania walorów krajobrazowych lub co najmniej zawierać wytyczne w zakresie ograniczenia negatywnych wpływów wizualnych. W rzeczywistości, w wielu przypadkach, niestety tak nie jest. Problemem leżącym u podstaw takiej sytuacji jest, opisany wcześniej, sposób ujmowania krajobrazu przez różne grupy odpowiedzialne za jego kształtowanie. Zmiany dokumentów planistycznych przygotowywane są przez urbanistów, którzy na podstawie wszechstronnych analiz obszaru opracowania powinni określić, jak ma być zagospodarowany dany teren. Jednak często lobbing inwestorów lub władz gminnych, dla których krajobraz to głównie czynnik ekonomiczny, wpływa na zapisy ustaleń planów. Często ograniczone są do niezbędnych działań ustawowych konsultacje społeczne, brak także świadomości wśród mieszkańców o możliwościach partycypacji na etapie sporządzania projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Nie sprzyja to w późniejszym okresie akceptacji społecznej dotyczącej planowanych działań. Bez znaczenia pozostaje także wpływ projektowanych zmian na krajobraz. 9 Art.10 ust.1 pkt. 3 ustawy mówi, że w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego należy brać pod uwagę między innymi uwarunkowania wynikające ze stanu środowiska, w tym przyrody i krajobrazu kulturowego. Oprócz tego art.10 ust.2 pkt. 3 mówi, że w studium należy także określić zasady i obszary ochrony przyrody, krajobrazu kulturowego i uzdrowisk. Natomiast art. 15 ust.2 pkt. 3 mówi, że w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego określa się (obowiązkowo) zasady ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego. 35

Polityka przestrzenna władz wielu gmin wiejskich, oparta o rozwój podporządkowany kryterium doraźnych korzyści i dostępności gruntów, jest zbyt liberalna (Raszka 2000). Efektem tego jest bezkrytyczna zgoda na zmianę przeznaczania terenów otwartych, głównie użytków rolnych, na budownictwo jednorodzinne i rezydencjonalne. W skrajnych przypadkach prowadzi to do skupowania użytków rolnych przez inwestorów, zmiany przeznaczenia w planie miejscowym i sprzedaż gruntu po 5 latach od uchwalenia planu, gdy nie ma już konieczności zapłaty renty planistycznej. W rezultacie wokół poszczególnych wsi powstaje duży obszar przeznaczony pod zabudowę, często powodujący połączenie sąsiadujących miejscowości, zupełnie nieadekwatny do aktualnego zapotrzebowania społecznego. Szczególne nasilenie tego zjawiska występuje na obszarach o wysokich walorach krajobrazowych, gdzie wiele terenów przeznaczanych jest także pod szeroko rozumiane budownictwo letniskowe, co jest korzystne z punktu widzenia budżetu gminy ze względu na zwiększony podatek od nieruchomości dla tego typu budownictwa. Najczęściej zmiany studiów uwarunkowań i planów miejscowych dotyczą pojedynczych działek lub grup działek. W rezultacie bywa, że w jednym czasie trwa procedura kilku zmian dokumentów planistycznych dla działek znajdujących się w niewielkich odległościach od siebie. Dla każdej ze zmian powstaje prognoza oddziaływania na środowisko dla projektu planu lub studium, która z założenia powinna analizować także wpływ projektowanej zmiany na krajobraz. W wielu przypadkach ogranicza się to do stwierdzenia brak wpływu na krajobraz bez wykonywania jakichkolwiek analiz. W rzeczywistości nikt też nie analizuje kumulacji wpływu kilku zmian planów wykonywanych jednocześnie. Zatem burmistrz czy wójt odpowiedzialny za ochronę walorów krajobrazowych (ustawa o ochronie przyrody wymienia go jako jeden z organów ochrony przyrody), prowadzi politykę zmierzającą do osiągnięcia szybkich zysków z podatków i rent planistycznych bez analiz wpływu decyzji planistycznych na krajobraz. Innym problemem mającym zasadniczy wpływ na kształtowanie krajobrazu na obszarach, gdzie nie ma planów miejscowych są przepisy związane z wydawaniem decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Wzorzec postępowania w tym wypadku został przeniesiony z prawa niemieckiego, gdzie decyzja o warunkach zabudowy jest wyjątkiem w obszarach zaplanowanych w 99% (Böhm 2006). U nas działa źle, bo jest stosowany na 74,4% powierzchni kraju tylko 26,4% jest pokryta planami miejscowymi (Śleszyński 2012). Brak planu bywa często dla inwestora zaletą, gdyż łatwiej jest wynegocjować korzystne dla siebie wytyczne w oparciu o tzw. zasadę dobrego sąsiedztwa 36

niż dostosować się do wymagań planu miejscowego. Aby uzyskać taką decyzję należy spełnić jednoczenie 5 warunków określonych przez ustawę o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Wśród nich jest warunek, aby co najmniej jedna sąsiednia działka, dostępna z tej samej drogi publicznej, była zabudowana w sposób umożliwiający określenie wymagań w zakresie funkcji, wskaźników kształtowania zabudowy, gabarytów i formy architektonicznej nowej zabudowy. Granice analizowanego obszaru wyznacza się w odległości nie mniejszej niż trzykrotna szerokość frontu działki objętej wnioskiem o ustalenie warunków zabudowy, nie mniejszej jednak niż 50 m. Daje to możliwość dowolnej interpretacji zakresu analiz prowadzonych przed wydaniem decyzji. Kryterium zabudowania, co najmniej jednej działki dostępnej z drogi publicznej spełnione jest nawet w przypadku, gdy działki znajdują się od siebie w znacznych odległościach, a dostępne są z tej samej drogi. Ponadto różnorodność zabudowy w sąsiedztwie inwestycji daje możliwość dowolnego wskazania wytycznych w zakresie kształtowania nowej zabudowy. Problem dla ochrony krajobrazu stanowią także fikcyjne siedliska rolnicze, które prowadzą do powstawania zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej i rezydencjonalnej na terenach otwartych, co sprzyja znacznemu rozproszeniu zabudowy (Wycichowska 2009). Według przepisów budowa siedliska nie wymaga sąsiedztwa zabudowy. Autorowi znane są przypadki, gdzie wydano decyzję o warunkach zabudowy jednocześnie dla 2 działek tego samego rolnika mieszkającego we wsi na innej działce, znajdujących się na skraju lasu, w odległości ok. 500 m od ostatnich zabudowań wsi. Decyzja wskazywała na zapewnienie dostaw energii z własnego agregatu prądotwórczego, dostawy wody z własnej studni, przekazywanie ścieków do przydomowej oczyszczalni ścieków oraz samodzielny wywóz odpadów. Dodać należy, że obie działki znajdowały się w granicach parku krajobrazowego, dla których obowiązujący plan ochrony wskazywał wyłączenie spod zabudowy. Jednak zgodnie z zapisami ustawowymi w planie ochrony zawarte są ustalenia do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego i miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które nie mają zastosowania w przypadku decyzji o warunkach zabudowy. Wskazane zagrożenia są najczęstszą przyczyną niekorzystnych zmian krajobrazu (Myga-Piątek 2007): fizycznego niszczenia przyrodniczych i kulturowych elementów zagospodarowania niszczenia naturalnych form terenu, obiektów zabytkowych; 37

naruszenia unikatowych cech przestrzeni prowadzących do zmian fizjonomii krajobrazu wprowadzenia zabudowy na linii osi widokowych, zaburzenia układów kompozycyjnych w wyniku złej lokalizacji zabudowy; utraty indywidualnych cech krajobrazu, które odróżniają go od innych tzw. charakteru krajobrazu, poprzez wprowadzanie na wsi zabudowy typowej dla miasta; zakłócenia funkcjonowania systemów ekologicznych tworzenia barier ekologicznych w postaci dróg, linii kolejowych, porozcinanie układów tworzących jednostkę krajobrazową; lokowania niepożądanych elementów infrastruktury. Sposobów na ograniczenie występujących obecnie zagrożeń i niekorzystnych zmian krajobrazu należy szukać w bieżącym zarządzaniu jego zasobami, uwzględniającym różne potrzeby społeczne i ekonomiczne przy jednoczesnym szczegółowym rozpoznaniu cech i zasobów przestrzennych, w tym architektonicznych i krajobrazowych (Raszeja 2008). Lokalne społeczności powinny czynnie uczestniczyć w kształtowaniu krajobrazu, by zwiększyć akceptację proponowanych zmian i zachować wartość symboliczną krajobrazu. Należy równocześnie rozwijać metody badań krajobrazowych, które w prosty sposób pozwalałyby oceniać zmiany krajobrazu wynikające z realizacji dokumentów planistycznych. 2.5. Badania dotychczasowych zmian w krajobrazie Wśród trzech podstawowych czynników prowadzących do poznania krajobrazu Forman i Godron (1986) wymieniają strukturę, czyli przestrzenny układ jednostek krajobrazowych, funkcjonowanie, czyli zależności między przestrzennymi jednostkami krajobrazu oraz zmienność, czyli przekształcenia struktury i funkcji jednostek krajobrazowych w czasie (za: Flis 2007). Podobnie uważa Pietrzak (1998) twierdząc, że strukturę krajobrazu tworzą trzy elementy: chorostruktura zróżnicowanie przestrzenne krajobrazu, etostruktura funkcjonowanie krajobrazu i chronostruktura wiek i ewolucja krajobrazu. Spośród wymienionych powyżej elementów najbardziej istotna dla zachowania zrównoważonego rozwoju jest ocena zmienności krajobrazu. Jak pisze Niedźwiecka-Filipiak (2009) krajobraz jest w pewnym sensie jak książka, z której można wyczytać dawne dzieje i historię danego regionu. Nasilona ingerencja człowieka wyraża się przede wszystkim postępującą intensyfikacją użytkowania ziemi, prowadzi do zmniejszenia powierzchni biologicznie czynnej i synantropizacji szaty roślinnej. Analiza aktualnego stanu krajobrazu 38

powinna uwzględniać czynnik czasu, gdyż w przestrzeni są zapisane elementy pochodzące z różnych okresów. Podstawowym celem tych analiz jest wykrycie mechanizmu współczesnych przemian, wyjaśnienie ich przyczyn oraz ocena przeobrażeń. Pozwoli to określić zmienność, sformułować kierunki rozwojowe i konstruować wytyczne w zakresie gospodarowania krajobrazem. Badanie zmienności krajobrazu powinno korzystać także z wyników badań wielu dziedzin nauki takich jak historia, geologia, archeologia, geografia osadnictwa i in. (Myga-Piątek 2005 b). O znaczeniu badań krajobrazu dla zrównoważonego rozwoju pisano w wielu publikacjach przykładem może być praca zbiorowa pod redakcją Ostaszewskiej (2007). Znaczenie badań krajobrazowych pod kątem prawidłowego gospodarowania przestrzenią przedstawiono w publikacji pod redakcją Zaręby i Chylińskiej (2008). O konieczności uwzględniania badań dotychczasowych zmian krajobrazu pisał Heines-Young (2000), który twierdził, że równoważnie krajobrazu powinno być mierzone i oceniane przez pryzmat dynamiki procesów zmian krajobrazu a nie przez jego stan w jakimkolwiek momencie. Znaczenie tego czynnika dostrzegł Chmielewski (2001), który uważał, że prawidłowe kształtowanie zagospodarowania przestrzennego powinno bazować na znajomości nie tylko aktualnej struktury przestrzennej, ale także wiedzy o trendach zmian tej struktury w ostatnich kilkudziesięciu latach. Jeszcze wcześniej o konieczności uwzględniania czynnika czasu w badaniach krajobrazu pisał Bogdanowski (1981), który uważał, że analizy zmian krajobrazu są istotnym momentem w całym kompleksie przeprowadzanych studiów krajobrazowych, pozwalają, bowiem uchwycić zagadnienia projektowe w aspekcie dynamicznym. Badania zmian w krajobrazie były dotychczas popularnym tematem badawczym. Analizowano przekształcenia w różnych aspektach, na różnych obszarach, skalach, na podstawie o analizę innych dokumentów źródłowych. Podejmowano badania w odniesieniu do obszaru całych województw (Michalczyk 2002, Łowicki 2008), obszarów metropolitalnych (Degórska, Deręgowska 2008) czy regionów geograficznych (Plit 1998). Na mniejszych obszarach badania dotyczyły obszarów chronionych (Janicki 1998, Flis 2004), w tym parków krajobrazowych, samych obszarów leśnych (Korzeniak 2009) czy dolin rzecznych (Jaworek-Sztejn 2010, Kozieł 2008). Jednak większość prowadzonych badań ograniczała się do określenia poziomu dotychczasowych zmian krajobrazu. Niewiele jest natomiast prac badawczych, które dotyczyły prognozowania zmian w postaci przedstawienia różnych scenariuszy rozwoju (Jaworek-Sztejn 2010, Flis 2007) czy samej metodologii oceny możliwości przekształceń krajobrazu (Sas-Bojarska 2007). 39

3. KSZTAŁTOWANIE STRUKTURY PRZESTRZENNEJ NA BAZIE OCENY POJEMNOŚCI KRAJOBRAZU 3.1. Założenia metody Różnorodność postrzegania krajobrazu w poszczególnych dyscyplinach naukowych sprawiła, że każda z nich wypracowała własne metody badań. W literaturze wyróżnia się głównie 3 podstawowe nurty badawcze (Pietrzak 2008, Kistowski 2008) funkcjonalny, strukturalny i fizjonomiczny. Dodatkowo niektórzy badacze wskazują jeszcze nurt psychologiczny (Łowicki 2008). Podejście funkcjonalne odnosi się do badań koncentrujących się na sposobach funkcjonowania krajobrazu związanych z obiegiem materii i energii. Nurt strukturalny skupia się na charakterystyce wzajemnego układu elementów w krajobrazie. Obejmuje badania struktury pionowej analizę relacji pomiędzy poszczególnymi składowymi krajobrazu a jego cechami, struktury poziomej analizę rozmieszczenia jednostek przestrzennych tworzących krajobraz oraz struktury sieciowej analizę połączeń pomiędzy poszczególnymi jego składowymi. W takim rozumieniu badany jest wycinek powierzchni ziemi pod względem poszczególnych części składowych krajobrazu. Podejście fizjonomiczne (wizualne) bazuje na badaniach postrzegania elementów krajobrazu różnymi zmysłami, głównie wzrokiem. Analizy wizualne tworzone są w celu formułowania zasad kształtowania krajobrazu. Ostatnim typem prowadzonych badań są analizy związane z określeniem wzajemnych relacji pomiędzy człowiekiem a krajobrazem. Reprezentują one psychologiczny. W literaturze podaje się czasem jeszcze więcej, nawet 8 podstawowych nurtów badawczych, które rozwijały się w XX w. (Chmielewski 2012): fizjonomiczny, geokompleksowy, geobotaniczny, ekosystemowy, energetyczny, termodynamiczny, geoekosystemowy oraz metody interdyscyplinarnej syntezy. Zaproponowana metoda oceny pojemności krajobrazu, poprzez analizę wzajemnego układu elementów przyrodniczych i kulturowych tworzących krajobraz i ich wpływ na możliwość ukrycia zmian struktury przestrzennej oraz analizę ekspozycji krajobrazowej, łączy ze sobą dwa z wymienionych nurtów strukturalny i fizjonomiczny (ryc. 2). Dodatkowo jako punkt wyjścia prowadzonych badań uznano analizę zmian krajobrazu w czasie. nurt 40

Ryc. 2. Miejsce metody oceny pojemności krajobrazu wśród podejść do badań krajobrazu (opracowanie własne na podstawie Pietrzak 2008, Łowicki 2008) Konieczność określenia zasad gospodarowania krajobrazem, jakie nakłada Europejska Konwencja Krajobrazowa (Dz. U. 2006 nr 14 poz. 98) oraz ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 2003 nr 80 poz. 717) sprawia, że w trakcie analiz wykonywanych przed sporządzeniem dokumentów planistycznych, powinno się ocenić, w jakim stopniu dany krajobraz można zmienić. Taką możliwość daje ocena pojemności krajobrazu. Jest narzędziem pozwalającym dostosować planowaną lokalizację nowych terenów zabudowanych do aktualnego stanu krajobrazu oraz zweryfikować zasięg terenów przeznaczonych do zainwestowania w obowiązujących dotychczas dokumentach planistycznych na etapie tworzenia czy zmian studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, a także w czasie obligatoryjnej konieczności sprawdzenia jego aktualności w czasie kadencji władzy samorządowej. Opracowany schemat postępowania umożliwi poprawę stanu wiedzy o krajobrazie danej gminy w jej granicach administracyjnych, określenie podstawowych kierunków przekształceń i identyfikację zagrożeń dla krajobrazu, jakie wynikają z obowiązującej polityki przestrzennej. Dostarczy wielu informacji władzom lokalnym do podejmowania decyzji dotyczących zmian zagospodarowania przestrzennego. Umożliwi także kontrolę i monitoring zmian w krajobrazie. Zaproponowana metoda oceny pojemności krajobrazu ma być z założenia obiektywna, choć w przypadku krajobrazu, ze względu na jego złożoność i różnorodność oraz indywidualnego oddziaływania na każdego człowieka, o braku subiektywizmu nie może być 41

mowy. Wybrane mierniki oceny dotyczą łatwo rozpoznawalnych cech możliwych do zinwentaryzowania przy okazji prac przygotowawczych wykonywanych przed sporządzeniem dokumentów planistycznych. Świadomie wybrano łatwo mierzalne biofizyczne wskaźniki pomijając percepcyjne czynniki społeczne jak np. rodzaj i liczba osób oglądających krajobraz czy preferencje ludzi związane z typem krajobrazu. Zdecydowano tak ze względu na ich charakter czynniki biofizyczne mają bardziej trwałe odzwierciedlenie w krajobrazie, a ich zmiany są bardziej zauważalne niż w przypadku percepcyjnych czynników społecznych, co czyni je łatwiejszymi do zinwentaryzowania, analizowania i późniejszego monitorowania. Opracowana metoda bazuje na trzech założeniach: 1. Aby prawidłowo ocenić pojemność krajobrazu w pierwszej kolejności należy określić dotychczasowy poziom zmian krajobrazu, jakie zaszły na badanym terenie oraz rozpoznać w jaki sposób realizacja polityki przestrzennej zawartej w studium uwarunkowań może zmienić obecny krajobraz. 2. Na możliwość ukrycia w krajobrazie planowanych zmian struktury przestrzennej wpływają ukształtowanie terenu, wysokość istniejącej zabudowy i roślinności, zagęszczenie istniejącej zabudowy i stopień pokrycia roślinnością wysoką oraz otwarcie terenu na widok publiczny. 3. Im większa jest pojemność krajobrazu na danym obszarze, tym więcej można wprowadzić zmian w strukturze przestrzennej, które nie spowodują obniżenia dotychczasowych walorów krajobrazowych. Dotychczasowe i planowane zmiany krajobrazu Pojemność wynikająca ze struktury przestrzennej Pojemność krajobrazu Pojemność wynikająca z ekspozycji Warunki topograficzne Wysokość roślinności i zabudowy Kompozycja roślinności i zabudowy Punkty widokowe Wjazdy do miejscowości Ryc. 3. Schemat metody oceny pojemności krajobrazu (opracowanie własne) Przedstawiony powyżej schemat pokazuje poszczególne elementy oceny pojemności krajobrazu oraz określa schemat postępowania: 42

1. I etap ocena poziomu dotychczasowych zmian krajobrazu na podstawie analizy historycznej i współczesnej struktury przestrzennej odtworzonej na podstawie dostępnych materiałów kartograficznych obejmujących jak najdłuższy okres czasu określenie wskaźnika zmienności krajobrazu (WZK). 2. II etap ocena poziomu zmian krajobrazu wynikających z realizacji polityki przestrzennej zawartej w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego określenie wzrostu wskaźnika synantropizacji krajobrazu (WSK). 3. III etap ocena pojemności wynikającej ze struktury przestrzennej obejmująca analizę elementów bezpośrednio wpływających na możliwość ukrycia w krajobrazie zmian w strukturze przestrzennej, będąca wypadkową trzech odrębnych analiz warunków topograficznych (nachylenia i wystawy stoków), wysokości istniejącej roślinności i zabudowy oraz zagęszczenia zabudowy i stopnia pokrycia roślinnością wysoką. 4. IV etap ocena pojemności wynikającej z ekspozycji krajobrazowej obejmująca analizę widoczności poszczególnych obszarów z punktów widokowych oraz z wjazdów do miejscowości. 3.2. Etapy postępowania Na potrzeby wszystkich etapów badań uznano, że strukturę przestrzenną tworzą dwie grupy elementów przyrodnicze i antropogeniczne. W ramach tych dwóch grup wyznaczono pięć głównych elementów tworzących strukturę przestrzenną, które są możliwe do odtworzenia na podstawie map topograficznych i ortofotomap pochodzących z różnych okresów. Wybrane elementy struktury przestrzennej obejmują grupy oznaczeń, jakie powszechnie stosuje się w opracowaniach planistycznych. Trzeba zaznaczyć, że elementy liniowe, takie jak drogi i cieki, ze względu na utrudnione określenie powierzchni jaką zajmują i stosunkowo małą zmienność w krajobrazie, włączono do terenów sąsiadujących. Jako podstawową jednostkę przestrzenną analiz uznano obręb geodezyjny jednostkę, w której granicach sporządza się miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Wśród elementów przyrodniczych wyróżniono 3 kategorie: tereny zieleni wysokiej do tej kategorii zaliczono tereny lasów, zagajników i zadrzewień śródpolnych (symbol w dokumentach planistycznych ZL) oraz tereny zieleni urządzonej (ZP); tereny trwałych użytków zielonych do tej kategorii zaliczono łąki i pastwiska (RZ); 43

tereny wód powierzchniowych do tej kategorii zaliczono naturalne i sztuczne zbiorniki wodne (WS); Elementy antropogeniczne ujęto w 2 kategorie: tereny gruntów ornych do tej kategorii zaliczono obszary gruntów ornych (R), z wyłączeniem terenów zabudowy zagrodowej; tereny osadnicze do tej kategorii zaliczono tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej (MN), wielorodzinnej (MW), zagrodowej (RM), letniskowej (ML), usługowej (U) i przemysłowej (P) wraz z ogrodami, sadami i cmentarzami znajdującymi na ich obszarze. W ramach prac przygotowawczych w pierwszej kolejności należy ujednolicić skale oraz odwzorowania materiałów kartograficznych stanowiących źródło informacji. Dodatkowe źródło weryfikacji danych zawartych na mapach stanowią analizy terenowe. Dane dotyczące powierzchni poszczególnych elementów struktury przestrzennej można uzyskać pracując w środowisku GIS lub przy zastosowaniu oprogramowania typu CAD. 3.2.1. Analiza dotychczasowej zmienności krajobrazu Jako punkt wyjścia dla pierwszego etapu analiz przyjęto sformułowanie Chmielewskiego (2001), który twierdził, że dla prawidłowego kształtowania zagospodarowania przestrzennego, konieczne jest poznanie nie tylko aktualnej struktury przestrzeni, lecz także wiedza na temat podstawowych trendów zmian tej struktury w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, a zwłaszcza, w jakim zakresie zmienia się sposób jej użytkowania przez człowieka. Twierdzenie to można odnieść bezpośrednio do krajobrazu jako syntezy zjawisk i fizjonomicznego odzwierciedlenia zmian zachodzących w strukturze przestrzennej. Dlatego przyjęto, że analizę dotychczasowych zmian, jakie zachodziły w krajobrazie należy przeprowadzić w oparciu o analizę dawnej i współczesnej struktury przestrzennej odtworzonej na podstawie dostępnych materiałów kartograficznych, obejmujących minimum 3 przedziały czasowe. Należy ją poprzedzić wstępną analizą historycznych zmian krajobrazu od momentu pojawienia się stałego osadnictwa na badanym obszarze. Znajomość procesów, które wpłynęły na obecny kształt krajobrazu stanowi punkt wyjścia dla dalszej części badań. Celem tej części analizy jest określenie poziomu zmian krajobrazu na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, co pozwoli na wskazanie obszarów o względnej stabilności oraz obszarów, gdzie przekształcenia krajobrazu były bardziej 44

intensywne. Intensywność dotychczasowych zmian krajobrazu wyznacza wskaźnik zmienności krajobrazu (WZK). Istotą oceny zmienności krajobrazu jest porównanie wartości badanej, uzyskanej na podstawie powierzchniowej analizy ilościowej dotyczącej powierzchni poszczególnych elementów tworzących strukturę przestrzenną dla co najmniej 3 przekrojów czasowych, z inną wartością, stanowiącą kryterium odniesienia (wartością wyjściową). Odchylenie względem kryterium będzie świadczyć o zmienności procesów, jakie zachodzą w krajobrazie. Analizy podzielono na 4 etapy. Pierwszy etap obejmuje stworzenie opracowań kartograficznych obrazujących dawną i współczesną strukturę przestrzenną odtworzoną na podstawie archiwalnych i współczesnych materiałów kartograficznych, w podziale na przyjęte elementy struktury przestrzennej, dla co najmniej trzech przekrojów czasowych (dwa historyczne i jedno współczesne). Drugi etap obejmuje opracowanie, na podstawie stworzonych opracowań kartograficznych, bazy danych dotyczącej procentowego udziału powierzchni poszczególnych elementów struktury przestrzennej w ogólnej powierzchni każdego analizowanego obrębu, osobno dla każdego przedziału czasowego. Trzeci etap zmierza do określenia stopnia odchylenia procentowego udziału powierzchni poszczególnych elementów struktury przestrzennej, pomiędzy stanem wyjściowym a następnym przedziałem czasowym, przy założeniu, że powierzchnia danego elementu struktury przestrzennej dla kryterium odniesienia = 0, a zmiana wartości względem wartości początkowej o 1%, w odniesieniu do całej powierzchni obrębu, równa jest odchyleniu +1 lub -1. Czwarty etap polega na zsumowaniu bezwzględnych wartości otrzymanego stopnia odchylenia dla wszystkich analizowanych elementów struktury przestrzennej we wszystkich przedziałach czasowych, przy założeniu, że o zmienności świadczy zarówno przyrost, jak i ubytek danej wartości. Uzyskana wartość stanowi wskaźnik zmienności krajobrazu (WZK). Efektem przeprowadzonej analizy będzie stworzenie opracowań kartograficznych oraz bazy danych o historycznej i współczesnej strukturze przestrzennej. Otrzymane zestawienie pozwoli na analizę zmienności każdego z analizowanych elementów tworzących krajobraz oraz obliczenie różnic w procentowym udziale poszczególnych elementów struktury przestrzennej w ogólnej powierzchni całego obszaru. Umożliwi to określenie poziomu zmian krajobrazu w przyjętym okresie czasu. Porównanie otrzymanego wskaźnika zmienności 45

krajobrazu w poszczególnych obrębach pozwoli wskazać obszary o względnie niezmiennym krajobrazie oraz jednostki o największych przekształceniach krajobrazu w skali całego obrębu. Uzyskane wartości należy zagregować w 3 klasy odzwierciedlające zmienność krajobrazu dużą, średnią i niską, przy założeniu, że potencjalna, minimalna wartość wskaźnika zmienności krajobrazu jest równa zeru. 3.2.2. Analiza planowanych zmian krajobrazu Analiza planowanych zmian krajobrazu pozwoli prawidłowo ocenić i zinterpretować zmiany, jakie spowoduje realizacja polityki przestrzennej gminy zawartej w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. W badaniach w skali obrębu, analiza zmian powierzchni głównych elementów struktury przestrzennej (określenie poziomu wzrostu wskaźnika synantropizacji krajobrazu WSK) pokazuje poziom planowanych zmian krajobrazu. Ocena ta nie jest jednak pozbawiona wad, które wynikają z istoty samego krajobrazu, tworzonego przez niezliczoną ilość elementów wzajemnie na siebie oddziałujących. Badanie krajobrazu w takim ujęciu jest pozbawione trzeciego wymiaru oraz oceny obserwatora, jednak pozwala na ocenę stopnia przekształcenia krajobrazu wynikającego z zapisów zawartych w dokumentach planistycznych. Istotą analizy jest porównanie danych dotyczących współczesnej struktury przestrzennej (powierzchni głównych elementów tworzących strukturę przestrzenną) odtworzonej na podstawie aktualnej ortofotomapy oraz danych o planowanym przeznaczeniu terenu uzyskanych na podstawie analizy aktualnie obowiązującego studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Efektem tego etapu badań jest obliczenie i porównanie ze sobą wskaźnika synantropizacji krajobrazu dla poszczególnych obrębów, uzyskanego na podstawie analizy współczesnej struktury przestrzennej oraz na podstawie danych zawartych na rysunku studium uwarunkowań, przy wykorzystaniu wzoru stosowanego przez Solona (2005), a następnie przez Degórską i Deręgowską (2008), zmodyfikowanego dla 5 elementów tworzących strukturę przestrzenną: gdzie: WSK n 5 k i xi y ki waga synantropizacji roślinności dla danego elementu struktury przestrzennej (1 5); xi powierzchnia elementu struktury przestrzennej; y powierzchnia analizowanego obrębu. 46

Na podstawie literatury (Degórska, Deręgowska 2008) przyjęto w obliczeniach następujące wagi synantropizacji (k) dla poszczególnych elementów struktury przestrzennej: 1) tereny zieleni wysokiej, tereny wód k=1 2) tereny trwałych użytków zielonych k=2 3) tereny gruntów ornych k=3 4) tereny osadnictwa wiejskiego k=4 5) tereny osadnictwa miejskiego (w granicach miast) k=5 Na podstawie otrzymanego wskaźnika synantropizacji krajobrazu, dla każdego z obrębów należy obliczyć różnicę pomiędzy wartością uzyskaną na podstawie analizy rysunku studium uwarunkowań a wartością uzyskaną na podstawie analizy współczesnej struktury przestrzennej. Im większa dodatnia wartość, tym większe prawdopodobieństwo powstania negatywnych zmian w krajobrazie. Pozwoli to wskazać obszary (obręby), gdzie realizacja zapisów studium uwarunkowań może spowodować silne przekształcenia krajobrazu. Będą to obszary priorytetowe pod względem określenia pojemności krajobrazu. 3.2.3. Ocena pojemności krajobrazu Istotą trzeciego etapu analiz, obejmującego ocenę pojemności krajobrazu, jest określenie stopnia, w jakim dany krajobraz jest w stanie przyjmować kolejne zmiany w strukturze przestrzennej, bez utraty swoich dotychczasowych walorów wizualnych. Będzie to podstawą opracowania wytycznych w zakresie gospodarowania krajobrazem, w tym lokalizacji nowych oraz weryfikacji zasięgu terenów przeznaczonych pod zabudowę w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Z analiz wyłączono obszary leśne, gdzie nie ma możliwości lokalizacji zabudowy. Ocena pojemności krajobrazu obejmuje 2 etapy: ocenę pojemności wynikającą ze struktury przestrzennej analizowanego obszaru oraz ocenę pojemności wynikającą z ekspozycji krajobrazowej. Dane niezbędne do oceny pojemności krajobrazu muszą być aktualne w momencie prac nad dokumentami planistycznymi. Część z nich, jak dane dotyczące ukształtowania terenu, można uzyskać na podstawie analizy map topograficznych. Jednak większość można uzyskać jedynie w trakcie badań terenowych, zwłaszcza, że jednym z analizowanych elementów jest roślinność, obiekt szybko zmieniający się w czasie. Aby ocenić wszystkie badane elementy zaproponowano podział analizowanego obszaru siatką wydzielonych sztucznie, geometrycznych pól podstawowych, które pomimo że przecinają naturalne granice jednostek krajobrazowych, są porównywalne i wygodne do 47

zastosowań kartograficznych (Bajerowski 2007). Aby uniknąć losowości w rozmieszczeniu siatki pól podstawowych zaproponowano, by jej skrajne linie wyznaczały najbardziej wysunięty na południe i zachód fragment analizowanego terenu. Za optymalną wielkość jednostki odniesienia dla analiz krajobrazu uznano siatkę kwadratów o boku 250 m. Wykorzystanie takiego podziału daje możliwość jakościowego i ilościowego porównywania danych potrzebnych do określenia pojemności krajobrazu w tych samych jednostkach odniesienia. Zastosowanie pola podstawowego o mniejszej wielkości (np. 125x125 m) utrudniłoby ocenę np. zagęszczenia zabudowy, natomiast wybór większego pola podstawowego (500x500 m) utrudniłby ocenę np. średniej wysokości roślinności. Siatka pól podstawowych pozwoli na analizę rozmieszczenia obiektów punktowych, dla których dane wyjściowe stanowi np. liczba drzew wysokich w jednostce odniesienia, jak i obiektów powierzchniowych, dla których dane wyjściowe stanowi np. procentowy udział terenów pokrytych drzewami i krzewami w stosunku do całej powierzchni jednostki odniesienia. Ponadto podział na pola podstawowe ułatwi prezentację wyników analiz poszczególnych elementów wpływających na pojemność krajobrazu. Pierwszy etap polega na ocenie pojemności wynikającej ze struktury przestrzennej. Obejmuje badania elementów bezpośrednio wpływających na możliwość ukrycia w krajobrazie zmian w strukturze przestrzennej i jest wypadkową trzech odrębnych analiz ukształtowania terenu (nachylenia i wystawy stoków), wysokości istniejącej roślinności i zabudowy oraz zagęszczenia zabudowy i stopnia pokrycia roślinnością wysoką. Metoda zakłada przyznanie dla każdego analizowanego elementu odpowiedniej liczby punktów na podstawie przyjętych kryteriów im większa wartość, tym dany element bardziej wpływa na zwiększenie pojemności krajobrazu. Na podstawie opracowanych macierzy wartości punktowej możliwa jest ocena każdej z poszczególnych grup danych: 1. Ukształtowanie terenu (element analizy w przypadku, gdy teren nie jest płaski): a) nachylenie terenu tereny bardziej nachylone są bardziej widoczne niż tereny płaskie, przez co trudniej ukryć w krajobrazie zmiany struktury przestrzennej: pon. 3 % 3 pkt.; 3-6 % 2 pkt.; pow. 6% 1 pkt. 48

Ryc. 4. Kryterium oceny średniego nachylenia terenu (opracowanie własne) b) wystawa stoku stoki południowe jako bardziej oświetlone są bardziej widoczne niż stoki wschodnie, zachodnie oraz północne, przez co trudniej ukryć w krajobrazie zmiany struktury przestrzennej: stok północny, północno-zachodni, północno-wschodni 3 pkt.; stok wschodni, zachodni 2 pkt.; stok południowy, południowo-zachodni, południowo-wschodni 1 pkt. Ryc. 5. Kryterium oceny wystawy stoku (opracowanie własne) Zestawienie proponowanych ocen pozwala na opracowanie macierzy wartości, na podstawie której możliwa jest ocena pojemności wynikającej z ukształtowania terenu w pięciostopniowej skali oraz przedstawienie w postaci kartogramu wyników analizy. Gdy teren jest płaski (spadek pon. 3%) ocena wystawy stoku nie ma znaczenia. Dlatego należy przyjąć, że pojemność wynikająca z ukształtowania terenu jest w takim przypadku bardzo wysoka. Tabela 2. Macierz wartości dla ukształtowania terenu (opracowanie własne) Wystawa stoków / średni spadek Stok pn, pn. wsch., pn. zach. Stok wsch., zach. Stok pd., pd. wsch., pd.- zach. pon. 3% 6 pkt. (pojemność b. wysoka) 6 pkt. (pojemność b. wysoka) 6 pkt. (pojemność b. wysoka) 3-6% 5 pkt. (pojemność wysoka) 4 pkt. (pojemność średnia) 3 pkt. (pojemność niska) pow. 6 % 4 pkt. (pojemność średnia) 3 pkt. (pojemność niska) 2 pkt. (pojemność b. niska) 49

2. Wysokość roślinności i zabudowy im wyższa jest roślinność i/lub zabudowa, tym łatwiej ukryć w krajobrazie zmiany struktury przestrzennej: a) wysokość roślinności przyjęto podział na 3 kategorie: roślinność wysoka 3 pkt. obszary porośnięte roślinnością wysoką niesklasyfikowane jako lasy, obszary zabudowane z kępami wysokich krzewów i drzewami o przeważającej wysokości większej niż 5 m; roślinność średniowysoka 2 pkt. uprawy polowe, łąki, pastwiska, obszary bagienne, z zadrzewieniami śródpolnymi i/lub liniowymi, sady, obszary zabudowane z wysokimi kępami krzewów, żywopłotami i/lub niskimi drzewami o wysokości do 5 m z pojedynczymi drzewami o wysokości większej niż 5 m; roślinność niska 1 pkt. uprawy polowe, łąki, pastwiska, obszary bagienne, z zakrzaczeniami śródpolnymi i/lub liniowymi, obszary zabudowane z żywopłotami, niskimi kępami krzewów o wysokości do 1 m oraz pojedynczymi drzewami o wysokości do 5 m. Roślinność niska Roślinność średniowysoka Roślinność wysoka Ryc. 6. Kryterium oceny wysokości roślinności (opracowanie własne) b) wysokość zabudowy przyjęto podział na 3 kategorie: >2 kondygnacje nadziemne 3 pkt. obszary zainwestowane z budynkami jednorodzinnymi o więcej niż 2 kondygnacjach nadziemnych, budynkami wielorodzinnymi, kompleksami usługowymi i produkcyjnymi (hale handlowe, produkcyjne); 1 lub 2 kondygnacje nadziemne 2 pkt. obszary zainwestowane z budynkami jednorodzinnymi o 1 lub 2 kondygnacjach nadziemnych, w tym z użytkowym poddaszem; Brak zabudowy/zabudowa niska 1 pkt. obszary niezainwestowane, obszary zainwestowane niekubaturowo, obszary zabudowane tymczasowo, zabudowa parterowa z płaskim dachem. 50

Brak zabudowy/zabudowa niska 1-2 kondygnacje nadziemne > 2 kondygnacje nadziemne Ryc. 7. Kryterium oceny wysokości zabudowy (opracowanie własne) Zestawienie proponowanych ocen pozwala na opracowanie macierzy wartości, na podstawie której możliwa jest ocena pojemności wynikającej z wysokości istniejącej roślinności i/lub zabudowy w pięciostopniowej skali oraz przedstawienie w postaci kartogramu wyników analizy. Tabela 3. Macierz wartości dla wysokości roślinności i/lub zabudowy (opracowanie własne) Wysokość roślinności / wysokość zabudowy (ilość kondygnacji) wysoka średniowysoka niska >2 6 pkt. (pojemność b. wysoka) 1-2 5 pkt. (pojemność wysoka) 5 pkt. (pojemność wysoka) 4 pkt. (pojemność średnia) 4 pkt. (pojemność średnia) 3 pkt. (pojemność niska) brak-1 4 pkt. (pojemność średnia) 3 pkt. (pojemność niska) 2 pkt. (pojemność b. niska) 3. Kompozycja roślinności i zabudowy im większe zagęszczenie zabudowy oraz większy stopień pokrycia terenu roślinnością wysoką, tym łatwiej ukryć w krajobrazie zmiany w strukturze przestrzennej: a) stopień pokrycia roślinnością wysoką przyjęto podział na 4 kategorie: roślinność zwarta 3 pkt. liczne drzewa i krzewy powyżej 10 % pow./ ha. roślinność skupiona 2 pkt. średnio liczne drzewa i krzewy do 10% pow./ ha; roślinność rozproszona 1 pkt. pojedyncze drzewa i krzewy poniżej 1 % pow. /ha; brak drzew i krzewów 0 pkt. brak drzew i krzewów w jednostce odniesienia; 51

b) zagęszczenie zabudowy przyjęto podział na 4 kategorie: zabudowa zwarta powyżej 4 budynków /ha, odległości między budynkami mieszkalnymi są mniejsze niż 50 m; zabudowa skupiona max. do 4 budynków /ha, odległości między budynkami mieszkalnymi wynoszą 50-100 m; zabudowa rozproszona max. do 2 budynków /ha, odległości między budynkami mieszkalnymi wynoszą więcej niż 100 m; obszar niezainwestowany brak zabudowy w jednostce odniesienia. Obszar niezainwestowany Zabudowa rozproszona Zabudowa skupiona Zabudowa zwarta Brak drzew i krzewów Roślinność rozproszona Roślinność skupiona Roślinność zwarta Ryc. 8. Kryterium oceny kompozycji roślinności i/lub zabudowy (opracowanie własne) Zestawienie proponowanych ocen pozwala na opracowanie macierzy wartości, na podstawie której możliwa jest ocena pojemności wynikającej z kompozycji istniejącej roślinności i/lub zabudowy w siedmiostopniowej skali oraz przedstawienie w postaci kartogramu wyników analizy. Tabela 4. Macierz wartości dla kompozycji roślinności i/lub zabudowy (opracowanie własne) Zagęszczenie zabudowy / stopień pokrycia roślinnością Tereny zabudowy zwartej Tereny zabudowy skupionej Tereny zabudowy rozproszonej Brak zabudowy Roślinność zwarta 6 pkt. (pojemność b. wysoka) 5 pkt. (pojemność wysoka) 4 pkt. (pojemność średniowysoka) 3 pkt. (pojemność średnia) Roślinność skupiona 5 pkt. (pojemność wysoka) 4pkt. (pojemność średniowysoka) 3 pkt. (pojemność średnia) 2 pkt. (pojemność średnioniska) Roślinność rozproszona 4 pkt. (pojemność średniowysoka) 3 pkt. (pojemność średnia) 2 pkt. (pojemność średnioniska) 1 pkt. (pojemność niska) Brak roślinności 3 pkt. (pojemność średnia) 2 pkt. (pojemność średnioniska) 1 pkt. (pojemność niska) 0 pkt. (pojemność b. niska) 52

Suma uzyskanych w poszczególnych analizach wartości punktowych pozwoli na ocenę pojemności wynikającej ze struktury przestrzennej i na tej podstawie zakwalifikowanie do odpowiedniej kategorii oraz przedstawienie wyników analizy w postaci kartogramu: 4 (min.) 8 pkt. pojemność niska 1 pkt.; 9 13 pkt. pojemność średnia 2 pkt.; 14 18 pkt.(max.) pojemność wysoka 3 pkt. Drugi etap polega na ocenie pojemności wynikającej z ekspozycji krajobrazowej obejmuje analizę widoczności poszczególnych pól siatki podstawowej z punktów widokowych oraz z głównych wjazdów do miejscowości. Głównym kryterium oceny jest otwarcie obszaru na widok publiczny. Analizę należy przeprowadzić dla każdego z punktów osobno i/ lub głównych wjazdów do miejscowości, otrzymane wartości zsumować stosując poniższą kategoryzację.: Brak otwarcia 3 pkt. (pojemność wysoka) teren nie jest widoczny z punktów widokowych i/lub wjazdów do miejscowości; Częściowe otwarcie z punktów widokowych i/lub wjazdów do miejscowości 2 pkt. (pojemność średnia) teren widoczny częściowo z punktów widokowych i/lub wjazdów do miejscowości; Całkowite otwarcie z punktów widokowych i/lub wjazdów do miejscowości 1 pkt. (pojemność niska) teren w całości widoczny z punktów widokowych i/lub wjazdów do miejscowości. Trzeci etap obejmuje zsumowanie otrzymanych ocen pojemności wynikającej ze struktury przestrzennej oraz z ekspozycji krajobrazowej. Aby podkreślić znaczenie postrzegania krajobrazu przez człowieka, zgodnie z definicją krajobrazu zawartą w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, ocenie pojemności wynikającej z ekspozycji, pomimo mniejszego nakładu pracy należy nadać taką samą wagę jak ocenie pojemności wynikającej ze struktury przestrzennej. Pozwala to określić ostateczną ocenę pojemności krajobrazu dla poszczególnych pól siatki podstawowej. Wynik analizy należy przedstawić także w postaci kartogramu stosując 5 stopniową klasyfikację pojemności krajobrazu w zależności od otrzymanej wartości punktowej: Bardzo niska pojemność krajobrazu 2 pkt. obszar o dużej zmienności topograficznej, zlokalizowany z reguły na południowym stoku, z przeważającą niską 53

roślinnością, z reguły pozbawiony zabudowy i/lub drzew i krzewów, w całości widoczny z punktów widokowych lub wjazdów do miejscowości, na którym wprowadzenie nowej zabudowy spowoduje całkowitą utratę walorów wizualnych, nawet w przypadku wprowadzenia roślinności osłonowej; Niska pojemność krajobrazu 3 pkt. obszar o dużej lub średniej zmienności topograficznej, z przeważającą roślinnością niską lub średniowysoką, z pojedynczymi drzewami i krzewami, pozbawiony zabudowy lub z rozproszoną zabudową jednorodzinną do 2 kondygnacji nadziemnych, w całości lub częściowo widoczny z punktów widokowych lub wjazdów do miejscowości, na którym wprowadzenie nowej zabudowy spowoduje częściową utratę walorów wizualnych, nawet w przypadku wprowadzenia roślinności osłonowej; Średnia pojemność krajobrazu 4 pkt. obszar o średniej zmienności topograficznej, z przeważającą roślinnością średniowysoką, ze skupiskami drzew i krzewów i/lub rozproszoną lub skupioną zabudową jednorodzinną do 2 kondygnacji nadziemnych, z reguły częściowo widoczny z punktów widokowych lub wjazdów do miejscowości, na którym wprowadzenie pojedynczych zabudowań nie spowoduje utraty walorów wizualnych, w przypadku wprowadzenia roślinności osłonowej. Stanie się tak dopiero po intensyfikacji zmian lub ich wyróżnieniu za pomocą kształtu, koloru, wysokości; Wysoka pojemność krajobrazu 5 pkt. obszar o małej lub średniej zmienności topograficznej, z przeważającą roślinnością średniowysoką lub wysoką, ze skupiskami lub zwartymi przestrzeniami drzew i krzewów oraz skupioną lub zwartą zabudową jednorodzinną do 2 kondygnacji nadziemnych, nie widoczny lub częściowo widoczny z punktów widokowych lub wjazdów do miejscowości, na którym wprowadzenie pojedynczych zabudowań bez roślinności osłonowej lub licznych zabudowań osłoniętych roślinnością nie spowoduje utraty walorów wizualnych. Stanie się tak dopiero po intensyfikacji zmian lub ich wyróżnieniu elementów za pomocą kształtu, koloru, wysokości; Bardzo wysoka pojemność krajobrazu 6 pkt. obszar płaski o małej zmienności topograficznej, z przeważającą, zwartą roślinnością wysoką, ze zwartą zabudową jednorodzinną przewyższającą 2 kondygnacje nadziemne, nie widoczny z punktów widokowych lub wjazdów do miejscowości, na którym wprowadzenie licznych zabudowań nie spowoduje utraty walorów krajobrazu, nawet przy braku roślinności 54

osłonowej. Stanie się tak dopiero po intensyfikacji zmian lub ich wyróżnieniu elementów za pomocą kształtu, koloru, wysokości. 3.2.4. Opracowanie wytycznych w zakresie gospodarowania krajobrazem Opracowanie wytycznych w zakresie gospodarowania krajobrazem obejmuje 2 grupy działań: weryfikację planowanego zasięgu terenów przeznaczonych pod zabudowę określonego na rysunku studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego wraz z określeniem działań zmierzających do ograniczenia negatywnego wpływu istniejącej zabudowy na krajobraz oraz wyznaczenie ewentualnych miejsc, gdzie lokalizacja nowych obszarów nie spowoduje znacznej utraty walorów krajobrazowych. Weryfikacja planowanego zasięgu terenów przeznaczonych pod zabudowę W celu weryfikacji planowanego w studium zasięgu terenów przeznaczonych pod zabudowę należy porównać ze sobą dwie warstwy: jedną z aktualnym rysunkiem studium, drugą zawierającą kartogram oceny pojemności krajobrazu. Najbardziej konfliktowe będą obszary o bardzo niskiej i niskiej pojemności krajobrazu, gdzie planuje się wprowadzenie zabudowy. W takim przypadku należy zrezygnować z przeznaczenia tego obszaru pod zabudowę. Na obszarach o wyższej pojemności krajobrazu przy dużej intensywności planowanej zabudowy należy podjąć działania zmniejszające negatywny wpływ na krajobraz, w postaci wprowadzenia ograniczeń w wysokościach budynków, szczegółowego określenia formy, gabarytów i kolorystyki nowej zabudowy oraz wprowadzenie roślinności osłonowej. Także na terenach istniejącej zabudowy, zlokalizowanej na obszarach o bardzo niskiej i niskiej pojemności krajobrazu proponuje się wprowadzenie wytycznych w zakresie kształtowania roślinności osłonowej. Wyznaczenie nowych terenów przeznaczonych pod zabudowę Wyznaczenie najlepszej lokalizacji nowych terenów przeznaczonych pod zabudowę równoznaczne jest z oceną pojemności krajobrazu. Obszary rekomendowane do wprowadzenia zabudowy o wysokiej intensywności uzyskały bardzo wysoką i wysoką ocenę pojemności krajobrazu, natomiast na obszarach o bardzo niskiej i niskiej pojemności krajobrazu wprowadzenie nowej zabudowy spowoduje całkowitą lub częściową utratę walorów krajobrazowych, nawet przy zastosowaniu roślinności osłonowej. Dlatego obszary te proponuje się wyłączyć spod zabudowy. 55

4. CHARAKTER KRAJOBRAZU GMINY SOBÓTKA 4.1. Podstawowe informacje o gminie Gmina Sobótka położona jest w centralnej części województwa dolnośląskiego, w powiecie wrocławskim, w granicach Wrocławskiego Obszaru Funkcjonalnego (ryc. 9). Od północy graniczy z gminami Mietków, Kąty Wrocławskie (powiat wrocławski), od wschodu z gminami Kobierzyce, Jordanów Śląski (powiat wrocławski), od południa z gminą Łagiewniki (powiat dzierżoniowski), od zachodu z gminą Marcinowice (powiat świdnicki) ryc. 10. W północnej części gminy dominuje funkcja rolnicza. Południowa część gminy z miastem stanowi obszar o funkcji przyrodniczo turystycznej, związanej głównie ze Ślężańskim Parkiem Krajobrazowym, który wraz z otuliną stanowi 53,7% powierzchni całej powierzchni gminy. Uzupełniającą funkcją jest produkcja rolna i leśna. Sobótka Ryc. 9. Położenie gminy Sobótka na tle Wrocławskiego Obszaru Funkcjonalnego (Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne 2011) Głównym ośrodkiem o funkcji administracyjno usługowej jest miasto Sobótka, znajdujące się w centralnej części gminy. Jest położone 35 km na południowy zachód od Wrocławia. Istotną funkcję usługową pełni także Rogów Sobócki, położony na północ 56

Ryc. 10. Lokalizacja gminy Sobótka na tle jednostek podziału administracyjnego (opracowanie własne) 57

od Sobótki. Sieć osadniczą tworzy 22 miejscowości i 2 przysiółki: Będkowice, Garncarsko, Krzyształowice, Księginice Małe, Kunów, Kwieciszów, Michałowice, Mirosławice, Nasławice, Przemiłów, Przezdrowice, Olbrachtowice, Okulice, Ręków, Rogów Sobócki, Siedlakowice, Stary Zamek, Strachów, Strzegomiany, Sulistrowice, Sulistrowiczki, Świątniki, Wojnarowice, Żerzuszyce. Powierzchnia badanego obszaru wynosi 13535 ha (w tym miasto Sobótka 3220 ha). Według danych GUS z czerwca 2009 r. gminę zamieszkiwało 12453 osoby (w tym Sobótkę 6873 osoby). Gęstość zaludnienia na 1 km 2 wynosi 91 mieszkańców (w samej Sobótce 213 osób/km 2 ). Teren gminy leży w 2 mezoregionach geograficznych (wg podziału fizyczno geograficznego J. Kondrackiego) w części płn. wsch. jest to Równina Wrocławska wchodząca w skład makroregionu Niziny Śląskiej, a pozostałą część stanowi Masyw Ślęży część Przedgórza Sudeckiego (Staffa 2005). Ukształtowanie pionowe obszaru gminy w zasięgu Niziny Śląskiej jest słabo zróżnicowane, a bezwzględne wysokości zawarte są w przedziale 143 184 m n.p.m. (najniższy punkt położony jest w okolicy Siedlakowic nad Czarną Wodą). Odmienny charakter ma rzeźba terenu Masywu Ślęży, gdzie wysokości bezwzględne zawarte są w przedziale od 150 m n.p.m. na północ od Sobótki do 718 m n.p.m. na szczycie Ślęży. Cały masyw tworzy zespół wyspowych gór ostańcowych, dominujących nad otaczającymi równinami. Składa się zasadniczo z dwóch wyróżniających się grup wzniesień. Pierwsze, najwyższe stanowi Góra Ślęża (718 m n.p.m.) wraz ze Skalną (525 m n.p.m.), Gozdnicą (316 m n.p.m.), Wieżycą (415 m n.p.m.) i Stolną (371 m n.p.m.). Drugą grupą wzniesień jest Radunia (573 m n.p.m.) i Wzgórza Oleszeńskie wraz z Gozdnikiem (315 m n.p.m.), znajdujące się na południe od granic opracowania. Ukształtowanie rzeźby terenu tego obszaru to skutek wietrzenia chemicznego w warunkach klimatu tropikalnego, jaki panował na tym obszarze w górnej kredzie. Masyw Ślęży zbudowany ze skał krystalicznych opierał się wietrzeniu, w przeciwieństwie do mniej odpornych skał znajdujących się w okolicy. Rzeźba została przekształcona w okresie zlodowaceń, kiedy szczyt Ślęży wystawał ponad lądolód jedynie ok. 100 m w postaci tzw. nunataka. Panujący wtedy klimat peryglacjalny i proces wietrzenia mrozowego wynikający z ciągłego zamarzania i rozmarzania wody w szczelinach doprowadził do powstania charakterystycznych dla tego obszaru wokółszczytowych gołoborzy gabrowych, dziś porośniętych lasem. W momencie ustępowania lądolodu powstały pokłady morenowe na spłaszczeniach pod szczytem, a na zboczach terasy kemowe utworzone 58

z osadów wodnolodowcowych (fluwioglacjalnych). Pozostałe obszary zostały przykryte gliniastymi osadami moreny dennej (Mazurski 1991, Kraśnicki 2010). Pod względem budowy geologicznej obszar gminy stanowi część bloku przedsudeckiego. Najstarsze pokłady skał zasadowych w Masywie Ślęży, datowane są na ok. 350 milionów lat (gabro, amfibolit, serpentynit) i ukształtowały się w czasie orogenezy kaledońskiej. Tworzą one kompleks ofiolitowy, zwany ofiolitem Ślęży lub ofiolitem sudeckim. Jest to fragment dawnego dna oceanicznego o charakterystycznym pionowym układzie warstw skalnych, który w czasie orogenezy hercyńskiej, zwanej też waryscyjską nasunął się na skorupę kontynentalną. Z czasem warstwy skalne uległy tektonicznemu wychyleniu o ok. 90 stopni i zostały obalone w kierunku północnym. Dodatkowo w karbonie miała miejsce intruzja magmowa, której wynikiem są pokłady granitu znajdujące się w północno-zachodniej części Ślęży oraz u jej podnóża. Ślęża natomiast jest zbudowana ze skał magmowych w większości z gabra część szczytowa i południowa, część północnozachodnia zbudowana jest z granitu. Północno-wschodnią część masywu tworzą amfibolity, zwane inaczej metabazaltami (Kraśnicki 2010, Majerowicz 2011, Staffa 2005). Podstawowe typy gleb występują w dużych kompleksach. Ich podłoże stanowią w większości piaski, żwiry i gliny polodowcowe, a w północno zachodniej części terenu także iły i mufki zastoiskowe. Największy obszar zajmują gleby płowe leżące między Masywem Ślęży, a doliną Czarnej Wody i w międzyrzeczu Czarnej Wody i Bystrzycy. Dolinę rzeki Czarnej Wody zajmują mady rzeczne. Północno wschodnią część gminy zajmuje zwarta pokrywa czarnych ziem. Pozostały obszar wypełniają występujące na przemian płaty czarnych ziem, gleb brunatnych właściwych oraz gleb płowych. Te ostatnie są skupione na wschód od Strzegomian i Sobótki. Większość gruntów ornych (ponad 75%) należy do I III klasy bonitacyjnej, pozostałe to głównie grunty klasy IV (ok. 20%) (Studium uwarunkowań 2010). Gmina Sobótka leży w dorzeczu Bystrzycy i Ślęzy, lewobocznych dopływów Odry. Przez jej teren przepływają dwa cieki Czarna Woda oraz Potok Sulistrowicki (ryc. 11). Czarna Woda (fot. 1) stanowi prawy dopływ rz. Bystrzycy. Jej źródło położone jest na wysokości 240 m n.p.m., natomiast ujście do rz. Bystrzycy na wys. 135 m n.p.m. Dolina rzeki w przeważającej większości użytkowana jest rolniczo. Do Czarnej Wody uchodzi Potok Sulistrowicki, który w całości znajduje się na terenie gminy. Ma długość ok. 13 km, a jego część źródliskowa znajduje się na wysokości 324 m n.p.m. w okolicach Przełęczy Tąpadła. Potok w górnym biegu płynie kamienistym korytem z progami w kierunku 59

Ryc. 11. Wody powierzchniowe na obszarze gminy Sobótka (opracowanie własne) 60

wschodnim, zalesioną doliną, między zboczami Raduni i Ślęży. Za miejscowością Sulistrowiczki potok wpływa na otwarty teren, którym wśród pól uprawnych i łąk płynie w kierunku północno-wschodnim. Odwadnia południowe i wschodnie zbocze Ślęży, północne zbocze Raduni i północno-zachodnie zbocze Wzgórz Oleszeńskich. Na Potoku Sulistrowickim, w ramach regulacji przeprowadzonych w latach 70. ubiegłego wieku, utworzono zbiornik wodny o powierzchni ok. 4,5 ha i przeznaczeniu rekreacyjnym (fot. 2). Fot. 1. Czarna Woda koło Krzyształowic (fot. autor) Fot. 2. Zbiornik Sulistrowice na tle Ślęży (fot. archiwum DZPK) 4.2. Zarys rozwoju krajobrazu w ujęciu historycznym W wyniku wycofania się lodowca i ocieplenia klimatu krajobraz na obszarze dzisiejszej gminy Sobótka uległ całkowitej zmianie. Lodowiec pozostawił po sobie cieki i zbiorniki wodne, pojawiły się lasy liściaste pełne różnorodnej fauny. Od momentu pojawienia się ok. 10 tys. lat temu pierwszego człowieka stopniowo uwidaczniał się jego wpływ na otaczające środowisko przyrodnicze. Dogodne warunki fizjograficzne w okolicy sprawiły, że rejon Ślęży szybko stał się miejscem ekspansji osadniczej. W ślad za ustępującym lodowcem oraz ocieplającym się klimatem od południa zaczęły pojawiać się pierwsze grupy zbieraczy i myśliwych, wędrujących stopniowo na północ. Nie budowali oni stałych osiedli, prowadzili koczowniczy tryb życia. Przez długie lata wykorzystywali tylko niewielką część zasobów przyrody, by zaspokoić własne potrzeby. Towarzyszyły temu nieuchwytne zmiany w krajobrazie, które były szybko niwelowane dzięki zdolnościom regeneracyjnym środowiska. Otaczająca rozległa przestrzeń, mało wykorzystywana, tworzyła krajobraz niewiele różniący się od pierwotnego (Ciołek 1964). W końcowej fazie epoki kamienia okresie neolitu (ok. 5000 lat temu) pojawiły się pierwsze kultury rolnicze związane z tzw. rewolucją neolityczną, co było zalążkiem powstawania zmian w krajobrazie. Z południa Europy poprzez przełęcze w Sudetach przybyły plemiona, których podstawą bytu stała się 61

znajomość uprawy ziemi i hodowli zwierząt. Rozwinęło się też wówczas rzemiosło jak np. garncarstwo czy tkactwo. Ten typ gospodarki wymagał od ludzi budowania stałych osiedli, przynajmniej od okresu siewu do zbiorów. Osiedla lokowano w sąsiedztwie cieków wodnych, na stokach wzniesień i teras rzecznych. Początkowo zabudowę stanowiły ziemianki, później stawiano wielorodzinne, długie domy o konstrukcji palisadowej. Nowe pola pod uprawę uzyskiwano dzięki łączeniu wyrębu lasów z ich wypalaniem. Jednak dopiero w III okresie epoki brązu ok. 1300 lat p.n.e., kiedy na tym terenie wyłoniła się tzw. kultura łużycka nastąpił prawdziwy rozkwit osadnictwa. Upowszechnił się wówczas kult solarny i związany z nim zwyczaj palenia zmarłych na stosie oraz składania prochów m.in. w kurhanach. Ludności tego okresu przypisuje się budowę wałów kamiennych w Masywie Ślęży wydzielających miejsca święte. Apogeum rozwoju kultury łużyckiej nastąpił w okresie halsztackim (700 400 lat p.n.e.), czyli w I okresie epoki żelaza. Ślady osadnictwa z tego okresu odkryto m.in. w Świątnikach, Księginicach Małych i w Sobótce. Wiele znalezisk z tego okresu pochodzi ze Ślęży i z okolic kamiennego wału na północnym stoku wzniesienia, zwanym szczątkowym kręgiem. W pobliżu skał zwanych Plasterkami odkryto pozostałości osady złożonej z trzech półziemianek o kamiennych fundamentach. Rozwój kultury łużyckiej został zahamowany na skutek najazdu Scytów, jaki miał miejsce w VI w. p.n.e., o którym świadczą odnalezione liczne brązowe groty strzał. Ostatecznie kultura łużycka zanikła ok. 400 lat p.n.e. pod wpływem Celtów, którzy osiedlili się tu w okresie lateńskim. Jedno z plemion celtyckich dotarło z Czech na Dolny Śląsk i podbiło miejscową ludność rolniczą na stałe pozostając na tym terenie. Ludność zamieszkiwała otwarte osady i zajmowała się, oprócz rolnictwa i pozyskiwania granitu, także metalurgią żelaza, garncarstwem i szklarstwem. Dzięki Celtom nastąpił znaczny postęp technologiczny stosowali oni rewolucyjne wówczas narzędzia jak żelazne sierpy, radlice i żarna rotacyjne w rolnictwie, koła i piece garncarskie czy dymarki (dawne piece hutnicze). Na potrzeby rolnictwa pozyskiwano coraz więcej terenów, kosztem lasów. Ponadto utrzymywali kontakty handlowe z Rzymem, co przyczyniło się do powstania stałych szlaków handlowych. W VI w. tereny wokół Ślęży były zasiedlone przez ludność słowiańską. Powstające grupy terytorialne i ekonomiczne z czasem zaczęły tworzyć, opartą na sieci grodów, terytorialną wspólnotę plemienną. Obecność osadnictwa wczesnośredniowiecznego w takiej postaci odnaleziono m.in. w Będkowicach, Starym Zamku, Strachowie, Kunowie, Sobótce i w Strzegomianach. Są one związane z plemieniem Ślężan, dla którego głównym obszarem osiedleńczym był Masyw Ślęży. Z tego okresu pochodzi najwięcej znalezisk archeologicznych. Szczególnie dobrze 62

zachowane i zbadane są ślady grodu obronnego i osady na północ od Będkowic (obecnie rezerwat archeologiczny) datowane na ok. VIII-XI w. (Fabisiak, Żerelik 1999) Od wczesnego średniowiecza okolice Ślęży znalazły się w granicach państwa wielkomorawskiego źródła pisane datują ten fakt od drugiej połowy IX wieku. Najstarsze źródła wymieniające plemię Ślężan datowane są na 845 r. tzw. Geograf Bawarski określa ich jako wschodnich sąsiadów państwa Franków. Określa również liczbę posiadanych przez nich grodów 15, wśród nich nie wymieniano jednak Sobótki. Wizerunek góry Ślęży miał znaczenie symboliczne dla jej pierwotnych mieszkańców. Potwierdza to najstarszy dotyczący niej zapis, pochodzący z początku XI w., którego autorem jest niemiecki kronikarz Thietmar z Marseburga, który pisał, że owa góra wielkiej doznawała czci u wszystkich mieszkańców z powodu swego ogromu oraz przeznaczenia, jako, że odprawiano na niej przeklęte, pogańskie obrzędy. Istnienie ośrodka kultowego na Ślęży miało duży wpływ na rozwój osadnictwa w okresie średniowiecza na tym obszarze. Funkcje kultowe ograniczały się prawdopodobnie jedynie do wydzielonych fragmentów Masywu Ślęży (Ślęża, Wieżyca i Radunia). Natomiast zbocza i podnóża wzniesień były użytkowane gospodarczo począwszy od wydobycia i obróbki kamienia, po rolnictwo i wypas zwierząt hodowlanych. Pierwsze źródła pisane dotyczące Sobótki związane są z funkcjonowaniem na Ślęży klasztoru kanoników regularnych, czyli augustianów, do którego przybyli mnisi z Flandrii. Zostali sprowadzeni tu przez Piotra Włosta, palatyna Bolesława Krzywoustego ok. 1140 r. Przypisuje się mu ufundowanie wielu kościołów na Dolnym Śląsku. Wraz z pojawieniem się mnichów na Ślęży wzrasta liczba informacji o osadnictwa w badanym rejonie. W bulli papieża Eugeniusza III z 1148 r. wymieniana jest prośba opata kościoła NMP na górze Ślęży o wzięcie klasztoru pod opiekę Stolicy Apostolskiej i zatwierdzenie jego posiadłości góry, targu pod górą ( forum sub monte ) i kościoła św. Wojciecha we Wrocławiu. Kolejny znany dokument z 1150 r. autorstwa biskupa wrocławskiego Waltera wymienia także Strzeblów (Scrobis) dzisiejszą dzielnicę Sobótki. Bulla Celestyna III z 1193 r. we fragmencie dotyczącym uposażenia klasztoru wymienia targ w Sobótce ( forum in Soboth ) oraz Strzegomiany. W II połowie XII wieku z powodu surowości klimatu, który panował na Ślęży mnisi przenieśli się pod górę w miejsce nazywane Górką. Po raz pierwszy nazwa ta została wymieniona w 1204 r., co pozwala twierdzić, że miejscowość została założona bezpośrednio przez augustianów ze Ślęży. Funkcjonował tam folwark oraz wzniesiono kościół. Następnie augustianie przenieśli się na wrocławski Piasek (Gubański 2010, Korta 1988). 63

Wpływ człowieka na krajobraz zaczął być coraz większy. Ludzie potrzebowali coraz więcej przestrzeni na tereny upraw, wsie, miasta, budowę połączeń komunikacyjnych. Procesowi temu towarzyszył coraz większy wpływ Kościoła, co owocowało tworzeniem nowych dominant w krajobrazie w postaci budynków kościelnych oraz powstawaniem dużych majątków ziemskich nadawanych klasztorom. W wyniku aktu Henryka I Brodatego z 1209 r. nastąpił podział Ślęży na dwie części książęcą i kościelną. Wschodnia część góry, wraz ze szczytem oraz wsią Będkowice przypadła księciu, natomiast zachodnia wraz ze Strzegomianami, dworem w Górce oraz targiem w Sobótce klasztorowi NMP we Wrocławiu. Na szczycie góry został w tym czasie wzniesiony gród kasztelański. Po raz pierwszy pojawiają się także informacje na temat wsi książęcych Księginic Małych, Mirosławic oraz należących do biskupa wrocławskiego Siedlakowic i Okulic (chronologię miejscowości przedstawia tab. 5). W 1250 r. w bulli Innocentego IV wymienia się Sobótkę wraz z wolnym targiem, karczmą i kościołem, ufundowanym przez augustianów, który stał się dominantą w krajobrazie. Po raz pierwszy wymienione jest także Garncarsko. Na połowę XIII w. datowane jest powstanie kościoła w Starym Zamku. Wiek XIV to dalszy rozwój osadnictwa na badanym terenie, który w wyniku przemian politycznych stał się częścią księstwa ziębickiego. W tym okresie wykształcił się zasadniczy układ sieci osadniczej badanego obszaru. Wymienia się wtedy po raz pierwszy Kunów, Nasławice, Michałowice, Olbrachtowice, Przezdrowice, Ręków, Rogów, Strachów, Sulistrowice oraz Świątniki i Wojnarowice, gdzie zbudowano kościoły. W 1343 r. książę ziębicki Mikołaj odsprzedał Sobótkę wraz z przynależnościami Bolkowi II Małemu, ks. świdnickiemu, który zbudował zamek na Ślęży. Jednak w wyniku zawartych układów cały obszar dostał się pod władanie króla czeskiego Wacława IV, który w 1399 r. udzielił opatowi Mikołajowi zgody na osadzenie Sobótki na prawach miasta oraz nadał mu wszelkie przywileje, jakimi cieszyły się inne miasta księstwa świdnicko jaworskiego (Korta 1988). Zmiany struktury osadniczej wpływały przede wszystkim na powierzchnię zalesień, która zaczęła się zmniejszać. Zapotrzebowanie na ziemię oraz zwiększony popyt na surowce drzewne sprawiły, że wycinano lasy rosnące na lepszych glebach oraz zadrzewienia śródpolne. Proces ten upowszechnił się wraz z rozkwitem folwarcznej gospodarki pańszczyźnianej od XV w. W czasie wojen husyckich w XV w. Sobótka, Górka, zamek na Ślęży oraz inne dobra klasztorne zostały złupione i spalone. Na szczycie Ślęży usadowił się przywódca husytów Jan Kolda, który łupił stąd okolicę. Wydarzenia z tego okresu spowodowały przeniesienie siedziby kanoników z Górki do kościoła św. Jakuba. Pod koniec XV w. część królewska góry 64

Tabela 5. Rozwój osadnictwa w granicach gminy Sobótka (opracowanie własne na podstawie Fabisiak W., Kalendarium historyczne gmin: Dzierżoniów, Marcinowice, Mietków, Niemcza, Sobótka, http://www.sleza.pl/pliki/kalendarium_historyczne.pdf) XII wiek XIII wiek XIV wiek XV XVI wiek Sobótka Górka Strzeblów Będkowice Strzegomiany Garncarsko Księginice Małe Kunów Mirosławice Okulice Siedlakowice Stary Zamek Rogów Wojnarowice Świątniki Sulistrowice Strachów Ręków Przezdrowice Olbrachtowice Nasławice Michałowice Kwieciszów XVII wiek XVIII wiek - Sulistrowiczki Przemiłów Krzyształowice została wykupiona przez zakonników wraz z wszystkimi wsiami, polami, łąkami oraz stawami. Od tego momentu aż do 1810 r. góra należała w całości do kościoła. Cały XVI wiek był okresem pomyślnego rozwoju tego obszaru. W Sobótce powstał szpital (obecnie Muzeum Ślężańskie), kościół św. Anny, budowano także nowe domy i urządzenia gospodarcze. Rozkwit tego regionu został gwałtownie przerwany na początku XVII wieku wybuchem wojny trzydziestoletniej, która przyniosła wiele strat zniszczono m.in. oba kościoły oraz ratusz w Sobótce. Odbudowane miejscowości znów ucierpiały w trakcie trzech wojen zwanych śląskimi w latach 1742, 1752 i 1756 1763. W ich wyniku prawie cały Śląsk, w tym również okolice Ślęży przeszły pod władanie króla pruskiego - Fryderyka II Hohenzollerna (Gubański 2010). W drugiej połowie XVI w. augustianie wznieśli na ruinach zamku na szczycie Ślęży drewnianą kaplicę, a w latach 1698 1702 murowaną świątynię pw. Nawiedzenia NMP. Świątynia stała się symbolem góry była przedstawiana na większości ilustracji z tego okresu ryc. 12. Niestety, uległa ona całkowitemu zniszczeniu w nocy z 4 na 5 czerwca 1834 r. kościół spłonął od uderzenia pioruna. Istniejący dziś kościół na szczycie Ślęży został odbudowany w latach 1851 1852 przy okazji budowy pierwszego stałego schroniska na szczycie góry. W 1885 r. doprowadzono do Sobótki linię kolejową z Wrocławia, która została następnie rozbudowana do Świdnicy. Stało się to przyczyną zwiększenia ruchu turystycznego w rejonie Ślęży. W wyniku tego na pocz. XX w. powstało drugie schronisko, funkcjonujące do dziś. 65

Ryc. 12. Widok panoramiczny na Sobótkę od strony północno-wschodniej Akwaforta wg rysunku Wernera z 1738 r. (zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu) Z końca XVIII w. pochodzą zachowane dane dotyczące zagospodarowania części miejscowości. I tak Sobótka miała wówczas 9 budowli publicznych i 133 budynki mieszkalne. Wybudowano tu także wspólną słodownię i browar. Istniały również 3 bramy na wylocie miasta (pomimo braku murów miejskich) w kierunku Wrocławia, Świdnicy i Strzelina. Wsie i kolonie należały do wrocławskich kanoników oraz rodzin von Zedlitz i von Schickfus. Początek XIX w. to czas wojen napoleońskich i zmian dotychczasowych właścicieli badanego obszaru. W wyniku konieczności wypłacenia kontrybucji wojennej wszystkie dobra zakonne przeszły na własność państwa. W połowie XIX w. wprowadzono na terenie miasta po raz pierwszy oświetlenie ulic i placów. Początkowo były to lampy olejowe, a po zakończeniu budowy gazowni na pocz. XX w. lampy gazowe. W 1885 r. doprowadzono do Sobótki linię kolejową z Wrocławia, która została następnie rozbudowana do Świdnicy. Stało się to przyczyną zwiększenia ruchu turystycznego w rejonie Ślęży. W wyniku tego na pocz. XX w. powstało drugie schronisko, funkcjonujące do dziś (Fabisiak, Żerelik i in. 1999). Piękno krajobrazu widocznego ze szczytu Ślęży podkreśla pierwsza naukowa monografia dotycząca tego obszaru, autorstwa Moritza Sadebecka Góra Ślęża i okolice 66

(Der Zobtenberg Und Seine Umgebung, 1855). Autor analizuje widok rozciągający się ze szczytu Ślęży oraz dziedzińca kościoła na jej szczycie. Podkreśla fakt, że w świadomości mieszkańców Dolnego Śląska widok góry Ślęży jest symbolem małej ojczyzny. Zniszczenia wojenne w Sobótce były dość znaczne i oceniano je na 50 %. Oprócz budynków prywatnych, najbardziej ucierpiały ewangelicka szkoła, szpital, kościół św. Jakuba oraz poczta. Ze wsi najbardziej dotknięte zostały Ręków, Wojnarowice, Stary Zamek i Rogów Sobócki. Według szacunkowych danych w Sobótce zasiedlono ok. 500 lokali. W 1960 r. w obręb administracyjny miasta włączono wsie Górka i Strzeblów, w wyniku, czego znacząco zwiększyła się powierzchnia miasta. Do końca lat 60 tych, oprócz odgruzowania miasta niewiele się zmieniło. Dopiero koniec lat 60 tych przyniósł znaczącą zmianę krajobrazu miasta. W ciągu dwóch lat odnowiono elewacje ponad 100 budynków, zainstalowano nowe latarnie, dynamicznie zaczęło rozwijać się budownictwo w rejonie dzisiejszych ulic Dworcowej i Ogrodowej. W innych częściach gminy również następowały zmiany. Plan inwestycji na terenie gminy zakładał budowę zespołu sportowo rekreacyjnego ze zbiornikiem wodnym oraz ośrodkiem wypoczynku świątecznego w Sulistrowiczkach, wyciągi i trasy zjazdowe na zboczu Ślęży i Raduni. Przełom lat 70 tych i 80 tych to okres zastoju w budownictwie spółdzielczym. Dobrze rozwijało się natomiast budownictwo jednorodzinne w Sobótce i okolicach. W okresie od 1980 r. do 1985 r. powstało 75 budynków jednorodzinnych, w okresie kolejnych trzech lat rozbudowała się zachodnia część miasta powstało 58 nowych budynków. Rok 1989 przyniósł zmiany ustrojowe, rozpoczynając nowy, demokratyczny etap w rozwoju struktury przestrzennej gminy Sobótka. Po raz pierwszy lokalne wspólnoty mogły uczestniczyć w kształtowaniu przestrzeni wokół. Samorządy terytorialne, a pośrednio w trakcie wyborów sami mieszkańcy, stały się odpowiedzialne za ustalenie zasad gospodarowania krajobrazem (Fabisiak, Żerelik i in. 1999, Gubański 2010). W ciągu ostatnich lat silne przekształcenia krajobrazu były spowodowane przede wszystkim rozwojem budownictwa mieszkaniowego w rejonie Sobótki i podnóża Ślęży. 4.3. Elementy tworzące charakter krajobrazu Długie tradycje w zakresie badań krajobrazowych w Wielkiej Brytanii oraz ich znaczenie i zastosowanie w wielu dziedzinach zaowocowało stworzeniem definicji charakteru krajobrazu. Jest to swoisty i wyrazisty układ elementów, który sprawia, że dany krajobraz jest odmienny od pozostałych. Wynika ze szczególnej kombinacji cech przyrodniczych takich jak budowa geologiczna, rzeźba terenu, gleby, szata roślinna oraz 67

elementów antropogenicznych takich jak układ sieci osadniczej i zabudowy, użytkowanie ziemi oraz zabytkowe obiekty kulturowe (Swanwick 2002). Wzniesienia znajdujące się w granicach gminy Sobótka pokryte są głównie lasami, co wyraźnie kontrastuje z na ogół płaskimi i rolniczymi terenami wokół. Niekiedy porozcinane są niewielkimi dolinami cieków o łagodnych zboczach, wzdłuż których pojawiają się łąki, zadrzewienia i zakrzaczenia oraz sady owocowe. Na tym tle ukształtowały się zwarte obszary zabudowy, z niewielkimi wyjątkami, często z dominantą krajobrazową w postaci wieży zabytkowego kościoła. Krajobraz urozmaicony jest także innymi zabytkami jak zespoły pałacowo parkowe, dwory czy liczne rzeźby kultowe, kręgi kamienne i ruiny budowli. Wszystkie miejscowości mają bogatą historię związaną z dość wczesnym przybyciem w rejon Ślęży pierwszych osadników. Oprócz tych elementów na charakter krajobrazu wpływają małoobszarowe elementy Fot. 3. Widok na północno-zachodnią część gminy Sobótka (fot. autor) przyrodnicze i kulturowe, które przy określonym zagęszczeniu mogą znacząco podwyższać wartość krajobrazu (Kistowski 2007). Do grupy krajobrazotwórczych elementów przyrodniczych należy zaliczyć przede wszystkim liczne w Masywie Ślęży grupy skał. Grupę elementów kulturowych, w tym także tworzonych przez człowieka przyrodniczych założeń kompozycyjnych, tworzą parki wiejskie, aleje drzew, sztuczne zbiorniki wodne, także zabytkowe obiekty architektoniczne i archeologiczne. Ponadto pod uwagę należy brać także postrzeganie krajobrazu przez obserwatorów, czyli ekspozycję. W tym względzie największe znaczenie mają panoramy miejscowości oraz punkty widokowe. Należy podkreślić, że wszystkie wymienione elementy tworzą spójną całość i należy je rozpatrywać wspólnie. 68

O wyjątkowości krajobrazu gminy Sobótka decyduje jednak nie tylko rzeźba terenu, osobliwości przyrody czy bogate walory kulturowe, ale także malownicze widoki, jakie możemy oglądać z różnych punktów na terenie gminy (fot. 3), w szczególności w Masywie Ślęży. Najwyższe wzniesienie Przedgórza Sudeckiego przewyższa okoliczne równiny o 500 550 metrów, stąd wydaje się niezwykle monumentalną górą i stanowi symboliczny element krajobrazu okolic Wrocławia. Przy dobrej widoczności dostrzegalna jest nie tylko z samego Wrocławia, ale także z położonych na północ Wzgórz Trzebnickich czy z położonych w Sudetach wyższych wzniesień jak Śnieżka i Śnieżnik. Sama Ślęża jest także doskonałym punktem widokowym, z którego można podziwiać rozległy płaski teren wokół, szczególnie atrakcyjny wiosną, kiedy kwitnie rzepak, a przy dobrej widoczności także panoramę Sudetów. O symbolicznym znaczeniu i atrakcyjności widoku ze Ślęży pisał już w połowie XIX w. Sadebeck (1855), który analizował i zestawił wszystkie obiekty widoczne ze szczytu góry. 4.3.1. Charakterystyka elementów przyrodniczych Większość obszaru gminy zajmują użytki rolne i lasy. Użytki rolne dominują w północnej i wschodniej części gminy. Większość z nich stanowią grunty orne, niewiele natomiast jest łąk i pastwisk. Nieliczne zbiorowiska łąkowe są położone głównie nad ciekami Czarną Wodą i Sulistrowickim Potokiem. Są to bogate florystycznie zbiorowiska z rzędu Arrhenatheretalia. U północno wschodniego podnóża Raduni, poniżej Sulistrowiczek położony jest kompleks zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych (Molinion) powstałych wskutek specyficznego nałożenia się czynników naturalnych (podtapiania w okresie jesieńzima i osuszania w ciągu lata) i antropogenicznych (koszenia na ściółkę w okresie jesiennym). Występuje tam wyjątkowe bogactwo roślin rzadkich i chronionych. Dlatego w celu jego ochrony utworzono rezerwat Łąka Sulistrowicka. Obszar ten stanowi barwny element w krajobrazie, zmieniający się kolorystycznie wraz z porami roku i kwitnieniem poszczególnych gatunków roślin. Lasy występują głównie w południowo zachodniej części gminy, w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego oraz na obszarze dolin rzecznych. Silne zróżnicowanie podłoża geologicznego oraz działalność człowieka miały zasadniczy wpływ na wykształcenie się różnych zbiorowisk leśnych w Masywie Ślęży i okolicach. Jednak roślinność aktualnie tu występująca znacznie odbiega od potencjalnej roślinności naturalnej. Według mapy roślinności potencjalnej (Matuszkiewicz 2008) głównym typem zbiorowiska leśnego na 69

Ryc. 13. Zbiorowiska leśne i łąkowe na obszarze gminy Sobótka (opracowanie własne) 70

obszarze gminy jest kwaśna dąbrowa (Luzulo luzuloidis-quercetum), która swoim zasięgiem obejmowałaby stoki Ślęży i mniejszych wzniesień do wysokości ok. 500 m n.p.m. U podnóża wzniesień kwaśne dąbrowy przechodziłyby w ubogie podgórskie grądy (Galio-Carpinetum submontanum), rozcięte dolinami Sulistrowickiego Potoku i Czarnej Wody, wzdłuż których dominującym typem roślinności byłyby lasy łęgowe jesionowo-wiązowe (Ficario Ulmetum). Część szczytowa Ślęży zajmowałyby dwa zbiorowiska leśne żyzne buczyny (Dentario ennephyllidis-fagetum) oraz kwaśne buczyny górskie (Luzulo nemorosae-fagetum). Obecnie, na skutek silnej ingerencji człowieka, jaka miała miejsce od czasów historycznych, część zbiorowisk leśnych została zniszczona i zamieniona na pola uprawne czy obszary zabudowane lub została wręcz zastąpiona innymi zbiorowiskami. Masyw Ślęży porośnięty jest w szczytowej części żyznymi i kwaśnymi buczynami z dominującym bukiem pospolitym (Fagus sylvatica). Buczyny zachowały się w niewielkiej części swojego potencjalnego występowania. W większości zostały zastąpione monokulturą świerkową utworzoną w XIX w. o gęstym drzewostanie, często pozbawioną runa. Żyzne buczyny występują w granicach rezerwatu Góra Ślęża, natomiast kwaśne buczyny znajdują się także w otoczeniu rezerwatu i na terenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Skalna. Tworzą ubogie runo. Część Masywu Ślęży porośnięta jest kwaśną dąbrową z dominacją dęba bezszypułkowego (Quercus petraea) z domieszką sosny pospolitej (Pinus sylvestris). Najlepiej wykształcone fragmenty znajdują się w okolicach Wieżycy. Na Wieżycy występuje także fragment starego i dobrze zachowanego lasu bukowo-lipowego z lipą drobnolistną (Tilia cordata), opisywanego jako Melico-Fagetum z bogatym runem leśnym. Na pozostałym obszarze lasy tworzą niewielkie kompleksy, głównie wzdłuż cieków. Występują tam łęgi jesionowo wiązowe (Ficario Ulmetum) i grądy środkowoeuropejskie (Galio-Carpinetum betuli). Drzewostan tworzą jesiony wyniosłe (Fraxinus excelsior), dęby szypułkowe (Quercus robur), wiązy szypułkowe (Ulmus laevis), z domieszką olszy czarnej (Alnus glutinosa) i klonu polnego (Acer campestre) oraz topoli (Populus sp.). (Świerkosz 2010, Tuła 1995, Żołnierz 2011) U podnóża wzniesień licznie występują sady, w większości z czereśni (Cerasus sp.) szczególnie atrakcyjne wiosną w trakcie kwitnienia. Część obszarów, dawniej użytkowanych rolniczo, ulega samoistnej sukcesji stopniowo zarastając, zwykle brzozą brodawkowatą (Betula pendula). Charakterystycznym elementem krajobrazu gminy jest występowanie zadrzewień śródpolnych. Urozmaicają dość monotonny, rolniczy krajobraz północnej i wschodniej części badanego obszaru. 71

4.3.2 Charakterystyka elementów antropogenicznych Okolice Masywu Ślęży od zarania dziejów stanowiły atrakcyjne miejsce dla osadnictwa. Badania archeologiczne wskazują na zasiedlenie tego terenu od czasów młodszego paleolitu, a następnie kultury łużyckiej. Niewiele jest miejscowości na terenie, w których nie ma śladów osadnictwa prehistorycznego. Do dziś zachowały się elementy starożytnej kultury związanej z kultem słońca i sił przyrody, utrwalone w odpornym na zniszczenie, miejscowym granicie przez ówczesnych mieszkańców tego terenu. Powstały prawdopodobnie w okresie halsztackim (500-400 lat p.n.e.). Wśród nich do najbardziej wartościowych należą Mnich, Panna z Rybą i Niedźwiadek, Grzyb i Niedźwiedź. Na szczycie Ślęży i Wieżycy zachowały kamienne kręgi kultowe, które ogradzały ówczesne miejsca święte. Odbywały się tam praktyki religijne. Są to najstarsze ślady kultu pogańskiego w tym rejonie, a ich pochodzenie datowane jest na okres halsztacki (400-300 lat p.n.e.). Na stokach Ślęży można odnaleźć także liczne ślady związane z wydobyciem i obróbką granitu, najwięcej na północnych zboczach góry. Część z nich ma formę osad kamieniarskich, które posiadały niezbędną infrastrukturę jak źródła wody, kuźnię oraz sieć dróg, którymi transportowano wstępnie obrobione bloki granitu. Liczne są także znaleziska kamieni żarnowych używanych do mielenia zboża. Jednak najważniejszym obiektem archeologicznym na terenie gminy jest zespół osadniczy z VIII XI w. znajdujący się na północ od miejscowości Będkowice, obecnie rezerwat archeologiczny. Cały zespół uważany jest za jeden z najlepiej zachowanych w Europy Środkowej wczesnośredniowiecznych zespołów osadniczych. Gród obronny zbudowany był na planie owalu o rozmiarach 65 x 75 m. Otoczono go wałem drewniano ziemnym, umocnionym kamieniami i gliną. Zabudowa mieszkalna składała się z drewnianych domów, których rekonstrukcję można zobaczyć obok wału obronnego. Nieopodal grodu odkryto w 1993 r. drugie grodzisko z IX wieku oraz średniowieczny zbiornik wodny. W pobliżu grodu znajduje się też jeden z lepiej zachowanych zespołów cmentarnych pola kurhanów (Staffa 2005). Na obszarze gminy znajdują się także kamienne krzyże pokutne stanowiące pomniki średniowiecznego prawa, które nakazywało zabójcy ustawienie krzyża na miejscu zbrodni (m.in. na terenie Muzeum Ślężańskiego), a także romańskie kamienne rzeźby lwów (m.in. przy zamku w Sobótce-Górce). Obszar gminy Sobótka odznacza się także dużą koncentracją zabytkowych obiektów architektonicznych. Do rejestru zabytków pod numerem 449 z dn. 8.12.58. wpisany jest sam układ urbanistyczny Sobótki. Z dawnej struktury przestrzennej do dziś zachowały się głównie kościoły. Na terenie gminy znajduje się dziewięć obiektów sakralnych wpisanych do rejestru 72

zabytków (tab. 6). Większość z nich jest użytkowana zgodnie z przeznaczeniem jako obiekty kultu religijnego i znajduje się w dobrym stanie technicznym. Szczególnie ważną rolę pełnią kościoły w krajobrazie gminy. Widoczne z daleka wieże kościelne tworzą charakterystyczne dominanty krajobrazowe wkomponowane w otaczające tereny przyrodnicze i rolnicze. Do szczególnie wartościowych należy zaliczyć kościół pw. św. Jakuba w Sobótce oraz kościoły w Księginicach Małych i Starym Zamku. Wysokie walory krajobrazowe ma również kościół na szczycie Ślęży, przedstawiany na większości starych rycin, który został wpisany do rejestru zabytków dopiero w 2010 r. Obecny wygląd kościół uzyskał w wyniku odbudowy, jaka miała miejsce w latach 1851-1852, po całkowitym zniszczeniu w nocy z 4 na 5 czerwca 1834 r., kiedy kościół spłonął od uderzenia pioruna. Tabela 6. Wykaz zabytkowych obiektów sakralnych na terenie gminy Sobótka (opracowanie własne na podstawie wykazu obiektów wpisanych do rejestru zabytków stan na dzień 24.01.2011 r.) L.p. Miejscowość Rejestr zabytków Opis 1. Księginice Małe A/791 z dn. 14.06.06 Kościół filialny MB Różańcowej, z XVIII w., dawny kościół ewangelicki 2. Nasławice A/1000 z dn. 26.03.07 Kościół pw. św. Józefa Oblubieńca z XVIII w. 3. 1801 z dn. 22.08.66 Kościół (trwała ruina) z XIV w. 4. Rogów Sobócki A/1237/401/W z dn. 8.11.77 5. Sobótka A/1240/31 z dn. 28.11.47 6. A/1238/30 z dn. 28.11.47 7. Sobótka szczyt Ślęży A/1634/1-2 z dn. 10.03.2010 7. Stary Zamek A/1236/1050 z dn. 24.01.64 Kościół parafialny Jana Chrzciciela wraz z okalającym murem Kościół pomocniczy św. Anny z XIV w. Kościół parafialny św. Jakuba Starszego z XVIII w. Kościół fil. Nawiedzenia NMP z XIX w. Kościół parafialny pw. św. Stanisława 8. Świątniki A/798 z dn. 3.07.06 Kościół fil. MB Bolesnej z poł. XIX w. 9. Wojnarowice 1821 z dn. 22.08.66 Kościół Wniebowzięcia NMP Cennymi obiektami architektonicznymi są także pałace, dwory i folwarki w różnym stanie technicznym, które stanowią przedmiot zainteresowania turystów jako obiekty posiadające walory o charakterze poznawczym i artystycznym. Na terenie gminy zlokalizowanych jest 7 takich obiektów (tab. 7). Do najciekawszych należy pałac w Sobótce- 73

Górce, będący niegdyś siedzibą augustianów, obecnie wykorzystywany jako hotel. Pochodząca z XVI w. budowla, przebudowana w XIX w. w stylu neorenesansowym, składa się z zabudowań opactwa i połączonego z nim kościoła Wniebowzięcia NMP. Spośród pozostałych obiektów na szczególną uwagę zasługuje klasycystyczny pałac w Mirosławicach zbudowany w 1802 r., obecnie wyremontowany i będący własnością prywatną oraz barokowy pałac w Świątnikach, zbudowany w XVIII w. na murach wcześniejszego i przebudowany w XIX w., w którym mieści się szkoła podstawowa. Pozostałe pałace i dwory, mające różnych właścicieli są zwykle zaniedbane i stopniowo niszczeją. Tabela 7. Wykaz zabytkowych pałaców, dworów i zespołów na terenie gminy Sobótka (opracowanie własne na podstawie wykazu obiektów wpisanych do rejestru zabytków stan na dzień 24.01.2011 r.) L.p. Miejscowość Rejestr zabytków Opis 1. Będkowice 700 z dn. 19.05.60, zespół dworsko folwarczny dwór 567/W z dn. 30.07.98 z XVI w, przebudowany w XVIII w; spichlerz z XIX w., majdan folwarczny, 2 stodoły, obora, teren dawnego sadu, fosa z mostem i staw 2. Kunów 683/W z dn. 5.06.93 Zespół rezydencjonalny przy ul. Nasławickiej 18-22: dwór, pałac, zabudowa folwarczna 3. Mirosławice 1254 z dn. 5.03.65 pałac klasycystyczny z XIX w., przebudowany na początku XX w. 4. Olbrachtowice 144/A/02 z dn. 10.12.02 oficyna pałacowa, ul. Wronia 20 5. Sobótka Górka 485 z dn. 10.05.58 zamek (pałac i kościół) z detalem, (dawne Probostwo Augustianów), obecnie hotel z restauracją, ul. Zamkowa 12 6. Strzegomiany 1811 z dn. 22.08.66 spichlerz w zespole folwarcznym, obecnie dom mieszkalny, ul. Wrocławska 2 7. Świątniki 552/W z dn. 16.03.84 zespół pałacowy: pałac z XVIII w., przebudowany w XVIII i XIX w., budynki gospodarcze z XIX w. Oprócz dworów, pałaców i obiektów sakralnych do rejestru zabytków zaliczono 9 innych obiektów (tab. 8) znajdujących się w Sobótce budynki mieszkalne, użyteczności publicznej m.in. ratusz, budynek muzeum, obiekty przemysłowe jak browar, schroniska na Ślęży, pręgierz w Rogowie Sobóckim oraz zespół plebani w Księginicach Małych. Na szczególną uwagę zasługuje zespół dawnego browaru. 74

Ryc. 14. Elementy antropogeniczne (opracowanie własne) 75

Tabela 8. Wykaz pozostałych zabytków architektonicznych na terenie gminy Sobótka (opracowanie własne na podstawie wykazu obiektów wpisanych do rejestru zabytków stan na dzień 24.01.2011 r.) L.p. Miejscowość Rejestr zabytków Opis 1. Księginice Małe 591/W z dn. 18.04.88 Zespół plebani, ul. Kościuszki 22 plebania, dom kościelnego (ruina), dom grabarza (ruina), ogród otoczony murem 2. Rogów Sobócki 701 z dn. 19.05.60 pręgierz 3. Sobótka A/1239/1808 z dn. 22.08.66 4. 35/A/00/1 z dn. 28.08.00 Plebania (dawne Probostwo Augustianów) Otoczenie budynku dawnego Probostwa Augustianów w granicach muru 5. 331 z dn. 6.11.56 Muzeum Ślężańskie z XVI w. (dawny zespół szpitala Probostwa Augustianów) 6. 507/W z dn. 16.01.85 Dom mieszkalny (tzw. Brama Strzelińska ), ul. Mickiewicza 25 7. 1807 z dn. 22.08.66 Budynek ratusza 8. 593/W z dn. 9.06.88 Schronisko górskie im. R. Zmorskiego na Ślęży 9. 681/W z dn. 6.05.93 Zespół budynków przy ul. Zamkowej i Browarnianej (dawne Probostwo Augustianów) oficyna wraz z przejazdem, budynek bramny, wozownia, folwark, zespół Ośrodka Wychowawczego, zespół browaru Poza w/w obiektami dużą wartość posiadają inne obiekty niewpisane do rejestru zabytków takie jak zespół budynków gazowni z XIX w., obecnie Muzeum Gazownictwa, schronisko Pod Wieżycą oraz kamienna wieża widokowa na Wieżycy z początku XX w. 4.3.3. Pozostałe elementy wpływające na charakter krajobrazu Drobnopowierzchniowymi obiektami przyrodniczymi wpływającymi na charakter krajobrazu, związanymi z budową geologiczną Masywu Ślęży, są odsłonięcia skał, przeważnie gabra, występujące głównie na zboczach. Najciekawsza jest grupa skał na szczycie Skalna, objęta ochroną jako zespół przyrodniczo krajobrazowy. Pozostałe to Skałki Olbrzymki, w pobliżu szczytu Ślęży, Skałki Plasterki z wyrytym na nich znakiem solarnym, 76

Zbójeckie Skałki, Husyckie Skałki i Skałki pod Wieżycą. W Masywie Ślęży występują też groty skalne m.in. Pieczara Władysława, Walońska Grota. Elementami wzbogacającymi krajobraz są także liczne, samoczynne, skoncentrowane wypływy wód podziemnych. Wiążą się ze szczelinami wietrzeniowymi skał. Źródła są ogólnie dostępne, wiele z nich zostało nazwanych m.in. źródło Anny, Joanny, Jakuba. Grupę elementów antropogenicznych wpływających na charakter krajobrazu, w tym także tworzonych przez człowieka przyrodniczych założeń kompozycyjnych, tworzą parki wiejskie, aleje drzew i sztuczne zbiorniki wodne. Parki wiejskie, które kiedyś służyły, jako miejsca rekreacji przede wszystkim dla miejscowej ludności towarzyszą wielu obiektom pałacowym i dworskim. Na terenie gminy występuje 12 parków wpisanych do rejestru zabytków (tab. 9). Parki te stanowiły niegdyś dzieła sztuki ogrodowej. Do czasów dzisiejszych dobrym stanie zachowały się jednak nieliczne z nich. Układy kompozycyjne większości są nieczytelne na skutek postępujących procesów zarastania przez samosiewy gatunków rodzimych, a zabytkowy drzewostan jest w złym stanie sanitarnym. Pod względem walorów krajobrazowych do najcenniejszych zaliczane są park sanatoryjny w Sulistrowiczkach z okazami drzew egzotycznych jak tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera) i park Wenecja z zabytkowymi budowlami wodnymi i ozdobnymi bramami wejściowymi. Jedynym parkiem, gdzie zostały podjęte prace rewaloryzacyjne jest park w Mirosławicach, należący do prywatnego inwestora. Tabela 9. Wykaz parków wiejskich na terenie gminy Sobótka (opracowanie własne na podstawie wykazu obiektów wpisanych do rejestru zabytków stan na dzień 24.01.2011 r.) L.p. Miejscowość Rejestr zabytków Opis 1. Będkowice 567/W z dn. 27.12.84, 30.07.98 Park dworski o pow. 4 ha ze 150 letnim drzewostanem rodzimym 2. Kunów 568/W z dn. 27.12.84 Park pałacowy o pow. 8,7 ha z ponad 100- letnim drzewostanem, wartościowe gatunki obce 2. Mirosławice 375/W z dn. 24.07.76 Park pałacowy w stylu angielskim, z kilkoma drzewami pomnikowymi 3. Okulice 569/W z dn. 27.12.84 Park dworski o powierzchni 1,5 ha, z drzewami rodzimymi 4. Olbrachtowice 373/W z dn. 24.07.76 Park dworski o powierzchni 1,5 ha, starodrzew to głównie lipy i platany 5. Rogów Sobócki 374/W z dn. 24.07.76 Park dworski o powierzchni 16 ha, pomnikowe dęby 77

6. Sobótka Górka 681/W z dn. 6.05.93 Zespół parkowy w pobliżu pałacu i browaru z XVIII XIX w., łączący się z terenami leśnymi 7. Stary Zamek 570/W z dn. 27.12.84 Pozostałości parku, zachowały się tylko pojedyncze drzewa pomnikowe 8. Sulistrowiczki 571/W z dn. 27.12.84 Park krajobrazowy Wenecja o powierzchni 3,2 ha, z pocz. XX w., z budowlami wodnymi 9. 571/W z dn. 27.12.84 Park dendrologiczny z pocz. XX w. o powierzchni ok. 1 ha z licznymi egzotycznymi gatunkami drzew 10. 302/A/04 z dn. 28.05.04 Otoczenie parku krajobrazowego Wenecja 11. Świątniki 572/W z dn. 27.12.84 Park pałacowy z k. XIX w. o powierzchni 9,0 ha 12. Wojnarowice 573/W z dn. 27.12.84 Pozostałości parku o powierzchni 3 ha, obecnie wykorzystywany jako boisko Ważnym składnikiem krajobrazu gminy są przydrożne aleje i szpalery tworzone zwykle przez ok. 30 sztuk drzew. Dominują lipy drobnolistne (Tilia cordata) i drzewa z gatunku topola (Populus sp.). Wyjątkiem są aleje przy drodze łączącej Garncarsko i Sobótkę oraz Olbrachtowice z Górzycami, które pełnią często rolę bram wjazdowych i stanowią doskonałe linie prowadzące. Zwiększają atrakcyjność tras i urozmaicają krajobraz rolniczy zarówno latem, jak i zimą. W trakcie przeprowadzonej przez autora w październiku 2008 r. inwentaryzacji terenowej wyróżniono dziewięć alei: aleja topolowa przy bocznej drodze w Krzyształowicach (ok. 40 drzew); aleja lipowa przy drodze łączącej Olbrachtowie i Górzyce (ponad 300 drzew); aleja topolowa przy drodze Garncarsko Sobótka (ponad 200 drzew); aleja głogowa przy ul. Zamorskiego w Sobótce Strzeblów (ok. 30 drzew); aleja topolowa przy ul. Armii Krajowej w Sobótce (ok. 25 drzew); aleja lipowo świerkowa w parku w Sulistrowiczkach (ok. 30 drzew); aleja grabowa w parku Wenecja (ok. 20 drzew); aleja dębowa przy drodze rolniczej w Rogowie Sobóckim (ok. 25 drzew); aleja topolowa przy drodze łączącej Mirosławice i Rogów Sobócki (ponad 300 drzew). 78

Ryc. 15. Pozostałe elementy wpływające na charakter krajobrazu (opracowanie własne) 79

Elementem urozmaicającym krajobraz gminy są sztuczne zbiorniki wodne. Pełnią one głównie rolę użytkową zbiorniki przeciwpożarowe lub rekreacyjną jak zbiornik Sulistrowice. Atrakcyjny akwen znajduje się także przy dawnym browarze w Sobótce Ponadto niewielkie zbiorniki wodne znajdują się w wyrobiskach po eksploatacji surowców skalnych w dzielnicy Sobótki Strzelbowie. Dużym walorem krajobrazowym są panoramy miejscowości. Nad położonymi wśród pól, malowniczymi wioskami, górują kościelne wieże. Dwuspadowe dachy, kryte czerwoną dachówką, harmonijnie wpisują się w krajobraz i kontrastują z otaczającą zielenią. Wyjątkowe są panoramy Sobótki od strony południowo zachodniej oraz od strony wschodniej. Zabudowa usytuowana jest na kilku poziomach. Charakterystycznym elementem jest, widoczna w każdej panoramie, sylwetka kościoła św. Jakuba. Z głównych punktów widokowych na terenie gminy wieży Bismarcka na Wieżycy, występu skalnego Skalna jak i ze szczytu Ślęży można podziwiać rozległe widoki na otaczającą okolicę. 80

5. ANALIZA DOTYCHCZASOWEJ ZMIENNOŚCI KRAJOBRAZU GMINY SOBÓTKA 5.1. Analiza zmienności krajobrazu w okresie 1938 2009 r. Przeprowadzone badania zostały skoncentrowane na analizie dawnej i współczesnej struktury przestrzennej, przy założeniu, że krajobraz stanowi fizjonomiczne odzwierciedlenie i syntezę zmian w niej zachodzących. Przeanalizowano zmiany w przedziale od 1938 r. do 2009 r. Okres ten był podyktowany dostępnością materiałów kartograficznych. Za podstawową jednostkę przestrzenną analiz uznano obręb geodezyjny (ryc. 16). Na potrzeby badań odtworzono dawną strukturę przestrzenną oraz stworzono bazę danych źródłowych dotyczących powierzchni głównych elementów struktury przestrzennej dla każdego obrębu, w każdym z trzech analizowanych przekrojów czasowych 1938 r., 1977 r., 2009 r. Dane uzyskano na podstawie powierzchniowej analizy jakościowej i ilościowej archiwalnych i współczesnych materiałów kartograficznych map topograficznych oraz ortofotomapy. Analizy wykonano w środowisku CAD. Wynikiem badań jest sporządzenie kartogramów przedstawiających zmienność poszczególnych elementów tworzących strukturę przestrzenną w dwóch okresach od 1938 r. do 1977 r. oraz od 1977 r. do 2009 r. Efektem porównania zmian wszystkich elementów tworzących strukturę przestrzenną w obu okresach jest wskaźnik zmienności krajobrazu. Należy zaznaczyć, że równorzędnie zostały potraktowane zmiany każdego z analizowanych elementów w każdym z badanych przedziałów czasowych. 1 Siedlakowice 14 Księginice Małe 2 Mirosławice 15 Sulistrowice 3 Krzyształowice 16 Sulistrowiczki 4 Olbrachtowice 17 Będkowice 5 Michałowice 18 Ślęża 6 Stary Zamek 19 Strzegomiany 7 Ręków 20 Sobótka 8 Żerzuszyce 21 Górka 9 Strachów 22 Strzeblów 10 Kunów 23 Rogów Sobócki 11 Nasławice 24 Garncarsko 12 Przezdrowice 25 Wojnarowice 13 Świątniki 26 Okulice Ryc. 16. Podział na obręby geodezyjne w gminie Sobótka (opracowanie własne) 81

Określenie zmian krajobrazu na przestrzeni ostatnich siedemdziesięciu lat pozwoliło wskazać obszary o względnej stabilności oraz obszary, gdzie przekształcenia krajobrazu były bardziej intensywne. Końcowym wynikiem analiz było sporządzenie kartogramu przedstawiającego poziom zmienności krajobrazu w poszczególnych obrębach oraz sporządzenie typologii jednostek pod względem zmienności krajobrazu. 5.1.1 Charakterystyka zmian poszczególnych elementów struktury przestrzennej Każdy z elementów, tworzących strukturę przestrzenną, podlega zmianom. Wielkość zmian w dwóch przyjętych okresach 1938 1977 r. i 1977 2009 r. przedstawiają kartogramy wykonane dla poszczególnych kategorii przyjętych w trakcie badań. Dodatkowo w opisie zawarto interpretację danych statystycznych uzyskanych z analizy ilościowej opracowań kartograficznych wykonanych na podstawie analizy archiwalnych map topograficznych oraz aktualnej ortofotomapy, podając wartości maksymalne, świadczące o znacznych zmianach, wartości minimalne i obręby, gdzie zmiany są mało uchwytne. Gmina Sobótka zajmuje obszar 13535 ha. Widoczny jest podział krajobrazu na dwa obszary. Część północna i wschodnia to krajobraz rolniczy, urozmaicony zadrzewieniami śródpolnymi oraz większymi kompleksami lasów w dolinach Czarnej Wody i Sulistrowickiego Potoku. Część południowo zachodnią pokrywają głównie lasy. Jest to obszar, który jest częścią Ślężańskiego Parku Krajobrazowego. Stosunkowo duży w tej części gminy jest także udział obszarów osadniczych, znajdujących się w otulinie parku. W 1938 r. udział terenów zieleni wysokiej w ogólnej powierzchni gminy wynosił 20,89%, tereny trwałych użytków zielonych zajmowały 5,94%, tereny gruntów ornych 67,67%, a tereny osadnicze zaledwie 5,44% (tab.10). W stosunku do powierzchni całej gminy w porównaniu z 1977 r. można zauważyć wzrost powierzchni terenów zieleni wysokiej o 0,55% (+75,5 ha), wzrosła także powierzchnia terenów osadniczych o 0,7% (+94,7 ha). Znacznie zwiększyła się powierzchnia trwałych użytków zielonych 4,87 % (+659,2 ha), natomiast zmalał obszar gruntów ornych z 67,67% w 1938 r. do 61,48% w roku 1977 (-838,3 ha). W kolejnym okresie od 1977 r. do 2009 r. zmienność poszczególnych elementów struktury przestrzennej również jest zauważalna. W szczególności dotyczy to zmniejszenia powierzchni zajmowanej przez tereny trwałych użytków zielonych o 3,78 % (-512,1 ha) oraz wzrostu powierzchni terenów osadniczych o 1,92 % (+259,8 ha) w stosunku do powierzchni całej gminy. Zwiększenie zajmowanej powierzchni widoczne jest także w przypadku terenów zieleni wysokiej 0,91% (+123,1 ha) oraz terenów gruntów ornych 0,91% (+130,1 ha). 82

Tabela 10. Powierzchnia elementów struktury przestrzennej w skali całej gminy (opracowanie własne na podstawie analizy materiałów kartograficznych) Tereny zieleni wysokiej Element struktury 1938r 1977r 2009r przestrzennej [ha] [ha] [ha] Tereny zieleni 2827,3 2902,8 3025,9 wysokiej Tereny wód 6,8 15,7 14,9 powierzchniowych Tereny trwałych 804,2 1463,4 951,3 użytków zielonych Tereny gruntów 9160,0 8321,7 8451,8 ornych Tereny osadnicze 736,7 831,4 1091,2 Udział terenów zieleni wysokiej w ogólnej powierzchni poszczególnych obrębów jest zróżnicowany. Obecnie zajmują one niecały 1% powierzchni w kilku obrębach (Michałowice 0%, Nasławice 0,61%, Ręków 0,67%), natomiast największy udział terenów zieleni wysokiej można zauważyć w obrębie Ślęża 98,80%, Będkowice 46,05%, Sulistrowiczki 30,79% oraz Księginice Małe 26,78%. W okresie od 1938 do 1977 r. w większości obrębów zanotowano przyrost powierzchni terenów zieleni wysokiej. Największy w obrębach Siedlakowice +3,38%, Krzyształowice +3,37% oraz Będkowice +2,75%. Nieznaczny ubytek powierzchni zaznacza się w obrębie Żerzuszyce -1,45%, Księginice Małe -1,28% i Michałowice -0,97%. Najmniejsze zmiany, poniżej 0,1% zaszły w obrębie Przezdrowice +0,04% oraz Ręków -0,08%. W okresie od 1977 do 2009 r. można zauważyć większy wzrost powierzchni terenów zieleni wysokiej niż w poprzednim okresie. Są obręby, w których przyrost ten był znaczny (Żerzuszyce +6,24%, Krzyształowice +5,54%, Sulistrowice +4,93) oraz takie, gdzie zanotowano niewielkie spadki (Strzegomiany -2,00%, Strzeblów -1,13%, Ślęża -0,68). Tereny trwałych użytków zielonych Porównując oba analizowane okresy można stwierdzić, że jest to kategoria charakteryzująca się największą zmiennością na obszarze poszczególnych obrębów. Obecnie widoczna jest spora różnica pomiędzy danymi z ewidencji gruntów, a danymi wynikającymi z analiz. Wynika to z faktu, że wiele obszarów wskazanych w ewidencji gruntów jako łąki lub pastwiska w rzeczywistości jest użytkowanych jako grunty orne. Największy udział powierzchni analizowanego elementu struktury przestrzennej występuje w Górce 35,70% 83

Ryc. 17. Zmienność powierzchni terenów zieleni wysokiej (opracowanie własne) 84

Ryc. 18. Zmienność powierzchni trwałych użytków zielonych (opracowanie własne) 85

Sulistrowiczkach 26,58% oraz Sulistrowicach 19,74%. Natomiast najmniejszy udział jest w obrębach Ślęża 1%, Michałowice 1,2%, Ręków 1,2% i Wojnarowice 1,94%. W okresie od 1938 do 1977 r. w większości obrębów zanotowano przyrost powierzchni terenów trwałych użytków zielonych. Największy zaobserwowano w obrębie Górka +34,97%, Nasławice +15,49 oraz Mirosławice +14,82. W przypadku dwóch pierwszych obrębów trudno wytłumaczyć tak znaczny wzrost wynika on prawdopodobnie z porzucenia działalności rolniczej na dużych obszarach. W trzecim przypadku wzrost wynika z faktu budowy lotniska dla szybowców, na które przeznaczono część gruntów ornych. Spadki zanotowano w 2 obrębach Ślęża -0,75% oraz Świątniki -0,27%. Stabilnością, w tym przedziale czasowym, charakteryzują się Krzyształowice +0,25% oraz Sulistrowice +1,19%. Tereny wód powierzchniowych Ze względu na niezmienność powierzchni zajmowanej przez cieki wodne w analizie ujęto tylko tereny zajmowane przez zbiorniki wodne. Ich udział w powierzchni poszczególnych obrębów jest niewielki. Są to wartości nieprzekraczające 0,6%. Wzrost powierzchni wynikał z budowy sztucznych zbiorników (Sulistrowice) lub zalania nieczynnych kamieniołomów (Strzeblów). Tereny gruntów ornych Zajmują aktualnie największą powierzchnię spośród wszystkich elementów struktury przestrzennej na obszarze gminy, stanowiąc ponad 62% powierzchni gminy. Ich udział w powierzchni poszczególnych obrębów waha się od 0% w obrębach Ślęża i Górka, 15,17% w obrębie Sulistrowiczki, 39,27% Będkowice do prawie 92% (Ręków 91,74%, Wojnarowice 89,49%, Michałowice 87,4%). Ten element struktury przestrzennej charakteryzował się w obu okresach dużą zmiennością. W okresie od 1938 do 1977 r. we wszystkich obrębach oprócz Ślęży i Świątników można zaobserwować spadek powierzchni zajmowanej przez tereny gruntów ornych. Zdecydowanie największe zmiany widać w obrębie Górka, gdzie powierzchnia gruntów ornych zmalała o 42,74%. Większość z nich przekształciła się w trwałe użytki zielone, część w tereny osadnicze. Znaczne spadki zaobserwowano także w obrębach Nasławice (-17,65%), Sobótka (-15,14%) i Mirosławice (-14,63%). Zmienność powierzchni terenów gruntów ornych w Nasławicach i Mirosławicach wynika z tych samych powodów jak w przypadku trwałych użytków zielonych. Natomiast w przypadku Sobótki wynika z rozbudowy miasta. 86

Ryc. 19. Zmienność powierzchni terenów gruntów ornych (opracowanie własne) 87

Największą stabilność w tym aspekcie zachowały obręby Żerzuszyce (-0,60%), Księginice Małe (-1,33%) i Michałowice (-2,07%). Okres od 1977 do 2009 charakteryzuje się niewielkim wzrostem udziału terenów gruntów ornych w skali całej gminy (0,91%). Jednak w niektórych obrębach zanotowano znaczny spadek. Należą do nich głównie obszary, gdzie powstało wiele nowych zabudowań, głównie domków jednorodzinnych i letniskowych. Należy tu wymienić przede wszystkim obręb Górka, gdzie można zaobserwować dalszy spadek, który w tym okresie wyniósł - 27,49%, Sulistrowiczki -18,12%, Sulistrowice -18,07%, oraz Sobótka -4,50%. Natomiast największy wzrost był zauważalny w Rękowie +9,18%, Okulicach 5,86% oraz Siedlakowicach +5,7%. Małą zmienność zauważono w przypadku Olbrachtowic +0,05%, Mirosławic +0,09% oraz Będkowic -0,70%. Tereny osadnicze Na obszarze gminy powierzchnia terenów osadniczych stopniowo się zwiększała osiągając w sumie w 2009 r. 1091 ha (8,06% całkowitej powierzchni gminy). Największy udział terenów osadniczych zanotowano w obrębach Górka (48,17%), Sobótka (34,53%), Strzeblów (32,08%) oraz Sulistrowiczki (27,29%). Najmniejszą powierzchnię zajmują w obrębach Ślęża (0,21%), Okulice (3,15%) i Strachów (4,37%). Porównując oba analizowane okresy można zauważyć, że większy przyrost powierzchni nastąpił po 1977 r. W okresie od 1938 do 1997 r. największy przyrost udziału terenów osadniczych w ogólnej powierzchni nastąpił w obrębach znajdujących się obecnie w granicach administracyjnych miasta, a mianowicie w Sobótce +8,86%, Górce +7,11%, Strzeblowie 4,74%, a także w Sulistrowiczkach +3,22%. W tym okresie notowano także spadki analizowanego wskaźnika. Największe wystąpiły w obrębach Świątniki -1,92%, Księginice Małe -1,24% i Żerzuszyce -1,11%. W okresie od 1977 do 2009 r. można zaobserwować wzrost powierzchni terenów osadniczych we wszystkich obrębach, oprócz Olbrachtowic, gdzie zanotowano spadek rzędu - 0,33%. Nadal największe wzrosty występowały w tych samych obrębach: Górka +22,80%, Sulistrowiczki +11,68%, Sobótka +8,66%. Najmniejsze zmiany zanotowano w obrębie Stary Zamek +0,06%, Ślęża +0,08%, Żerzuszyce +0,09% i Ręków +0,09%. 88

Ryc. 20. Zmienność powierzchni terenów osadniczych (opracowanie własne) 89

5.1.2. Określenie wskaźnika zmienności krajobrazu Końcowym efektem analiz jest porównanie zmian w dwóch analizowanych przedziałach czasowych, określenie wskaźnika zmienności krajobrazu oraz opracowanie kartogramu obrazującego jego wartość. Wartość wskaźnika zmienności krajobrazu (WZK) obliczono sumując bezwzględne wartości odchyleń wszystkich analizowanych elementów struktury przestrzennej w obu okresach, dla każdego obrębu. Pozwoliło to uzyskać wartość, na podstawie której podzielono obręby na trzy główne typy: obszary o małej, średniej i dużej zmienności krajobrazu. Wartości brzegowe poszczególnych przedziałów określono na podstawie potencjalnej wartości minimalnej równej 0 oraz maksymalnej uzyskanej wartości wskaźnika (50,06). Z tego wyliczenia została wyłączona wartość dla obrębu Górka, gdyż otrzymany wskaźnik zmienności trzykrotnie przewyższył pozostałe wartości. Obręb ten zaliczono do obszaru o wysokiej zmienności krajobrazu. Przyjęto następujące przedziały, według których zakwalifikowano poszczególne obręby do 3 poziomów zmienności krajobrazu (w nawiasie podano wskaźnik zmienności dla każdego obrębu): 1) Klasa I krajobraz o małej zmienności WZK od 0,00 do 16,68 Do tej klasy zaliczono 7 obrębów: Ślęża (2,87), Olbrachtowice (9,84), Świątniki (11,03), Wojnarowice (13,08), Księginice Małe (13,86), Michałowice (14,08), Będkowice (14,11); 2) Klasa II krajobraz o średniej zmienności WZK od 16,69 do 33,37 W obrębie tej klasy znalazło się 11 obrębów: Garncarsko (18,84), Żerzuszyce (19,16), Strzegomiany (19,17), Przezdrowice (19,88), Rogów Sobócki (20,99), Stary Zamek (22,59), Krzyształowice (24,55), Strachów (29,34), Okulice (30,75), Siedlakowice (31,71), Kunów (31,87); 3) Klasa III krajobraz o dużej zmienności WZK od 33,38 do 50,06 (+Górka) Do tej klasy zaliczono 8 obrębów: Strzeblów (37,28), Mirosławice (38,21), Ręków (41,31), Sulistrowice (43,27), Sulistrowiczki (46,29), Sobótka (49,01), Nasławice (50,06), Górka (140,47). 90

Ryc. 21. Wskaźnik zmienności krajobrazu (opracowanie własne) 91

5.2. Wnioski Zmiany krajobrazu na obszarze gminy Sobótka związane są przede wszystkim z intensywną urbanizacją atrakcyjnych przestrzeni wokół Ślęży, które w ostatnich kilkunastu latach obejmują coraz większe tereny. Pierwsza część badań wykazała, że w analizowanych okresach od 1938 r. do 1977 r. oraz od 1977 r. do 2009 r. nastąpiły znaczne przekształcenia krajobrazu wywołane zmianami w strukturze przestrzennej: w obu analizowanych okresach następował niewielki, ale systematyczny wzrost powierzchni terenów zieleni wysokiej; porównując oba analizowane okresy można stwierdzić, że największą zmiennością spośród wyodrębnionych elementów tworzących strukturę przestrzenną charakteryzowały się tereny trwałych użytków zielonych oraz tereny osadnicze; w okresie od 1938 r. do 1977 r. nastąpił znaczny wzrost powierzchni terenów trwałych użytków zielonych, który wynika prawdopodobnie z rezygnacji z użytkowania rolniczego; w okresie od 1938 r. do 1977 r. można zaobserwować znaczny ubytek powierzchni zajmowanej przez tereny gruntów ornych, zwłaszcza na obszarach znajdujących się w granicach dzisiejszego miasta Sobótka obrębach Sobótka, Górka i Strzeblów; w latach 1977-2009 powierzchnia gruntów ornych uległa dalszemu zmniejszeniu w granicach miasta Sobótka oraz na terenach wokół Ślęży, zwłaszcza w obrębach Sulistrowice i Sulistrowiczki; w obu analizowanych przedziałach czasowych systematycznie wzrastała powierzchnia terenów osadniczych, przede wszystkim w granicach miasta Sobótka oraz na terenach wokół Ślęży; obecnie istnieje znaczna różnica pomiędzy danymi z ewidencji gruntów, a danymi uzyskanymi na podstawie analiz w terenie. Wynika to z faktu, że wiele obszarów wskazanych w ewidencji gruntów jako łąki i pastwiska w rzeczywistości jest użytkowanych jako grunty orne lub odwrotnie. Przeprowadzone analizy wyraźnie wykazały, że obrębem, na terenie którego nastąpiły największe przekształcenia krajobrazu są obręby w granicach miasta Sobótka, a w szczególności obręb Górka, gdzie uzyskany wskaźnik zmienności krajobrazu był prawie trzykrotnie wyższy niż na pozostałych obszarach. Intensywne zmiany krajobrazu zachodziły 92

także na terenach, gdzie można zaobserwować stopniowe zabudowanie powierzchni domkami letniskowymi i zmianę pierwotnej funkcji wsi z rolniczej na wypoczynkową jak w obrębach Sulistrowice i Sulistrowiczki. Wskazane obręby jako tereny bardzo intensywnych przekształceń krajobrazu powinny być traktowane jako obszary najpilniejszych działań planistycznych w zakresie zarządzania krajobrazem, weryfikacji zapisów w dokumentach planistycznych oraz określenia możliwości zmian krajobrazu. Niepokojący jest fakt obudowywania granic lasu na stokach Ślęży i postępująca zabudowa terenów otwartych. Powszechnym zjawiskiem są także zmiany krajobrazu wywołane rozwojem terenów osadniczych na terenach wzdłuż drogi krajowej nr 35 z Wrocławia do Wałbrzycha, przebiegającej przez północną część gminy, zwłaszcza w miejscowościach Siedlakowice i Mirosławice. Innym ważnym czynnikiem, który znacząco wpłynął na zmienność krajobrazu jest znaczący ubytek powierzchni terenów gruntów ornych w okresie 1938 1977 r., które w dużej mierze zostały przekształcone w trwałe użytki zielone. Obecnie na tych terenach powstała duża część nowej zabudowy. Procesom, które powodują intensywne zmiany krajobrazu sprzyja polityka przestrzenna gminy Sobótka, która od wielu lat ukierunkowuje swoje działania na zmianę funkcji terenów rolniczych na inwestycyjne, głównie mieszkaniowe. Przykładem mogą być ostatnio ogłaszane przez gminę przetargi, dotyczące sprzedaży gruntów znajdujących się w granicach administracyjnych miasta Sobótka (warto dodać, że miasto do 2012 r. nie posiadało miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego), na stokach Ślęży o łącznej powierzchni ponad 30 ha. Wiąże się to z dużym zainteresowaniem tymi terenami mieszkańców Wrocławia, dla których podnóże góry jest doskonałym miejscem wypoczynku i rekreacji (Krajewski, Mastalska-Cetera 2010). 93

6. ANALIZA PLANOWANYCH ZMIAN KRAJOBRAZU GMINY SOBÓTKA 6.1. Uwarunkowania realizacji polityki przestrzennej gminy Sobótka w kontekście planowania zmian krajobrazu Gmina Sobótka ze względu na położenie w sąsiedztwie Ślęży, a także bliską odległość i dobry dojazd do Wrocławia jest atrakcyjnym miejscem lokalizacji nowej zabudowy mieszkaniowej. Jak wykazały przeprowadzone analizy największe zmiany w krajobrazie, będące w duże mierze efektem podejmowanych na szczeblu lokalnym decyzji z zakresu planowania przestrzennego, powstają na terenach w bliskiej odległości od Ślęży. Są to tereny znajdujące się w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny, co powinno mieć wpływ na kształtowanie krajobrazu tego obszaru (ryc. 22). Za park krajobrazowy uznaje się obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu ich zachowania i popularyzacji w warunkach zrównoważonego rozwoju 10. Definicja podkreśla znaczenie zachowania zasad zrównoważonego rozwoju na obszarze parku krajobrazowego, ze względu na specyficzny charakter tej formy ochrony. W odróżnieniu od innych form jak park narodowy czy rezerwat na obszarze parku krajobrazowego pozostawia się grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości w gospodarczym użytkowaniu. Należy równolegle prowadzić działania ochronne oraz zapewnić ciągły rozwój gospodarczy i społeczny. Konieczne jest przy tym zachowanie równowagi pomiędzy wszystkimi elementami środowiska, w którym bytuje człowiek, tak, by wykorzystując potencjał przyrodniczy zapewnić zaspokojenie potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń. Takie podejście powinno być reprezentowane nie tylko przez władze lokalne czy służby powołane w celu ochrony przyrody i krajobrazu, ale także przez mieszkańców terenu parku krajobrazowego. Dopiero wspólne działania mogą doprowadzić do zrealizowania celów dla jakich utworzono obszar chroniący krajobraz (Krajewski 2012 a). Ślężański Park Krajobrazowy został utworzony 8 czerwca 1988 r. na podstawie uchwały nr XXIV/155/88 Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu w sprawie utworzenia Ślężańskiego Parku Krajobrazowego wraz z otuliną (Dz. Urz. Woj. Wroc. nr 13, poz. 185). Początkowo obejmował obszar o powierzchni 11200 ha wraz z otuliną i znajdował 10 Definicja zaczerpnięta z ustawy o ochronie przyrody (tekst jednolity Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz.1220 z późń. zm.) 94

Ryc. 22. Lokalizacja Śleżańskiego Parku Krajobrazowego i obrębu Sulistrowice w granicach gminy Sobótka (opracowanie własne) 95

się w granicach gmin Sobótka, Łagiewniki i Jordanów Śląski. W 1994 r. kolejne rozporządzenia powiększyły rozmiar Parku o tereny w granicach gmin Marcinowice, Dzierżoniów i Świdnica, zwiększeniu uległ także obszar otuliny. Rozporządzenie w sprawie Parku było od tego czasu jeszcze 3-krotnie zmieniane. Dziś obowiązuje rozporządzenie Wojewody Dolnośląskiego z dnia 4 kwietnia 2007 r. z w sprawie Ślężańskiego Parku Krajobrazowego (Dz. Urz. Woj. Doln. z 2007 r. Nr 94, poz. 1105) wraz z jego późniejszą zmianą z 2008 r. Całkowita powierzchnia chronionego obszaru wynosi obecnie 15640 ha, z czego park zajmuje 8190 ha, a otulina 7450 ha. W granicach gminy Sobótka znajduje się ponad połowa powierzchni parku 4447 ha 11 i większa część otuliny. Rozporządzenie, oprócz 12 zakazów, które z założenia mają zapewnić zachowanie i ochronę wartości przyrodniczych, historycznych, kulturowych i krajobrazowych na terenie Parku, określa szczególne cele ochrony (Rozporządzenie 2007): zachowanie krajobrazu Masywu Ślęży, w tym zachowanie lokalnego charakteru i skali zabudowy w historycznie ukształtowanych jednostkach osadniczych oraz niezabudowanych przestrzeni w otwartym krajobrazie leśno-polno-łąkowym; ochrona zróżnicowanych walorów przyrodniczych oraz geologicznych i geomorfologicznych. Obowiązująca ustawa o ochronie przyrody wskazuje na konieczność opracowania planu ochrony dla terenu parku krajobrazowego zawierającego m.in. identyfikację i sposoby eliminacji źródeł zagrożeń w jego granicach oraz wytyczne dla władz gmin, na terenie których utworzono park krajobrazowy, dotyczące zasad kształtowania krajobrazu. O jego randze w odniesieniu do innych dokumentów związanych z zarządzaniem przestrzenią świadczy możliwość zastosowania twardych zapisów ustaleń do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Plan ochrony zawierający takie wytyczne zaczął obowiązywać na terenie Ślężańskiego Parku Krajobrazowego od 20.12.2011 r., w efekcie podjęcia przez Sejmik Województwa Dolnośląskiego uchwały nr XVI/331/11 z dnia 27 października 2011r. w sprawie ustanowienia planu ochrony dla Ślężańskiego Parku Krajobrazowego (Dz. Urz. Woj. Doln. 2011.251.4508). Jest aktem prawa miejscowego opracowanym na najbliższe 20 lat. Procedura uzgodnień planu m.in. z władzami gminy Sobótka odbywała się w 2009 r. Wśród wielu wytycznych zawartych w planie ochrony 11 Dane GUS z 2010 r. 96

uzgodniono, że nie dopuszcza się do rozwoju innych układów urbanistycznych, niż realizowanych w granicach obszarów wyznaczonych w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin obowiązujących w dniu wejścia w życie uchwały, w szczególności w zakresie funkcji terenu, wielkości działek, udziału terenów biologicznie czynnych, kubatury i architektury budynków mieszkalnych, usługowych, produkcyjnych i gospodarczych, ogrodzeń i innych elementów zagospodarowania. Przed zakończeniem prac nad planem ochrony, w kwietniu 2010 r., władze gminy Sobótka uchwaliły nowe studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, po wcześniejszym pozytywnym zaopiniowaniu projektu planu ochrony. Zmieniło ono dotychczasową politykę przestrzenną, przeznaczając ogromne obszary pod zabudowę. Uchwalenie zmiany studium uwarunkowań przed uchwaleniem planu ochrony sprawiło, że ograniczenia dotyczące lokalizacji nowej zabudowy zawarte w planie ochrony przestały być aktualne (Krajewski, Raszka 2011). Faktem jest, że studium uwarunkowań jedynie określa politykę przestrzenną władz gminy w szerokiej perspektywie czasu i nie jest aktem prawa miejscowego, na mocy którego są wydawane decyzje administracyjne. Jednak konieczność zgodności miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego z obowiązującym studium sprawia, że prawie każda kolejna zmiana mpzp wprowadza nowe tereny zabudowane. Są to często tereny znajdujące się na osiach widokowych, w miejscach eksponowanych z dróg, na zboczach pozbawionych roślinności wysokiej lub w bezpośrednim sąsiedztwie lasu. Część z nich jest od razu wystawiana na sprzedaż. Potwierdza się to także w uchwalonym w 2012 roku miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego dla miasta Sobótki, gdzie dopuszczono wysoką zabudowę m.in. na terenie łąk znajdujących się na zboczu Ślęży na osi widokowej na centrum Sobótki. Sytuację pogarsza mnogość obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, w wielu przypadkach dla pojedynczych działek. Brak poszanowania walorów krajobrazowych i konieczności zachowania atrakcyjnych osi widokowych widoczny jest w kolejnych zmianach dokumentów planistycznych. Przykładem może być przystąpienie przez władze gminy do sporządzenia zmiany studium uwarunkowań dla kilku obszarów znajdujących się przy północnej granicy z otuliną Ślężańskiego Parku Krajobrazowego, gdzie planowana jest lokalizacja fermy wiatrowej. W połączeniu z innymi planowanymi fermami wiatrowymi w granicach gmin Jordanów Śląski przy wschodniej granicy otuliny oraz 97

Marcinowice i Świdnica przy zachodniej granicy otuliny spowoduje degradację krajobrazu, jaki możemy dziś podziwiać ze szczytu Ślęży. 6.2. Analiza planowanych zmian krajobrazu Istotą przeprowadzonych badań było porównanie aktualnej mapy struktury przestrzennej sporządzonej na podstawie analizy ortofotomapy (2009 r.) z mapą aktualnie obowiązującego (od kwietnia 2010 r.) studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, obrazującego politykę przestrzenną gminy Sobótka. Uzyskane dane dotyczące powierzchni poszczególnych elementów tworzących strukturę przestrzenną wykorzystano do obliczenia wskaźnika synantropizacji krajobrazu (WSK) dla aktualnego stanu krajobrazu oraz stanu po realizacji zapisów zawartych w studium. W tym celu wykorzystano wzór stosowany przez Solona (2005), a następnie przez Degórską i Deręgowską (2008), zmodyfikowany dla 5 głównych elementów tworzących strukturę przestrzenną. Różnica pomiędzy uzyskanymi wskaźnikami dla studium oraz danymi z 2009 r. stanowi poziom planowanych zmian krajobrazu. Dodatnia różnica wskazuje na zwiększenie poziomu antropogenicznego przekształcenia krajobrazu, natomiast ujemna różnica na wprowadzenie dodatkowych obszarów zieleni. Przyjęto, że różnica wskaźnika w zakresie od -0,1 do +0,1 wskazuje na zachowanie równowagi pomiędzy różnymi elementami krajobrazu w granicach obrębu. W związku z zastosowanym w studium gminy Sobótka nietypowym podziałem przestrzeni dla potrzeb badań przyporządkowano je do przyjętych 5 głównych elementów tworzących strukturę przestrzenną: Tereny zieleni wysokiej obszary oznaczone w studium symbolem ZL obszary funkcjonalne leśne, ZP obszary funkcjonalne zieleni; Tereny trwałych użytków zielonych obszary oznaczone w studium symbolami ZK obszary funkcjonalne przyrodniczo krajobrazowe oraz UK obszary funkcjonalne usługowo krajobrazowe (przeznaczone w większości jako łąki i pastwiska, jednak dopuszcza się tu także lokalizację zabudowy o niskiej intensywności); Tereny wód powierzchniowych obszary oznaczone w studium symbolem WS wody powierzchniowe; Tereny gruntów ornych obszary oznaczone w studium symbolem R obszary funkcjonalne rolnicze; 98

Tereny osadnicze obszary oznaczone w studium symbolami MN obszary funkcjonalne mieszkaniowe, MNL obszary funkcjonalne zabudowy letniskowej, U obszary funkcjonalne koncentracji usług, P obszary funkcjonalne aktywności gospodarczej, ZC obszary funkcjonalne kulturowe, T obszary funkcjonalne infrastruktury technicznej. Tabela 11. Powierzchnia elementów struktury przestrzennej w studium (opracowanie własne na podstawie analizy mapy struktury przestrzennej oraz studium) Element struktury przestrzennej 2009r [ha] Studium [ha] Tereny zieleni 3025,9 3118,1 wysokiej Tereny wód 14,9 14,0 powierzchniowych (zbiorników) Tereny trwałych 951,3 1337,5 użytków zielonych Tereny gruntów 8451,8 5919,9 ornych Tereny osadnicze 1091,2 3145,5 Porównując dane dla całej gminy z 2009 roku oraz dane uzyskane z analizy rysunku studium (tab. 11) można zauważyć gwałtowane zmniejszenie powierzchni gruntów ornych o ponad 2500 ha, które w większości zostały przeznaczone do pełnienia funkcji mieszkaniowych, usługowych i przemysłowych. Wzrost ten nie wynika jednak z zapotrzebowania społecznego. Potwierdzają to dane zawarte w tekście studium, dotyczące przewidywanej liczby ludności w 2020 r. dla całego obszaru gminy 13000. Studium zakłada wzrost w porównaniu z 2010 r. o niecałe 350 osób (liczba ludności wg danych GUS wynosiła w czerwcu 2010 r. 12677 osób). W celu wyodrębnienia obszarów o największych zagrożeniach związanych z realizacją zapisów studium wyliczono wskaźnik synatropizacji krajobrazu dla każdego obrębu geodezyjnego, dla danych z 2009 r. oraz dla danych uzyskanych na podstawie analizy rysunku studium (tab. 12). Analiza wykazała, że realizacja zapisów zawartych w studium uwarunkowań spowoduje w 18 obrębach zwiększenie stopnia synantropizacji krajobrazu, w tym w 13 powyżej wartości 0,1 najwięcej w obrębach wchodzących w skład miasta Sobótka obrębach Strzeblów i Sobótka, a także w obrębach Strzegomiany i Nasławice (tab. 12). W pozostałych 8 obrębach nastąpiło zmniejszenie wartości wskaźnika, jednak tylko w przypadku 3 obrębów powyżej 99

Tabela 12. Wskaźnik synantropizacji krajobrazu w analizowanych obrębach (opracowanie własne) Obręb WSK 2009r. WSK studium Różnica Strzeblów 3,47 4,45 0,98 Sobótka 3,6 4,12 0,52 Strzegomiany 2,99 3,47 0,48 Nasławice 2,93 3,4 0,47 Przezdrowice 2,89 3,25 0,36 Sulistrowice 2,79 3,1 0,31 Wojnarowice 2,97 3,28 0,31 Michałowice 3,1 3,34 0,24 Mirosławice 2,73 2,88 0,15 Olbrachtowice 2,91 3,05 0,14 Księginice Małe 2,5 2,63 0,13 Siedlakowice 2,88 3,01 0,13 Będkowice 2,12 2,23 0,11 Ręków 3,04 3,13 0,09 Górka 3,28 3,35 0,07 Stary Zamek 2,9 2,95 0,05 Świątniki 2,9 2,93 0,03 Ślęża 1,02 1,02 0,00 Okulice 2,59 2,54-0,05 Garncarsko 2,83 2,77-0,06 Rogów Sobócki 2,89 2,83-0,06 Strachów 2,79 2,71-0,08 Sulistrowiczki 2,39 2,29-0,10 Krzyształowice 2,51 2,35-0,16 Kunów 2,69 2,51-0,18 Żerzuszyce 2,78 2,56-0,22 wartości 0,1 najwięcej w obrębach Kunów i Żerzuszyce. Zagrożonych jest kilka obrębów znajdujących się na obszarze Ślężańskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny m.in. Strzegomiany, Przezdrowice i Sulistrowice. Należy tu zaznaczyć, że obszarom oznaczonym w studium symbolem UK obszary usługowo krajobrazowe (głównie tereny w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny w obrębach Sulistrowice, Sobótka, Sulistrowiczki, Księginice Małe), gdzie dopuszczalna jest także zabudowa o niskiej intensywności została przypisana waga synantropizacji równa 2 (są to głównie obszary dzisiejszych łąk i pastwisk w sąsiedztwie miejscowości). W przypadku potraktowania tych obszarów jako tereny osadnicze wskaźnik synantropizacji byłby jeszcze wyższy, co wskazuje 100

na jeszcze większe zagrożenie dewastacją krajobrazu chronionego. W 2012 r. miało miejsce wyłożenie do publicznego wglądu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla tego typu terenów w obrębach Sulistrowice i Sobótka, gdzie dopuszczono także lokalizację m.in. hoteli o wysokości do 11 m czy obiektów sportowych o wysokości do 15 m. 6.3. Wnioski Drugi etap badań zmierzał do określenia jak duże zmiany w krajobrazie spowoduje realizacja polityki przestrzennej zawartej w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Sobótka. Przedstawione wyniki badań wskazują, że w wyniku realizacji wszystkich zapisów studium powierzchnia obszarów osadniczych zwiększy się ponad trzykrotnie, co jest zupełnie nieadekwatne do planowanego wzrostu liczby ludności na terenie całej gminy. Stopień planowanych zmian w krajobrazie określa wzrost wskaźnika synantropizacji krajobrazu. Największe zmiany planowane są w mieście Sobótka, gdzie wzrost wskaźnika wynosił 0,52 w obrębie Sobótka, a w przypadku obrębu Strzeblów nawet 0,98 oraz na obszarach, znajdujących się w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny, zwłaszcza w obrębach Strzegomiany (wzrost wskaźnika o 0,48), Przezdrowice (+0,36), Sulistrowice (+0,31). Ze względu na zaplanowane nowe tereny powierzchniowej eksploatacji złóż duże zmiany krajobrazu nastąpią także w obrębie Nasławice (+0,47). Biorąc pod uwagę cele ochrony Ślężańskiego Parku Krajobrazowego, zawarte w planie ochrony oraz rozporządzeniu wojewody ws. Parku, gdzie zapisano jako jeden z priorytetów ochronę niezabudowanych przestrzeni w krajobrazie leśno polno łąkowym należy uznać istniejące zapisy polityki przestrzennej gminy jako realne zagrożenie dla krajobrazu chronionego. Zwiększenie obszarów przeznaczonych pod zabudowę nastąpiło pomimo pozytywnego zaopiniowania przez władze gminy Sobótka projektu planu ochrony dla Parku, który wprowadza ograniczenia, co do lokalizacji nowej zabudowy. Uchwalenie zmiany studium uwarunkowań przed uchwaleniem planu ochrony sprawiło, że ograniczenia dotyczące lokalizacji nowej zabudowy zawarte w planie ochrony przestały obowiązywać (Krajewski, Raszka 2011). Na skutek realizacji zapisów zawartych w studium będzie postępował proces powstawania nowej zabudowy na terenach otwartych oraz wzdłuż granicy lasu na stokach Ślęży i Wzgórz Oleszeńskich, co trwale uniemożliwi zwiększenie lesistości w tych rejonach. Niepokoi także fakt, że tereny przeznaczone pod zabudowę znacznie przewyższają aktualne zapotrzebowanie społeczne, co powoduje w praktyce rozproszenie 101

zabudowy w pierwszej kolejności zasiedlone zostają tereny najbardziej atrakcyjne, najczęściej te graniczące z lasem. Gwałtowny przyrost terenów zabudowanych, pomimo obecnych i niewątpliwych korzyści ekonomicznych dla gminy (zwłaszcza w przypadku terenów zabudowy letniskowej kilkukrotnie większy podatek od nieruchomości), a pośrednio dla jej mieszkańców, w dalszej perspektywie może wpłynąć na obniżenie jakości życia w wyniku degradacji środowiska oraz kurczenia się ogólno dostępnej przestrzeni przyrodniczej o walorach rekreacyjno wypoczynkowych oraz obniżeniem walorów estetycznych i krajobrazowych. Wypracowanie kompromisu pomiędzy wzrastającym zapotrzebowaniem społecznym na atrakcyjną przestrzeń w Sobótce i na terenach wokół Ślęży, a wyłączeniem spod zabudowy najbardziej wrażliwych na przekształcenia fragmentów krajobrazu należeć będzie do podstawowych problemów polityki przestrzennej władz gminy, zwłaszcza w kontekście planu ochrony Ślężańskiego Parku Krajobrazowego. 102

7. OCENA POJEMNOŚCI KRAJOBRAZU OBRĘBU SULISTROWICE 7.1. Kryteria wyboru obszaru badań szczegółowych Do badań szczegółowych zmierzających do określenia pojemności krajobrazu wybrano jeden z obrębów geodezyjnych na terenie gminy Sobótka, z wyłączeniem obrębów znajdujących się na terenie miasta Sobótka (Sobótka, Strzeblów, Górka). Wyboru dokonano na podstawie poprzednich etapów badań dotyczących określenia poziomu dotychczasowych zmian oraz poziomu planowanych zmian w krajobrazie, jakie niesie ze sobą realizacja polityki przestrzennej gminy zawartej w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Za priorytetowe pod względem oceny pojemności krajobrazu uznano obszary położone w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny, gdzie dotychczas zachodziły duże zmiany w krajobrazie (obręby zaklasyfikowane do III klasy krajobrazy o wysokiej zmienności), gdzie jednocześnie nadal planowane są intensywne przekształcenia wynikające z realizacji zapisów dokumentów planistycznych (wysoki wzrost wskaźnika synantropizacji krajobrazu). Wszystkie te kryteria spełnia obręb Sulistrowice. Obszar badań szczegółowych o powierzchni 303 ha należy do najbardziej atrakcyjnych pod względem krajobrazu terenów położonych w bliskiej odległości od Wrocławia. Obręb znajduje się w całości na terenie Ślężańskiego Parku Krajobrazowego nad Zalewem Sulistrowickim, co sprawia, że jest popularnym miejscem lokalizacji nowej zabudowy mieszkaniowej, zwłaszcza zabudowy letniskowej oraz inwestycji z zakresu usług turystyki. Krajobraz analizowanego obszaru spośród wszystkich obrębów w gminie Sobótka podlegał w okresie od 1938 r. do 2009 r. bardzo silnym przekształceniom (piąty pod względem wysokości wskaźnik zmienności krajobrazu) i jednocześnie jest wg zapisów studium nadal zagrożony silnymi zmianami (szósty pod względem wysokości wzrost wskaźnika synantropizacji krajobrazu). Analizując powierzchnię poszczególnych elementów tworzących strukturę przestrzenną można stwierdzić, że w roku 1938 w krajobrazie, oprócz terenów osadniczych Sulistrowic (25,3 ha), dominowały grunty orne, które stanowiły 77% powierzchni całego obrębu (227,9 ha). Do lat 70. ubiegłego wieku powierzchnia terenów osadniczych niewiele się zmieniła (26 ha), nieznacznie zmalała powierzchnia terenów gruntów ornych, zlokalizowano tu także zbiornik wodny na Potoku Sulistrowickim. Biorąc natomiast pod uwagę dane z 2009 r. można zauważyć wzrost powierzchni terenów osadniczych do 48,2 ha oraz silne rozproszenie zabudowy, wzrost powierzchni terenów zieleni wysokiej oraz trwałych użytków zielonych, a wszystko to w efekcie zmniejszenia 103

powierzchni gruntów ornych do 162,4 ha, które pozostały jednak głównym elementem tworzącym krajobraz. Fot. 4. Widok na obręb Sulistrowice ze szczytu Ślęży (archiwum DZPK) Analizując planowane zmiany w krajobrazie, które będą efektem realizacji zapisów zawartych w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego należy zwrócić uwagę na ponad trzykrotne zwiększenie powierzchni terenów przeznaczonych pod osadnictwo do 157,5 ha (53% powierzchni całego obrębu), kosztem terenów gruntów ornych, do tej pory głównego elementu tworzącego krajobraz. Proponowane zmiany przyczynią się do całkowitej zmiany charakteru krajobrazu. Spowodowało to wzrost wskaźnika synantropizacji krajobrazu o 0,32 w stosunku do danych z roku 2009. Należy zaznaczyć, że tereny oznaczone na rysunku studium (występujące także na terenie obrębu Sulistrowice) symbolem UK tereny usługowo krajobrazowe, na których dopuszcza się, oprócz terenów zieleni wysokiej i trwałych użytków zielonych także zabudowę o niskiej intensywności nie zostały potraktowane jako tereny osadnicze, ale jako tereny trwałych użytków zielonych. O skomplikowanej sytuacji przestrzennej na terenie obrębu Sulistrowice i istniejących zagrożeniach świadczy dodatkowo fakt, że w momencie opracowania w 2006 r. mpzp dla wszystkich obrębów w gminie Sobótka (oprócz samego miasta) na terenie Sulistrowic obowiązywało już 15 innych planów miejscowych dla pojedynczych grup działek, a od tego czasu rocznie prowadzona jest procedura średnio ok. 8 zmian mpzp dla obszaru wymienionej wsi. 12 Większość z nich dotyczy zmiany przeznaczenia użytków rolnych na tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej lub letniskowej, a w ostatnim czasie także na tereny usług turystyki. 12 Dane z lat 2010-2011 uzyskane z Dolnośląskiego Zespołu Parków Krajobrazowych we Wrocławiu 104

7.2. Ocena pojemności krajobrazu 1. Ocena pojemności wynikająca ze struktury przestrzennej a) ukształtowanie terenu Na podstawie analizy mapy topograficznej, na siatce pól podstawowych w pierwszej kolejności określono nachylenie terenu (stosunek różnicy najwyższego i najniższego punktu w każdym z pól podstawowych i odległości między nimi) oraz wystawę stoków (dane z www.wrosip.pl), w obu przypadkach w podziale na 3 kategorie, zgodnie z przyjętą metodyką badań. Dla każdej grupy danych wyniki przedstawiono w postaci kartogramów pokazujących przestrzenne rozmieszczenie analizowanego elementu (ryc. 23). Większość analizowanego obszaru znajduje się na stoku północnym, tylko północno zachodnia część obrębu obejmuje stok południowy. Największa część terenu ma spadek powyżej 6%, bardzo mały jest natomiast udział obszarów płaskich, które znajdują się jedynie w północno wschodniej części obrębu. Ryc. 23. Przestrzenne rozmieszczenie analizowanych elementów średniego nachylenia terenu - kartogram po lewej oraz wystawy stoków - kartogram po prawej (opracowanie własne) b) wysokość roślinności i zabudowy Na podstawie inwentaryzacji w terenie oraz ortofotomapy określono dominującą wysokość roślinności i zabudowy. Zgodnie z przyjętą metodyką z oceny wyłączono obszary 105

wskazanych w ewidencji gruntów jako lasy. Na siatce pól podstawowych przedstawiono przestrzenne rozmieszczenie analizowanych elementów (ryc. 24). Na terenie obrębu dominuje zabudowa jednorodzinna o max. 2 kondygnacjach z użytkowym poddaszem, z pojedynczymi wyższymi zabudowaniami głównie w centrum miejscowości. Roślinność wysoka występuje głównie na północy oraz zachodzie obrębu, natomiast roślinność niska dominuje we wschodniej oraz częściowo w części północnej i południowej. Ryc. 24. Przestrzenne rozmieszczenie analizowanych elementów wysokości zabudowy - kartogram po lewej oraz wysokości roślinności - kartogram po prawej (opracowanie własne) c) kompozycja roślinności i zabudowy Na podstawie inwentaryzacji w terenie oraz ortofotomapy określono zagęszczenie zabudowy i stopień pokrycia roślinnością wysoką. Zgodnie z przyjętą metodyką z oceny wyłączono obszary wskazanych w ewidencji gruntów jako lasy. Na siatce pól podstawowych przedstawiono przestrzenne rozmieszczenie analizowanych elementów (ryc. 25). Zabudowa zwarta znajduje się jedynie w centrum miejscowości, natomiast wokół dominuje zabudowa skupiona i rozproszona. Drzewa i krzewy nie występują we wschodnim krańcu obrębu oraz w części południowo zachodniej, natomiast liczne drzewa i krzewy znajdują się głównie w północnej i zachodniej części obrębu. 106

Ryc. 25. Przestrzenne rozmieszczenie analizowanych elementów zagęszczenia zabudowy - kartogram po lewej oraz stopnia pokrycia roślinnością kartogram po prawej (opracowanie własne) Na podstawie opracowanych macierzy wartości punktowej dla każdej grupy danych opracowano kartogramy przedstawiające ocenę pojemności wynikającą z każdej grupy analizowanych elementów (ryc. 26). Przypisano wartości od 2 do 6 pkt. (w przypadku macierzy dla ukształtowania terenu oraz wysokości roślinności i/lub zabudowy) oraz od 0 do 6 pkt. (w przypadku kompozycji roślinności i zabudowy) odpowiadające stopniowi pojemności krajobrazu im wyższa wartość punktowa, tym wyższa pojemność krajobrazu. Przeprowadzona analiza wykazała, że pod względem możliwości ukrycia zmian struktury przestrzennej w konfiguracji terenu najmniej korzystne są obszary w północno-zachodniej części obrębu znajdujące się na południowym stoku o dużym nachyleniu. W przypadku kryterium wysokości roślinności i/lub zabudowy najmniej korzystne są obszary znajdujące się we wschodniej i południowo-zachodniej części obrębu, natomiast w przypadku kryterium zagęszczenia zabudowy oraz stopnia pokrycia roślinnością wysoką zmiany struktury przestrzennej widoczne będą także w części wschodniej i południowo-zachodniej obrębu Sulistrowice. 107

Ryc. 26. Ocena pojemności krajobrazu wynikająca z ukształtowania terenu - kartogram po lewej, wysokości roślinności i zabudowy - kartogram na środku oraz kompozycji roślinności i zabudowy - kartogram po prawej (opracowanie własne) Ryc. 27. Ocena pojemności krajobrazu wynikająca z aktualnej struktury przestrzennej (opracowanie własne) 108

Zestawienie analiz dla 3 grup elementów pozwoliło na sumaryczną ocenę pojemności krajobrazu wynikającą ze struktury przestrzennej (ryc. 27), w podziale na 3 kategorie w zależności od ilości zdobytych punktów 4-8 pkt. pojemność niska, 9-13 pkt. pojemność średnia, 14-18 pkt. pojemność wysoka. Wyższa wartość wskazuje na większą możliwość ukrycia zmian struktury przestrzennej w krajobrazie, bez utraty jego dotychczasowych walorów wizualnych. Badania wykazały, że obszarami, gdzie wprowadzenie zmian w strukturze przestrzennej będzie negatywnie wpływać na zachowanie walorów krajobrazu są północno-wschodnia, południowo-zachodnia oraz północno-zachodnia część obrębu, natomiast zmiany będą najmniej widoczne w części centralnej, zachodniej i południowej obrębu. 2. Ocena pojemności krajobrazu wynikająca z ekspozycji Drugą częścią przeprowadzonych badań była ocena pojemności krajobrazu wynikającą z ekspozycji. W tym celu zbadano widoczność z dwóch głównych wjazdów do miejscowości zlokalizowanych w północnej (fot. 5) i południowo-wschodniej części obrębu (fot. 6) na poszczególne pola podstawowe przyjętego podziału przestrzeni w podziale na 3 kategorie, zgodnie z przyjętą metodyką. Wyodrębniono także 1 punkt widokowy zlokalizowany w północno-zachodniej części obrębu na drodze łączącej Sobótkę z Przełęczą Tąpadła (fot. 7), gdzie przeprowadzono takie same analizy. Najbardziej otwarty na widok publiczny jest obszar w południowej i północno zachodniej części obrębu. Natomiast najmniej widoczne pozostają obszary znajdujące się w północno-wschodniej oraz zachodniej części obrębu. Fot. 5. Wjazd do Sulistrowic od strony północnej (fot. autor) Fot. 6. Wjazd do Sulistrowic od strony południowo-wschodniej (fot. autor) 109

Fot. 7. Punkt widokowy na Sulistrowice z drogi łączącej Sobótkę z Przełęczą Tąpadła (fot. autor) Ryc. 28. Ocena pojemności krajobrazu wynikająca z ekspozycji (opracowanie własne) 110

Ostatnią częścią analiz było zsumowanie otrzymanych ocen pojemności krajobrazu wynikającej ze struktury przestrzennej oraz z ekspozycji. Aby podkreślić znaczenie postrzegania krajobrazu przez człowieka, zgodnie z definicją krajobrazu zawartą w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, ocenie pojemności wynikającej z ekspozycji nadano taką samą wagę jak ocenie pojemności wynikającej ze struktury przestrzennej. Pozwoliło to określić ostateczną ocenę pojemności krajobrazu dla poszczególnych jednostek, którą przedstawiono także w postaci kartogramu (ryc. 29). Ryc. 29. Ocena pojemności krajobrazu obrębu Sulistrowice (opracowanie własne) Jak wskazuje powyższy kartogram obszary o bardzo wysokiej i wysokiej pojemności krajobrazu, gdzie wprowadzenie zmian w strukturze przestrzennej nie spowoduje utraty walorów wizualnych, w pierwszej kolejności predysponowane do wprowadzania nowej zabudowy, występują w centralnej, zachodniej i północnej części obrębu. Natomiast na obszarach, gdzie wykazano bardzo niską i niską pojemność krajobrazu w pierwszej kolejności należy przeprowadzić weryfikację zapisów zawartych w studium, gdyż są one w pierwszej kolejności wskazane do ochrony przed zabudową. Są to obszary znajdujące się w południowej, wschodniej i północno-zachodniej części obrębu. 111

7.3. Wnioski W ramach badań dokonano oceny każdego z elementów wpływających na pojemność krajobrazu: ukształtowania terenu, wysokości i kompozycji roślinności i zabudowy: większość analizowanego obszaru znajduje się na stoku północnym, tylko północno zachodnia część obrębu obejmuje stok południowy; największa część terenu ma spadek powyżej 6%, bardzo mały jest natomiast udział obszarów płaskich, które znajdują się jedynie w północno wschodniej części obrębu; na terenie obrębu dominuje zabudowa jednorodzinna o max. 2 kondygnacjach z użytkowym poddaszem, z pojedynczymi wyższymi zabudowaniami głównie w centrum miejscowości; roślinność wysoka występuje głównie na północy oraz zachodzie obrębu, natomiast roślinność niska dominuje we wschodniej oraz częściowo w części północnej i południowej; zabudowa zwarta znajduje się jedynie w centrum miejscowości, natomiast wokół dominuje zabudowa skupiona i rozproszona; drzewa i krzewy nie występują we wschodnim krańcu obrębu oraz w części południowo zachodniej, natomiast liczne drzewa i krzewy znajdują się głównie w północnej i zachodniej części obrębu. Przeprowadzone analizy w odniesieniu do poszczególnych elementów wpływających na pojemność krajobrazu wykazały, że pod względem możliwości ukrycia zmian struktury przestrzennej w konfiguracji terenu najmniej korzystne są obszary w północno-zachodniej części obrębu znajdujące się na południowym stoku o dużym nachyleniu. W przypadku kryterium wysokości roślinności i/lub zabudowy najmniej korzystne są obszary znajdujące się we wschodniej i południowo-zachodniej części obrębu, natomiast w przypadku kryterium zagęszczenia zabudowy oraz stopnia pokrycia roślinnością wysoką zmiany struktury przestrzennej widoczne będą także w części wschodniej i południowo-zachodniej obrębu Sulistrowice. Pod względem otwarcia na widok publiczny najmniej korzystny dla lokalizacji obszarów osadniczych jest obszar w południowej i północno zachodniej części obrębu. W wyniku badań stwierdzono, że na badanym terenie istnieją zarówno obszary o bardzo niskiej jak i bardzo wysokiej pojemności krajobrazu. Pierwsze z nich to obszary priorytetowe pod względem weryfikacji zapisów dokumentów planistycznych, gdzie lokalizacja nowej zabudowy wpłynie negatywnie na walory krajobrazowe. Występują głównie w południowej, wschodniej i północno-zachodniej części obrębu. Na obszarach o bardzo wysokiej pojemności krajobrazu wprowadzenie zmian w strukturze przestrzennej nie 112

spowoduje utraty walorów krajobrazowych, nawet w przypadku dużej intensyfikacji zabudowy. Są to obszary w pierwszej kolejności predysponowane do wprowadzenia nowej zabudowy obejmujące swoim zasięgiem tereny w centralnej, zachodniej i północnej części obrębu. Istnieje, zatem wysokie ryzyko negatywnego oddziaływania nowych obszarów przeznaczonych do pełnienia funkcji mieszkaniowych czy usługowych na krajobraz, w przypadku wyznaczenia ich lokalizacji bez przeprowadzenia odpowiednich analiz krajobrazowych. 7.4. Wytyczne w zakresie gospodarowania krajobrazem Zgodnie z przyjętą metodyką opracowanie wytycznych w zakresie gospodarowania krajobrazem obejmuje weryfikację planowanego zasięgu terenów przeznaczonych pod zabudowę na rysunku studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego poprzez wskazanie obszarów konfliktowych. Są to obszary o niskiej pojemności krajobrazu, gdzie planowana jest zabudowa, priorytetowe w zakresie ochrony krajobrazu. Druga grupa działań obejmuje wyznaczenie ewentualnych nowych miejsc, gdzie lokalizacja nowych obszarów zabudowy nie spowoduje znacznej utraty walorów krajobrazowych. Istotą analizy jest porównanie ze sobą aktualnego fragmentu rysunku studium obejmującego obręb Sulistrowice oraz opracowanego kartogramu pojemności krajobrazu (ryc. 30). Ryc. 30. Podstawa wyznaczenia obszarów konfliktowych w granicach obrębu Sulistrowice (opracowanie własne) Aby zidentyfikować obszary konfliktowe w pierwszej kolejności wskazano obszary o wysokiej intensywności zabudowy obszary zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej 113

(MN) i letniskowej (MNL) oraz niskiej intensywności zabudowy obszary oznaczone na rysunku studium symbolem UK obszary funkcjonale usługowo-krajobrazowe, gdzie oprócz pełnienia funkcji przyrodniczych możliwa jest lokalizacja obiektów z zakresu obsługi ruchu turystycznego oraz zabudowy rezydencjonalnej na działkach o powierzchni powyżej 8000 m 2. Następnie na tak przygotowany podkład nałożono opracowany kartogram pojemności krajobrazu i na tej podstawie wskazano obszary konfliktowe pod względem ochrony walorów krajobrazowych w podziale na dwie kategorie: obszary o wysokim konflikcie krajobrazowym (priorytetowe pod względem zmiany zapisów studium) tereny o bardzo niskiej pojemności krajobrazu, gdzie planuje się lokalizację jakiejkolwiek zabudowy oraz tereny o niskiej pojemności krajobrazu, gdzie planuje się wprowadzenie zabudowy o wysokiej intensywności; obszary o niskim konflikcie krajobrazowym tereny o niskiej pojemności krajobrazu, gdzie planuje się wprowadzenie zabudowy o niskiej intensywności oraz tereny o średniej pojemności krajobrazu, gdzie planuje się lokalizację zabudowy o wysokiej intensywności. Następnie dokonano korekty zasięgu obszarów konfliktowych w oparciu o zastosowany w studium podział przestrzeni i granice działek. Wskazano także dwa rodzaje obszarów, gdzie obowiązuje wyznaczony w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Sobótka zakaz zabudowy. Obejmują głównie ekosystemy leśne i łąkowe zlokalizowane w południowej (fragment lasu na północnym zboczu Wzgórz Oleszeńskich) i północnej części obrębu (dolina Sulistrowickiego Potoku). Są to obszary oznaczone na rysunku studium symbolami: ZL obszary funkcjonalne leśne obejmujące tereny zwartych kompleksów lasów pozostających do zachowania, służących prowadzeniu planowej gospodarki leśnej oraz penetracji turystycznej oraz zadrzewienia; ZK obszary funkcjonalne przyrodniczo-krajobrazowe obejmujące obszary ekosystemów przyrodniczych, najczęściej o mieszanych formach użytków (łąki, wody, lasy lub zadrzewienia, uprawy rolne) nie stanowiące zwartych kompleksów leśnych lub rolnych. Zgodnie z przyjętą metodyką obszary o wysokim konflikcie krajobrazowym, w całości lub częściowo widoczne z punktów widokowych i wjazdów do miejscowości, wymagają zmiany zapisów studium i wykluczenia z możliwości lokalizacji zabudowy. Są to głównie 114

Ryc. 31. Identyfikacja obszarów konfliktowych w granicach obrębu Sulistrowice (opracowanie własne) 115

obszary zabudowy letniskowej (MNL) znajdujące się w południowej i południowowschodniej części obrębu Sulistrowice. Wprowadzenie na tych obszarach nowej zabudowy spowoduje całkowitą utratę walorów widokowych, nawet w przypadku zasłonięcia jej roślinnością. Z tego względu obszar ten należy objąć całkowitym zakazem wprowadzania zabudowy, w tym zabudowy zagrodowej i letniskowej oraz nowej infrastruktury. Jedyną możliwością ograniczenia negatywnego wpływu istniejącej już zabudowy jest zakaz rozbudowy oraz wprowadzenie roślinności osłonowej w postaci rodzimych drzew wysokich oraz kompozycji krzewów w celu ograniczenia widoczności z punktów widokowych i wjazdów do miejscowości. Dla obszarów o niskim konflikcie krajobrazowym również zaleca się zmianę zapisów studium i wykluczenie ich z możliwości lokalizacji zabudowy. Są to obszary znajdujące się głównie we wschodniej części obrębu Sulistrowice (głównie tereny do tej pory niezabudowane, oznaczone na rysunku studium symbolem UK tereny usługowokrajobrazowe) w całości lub częściowo widoczne z punktów widokowych lub wjazdów do miejscowości, gdzie wprowadzenie nowej zabudowy spowoduje częściową utratę walorów widokowych, nawet w przypadku zasłonięcia jej roślinnością. Jedyną możliwością ograniczenia negatywnego wpływu lokalizacji nowej zabudowy, w przypadku braku zmiany zapisów studium, jest wprowadzenie znacznego ograniczenia wysokości oraz gabarytów obiektów wraz z koniecznością zastosowania zieleni osłonowej w postaci rodzimych drzew wysokich oraz kompozycji krzewów. Każdorazowo w przypadku lokalizacji obiektów z zakresu obsługi turystyki zalecane jest przeprowadzenie analiz widokowych pokazujących wpisanie projektowanego obiektu w otaczający krajobraz. Obecnie na terenach o niskim konflikcie krajobrazowym we wschodniej i północno-zachodniej części obrębu prowadzone są prace projektowe związane z lokalizacją hoteli wraz z całym zapleczem w postaci parkingów oraz terenów rekreacyjnych i sportowych. Na pozostałych obszarach (oprócz terenów rolnych oznaczonych w studium symbolem R, gdzie zaleca się wprowadzenie zakazu zabudowy) możliwe jest wprowadzenie zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej i letniskowej o wysokiej intensywności osłoniętej roślinnością wysoką oraz pojedynczych zabudowań bez roślinności osłonowej. Dla nowej zabudowy należy określić jednoznaczne, szczegółowe wytyczne dotyczące nowych budynków, w tym maksymalną liczbę 2 kondygnacji nadziemnych, gabaryty bryły budynku, kolorystykę i formę elewacji i dachu oraz zasady zagospodarowania terenu, w tym nakaz wprowadzenia roślinności osłonowej w postaci rodzimych drzew wysokich oraz kompozycji krzewów. 116

8. WERYFIKACJA METODY OCENY POJEMNOŚCI KRAJOBRAZU NA OBSZARZE KONTROLNYM 8.1. Kryteria wyboru i charakterystyka obszaru kontrolnego W celu potwierdzenia uniwersalności zaproponowanej oceny pojemności krajobrazu identyczny schemat badań zrealizowano w odniesieniu do obrębu Romnów znajdującego się w granicach gminy Kąty Wrocławskie. Wybrano obszar kontrolny o podobnych uwarunkowaniach planistycznych położony w całości w granicach parku krajobrazowego na obszarze podmiejskim, ale mający inne pokrycie i ukształtowanie terenu. Obręb Romnów o powierzchni 218,2 ha położony jest w odległości ok. 20 km na południowy-zachód od Wrocławia, w granicach Wrocławskiego Obszaru Funkcjonalnego. Jest obszarem niemal płaskim o lokalnych różnicach wysokości nieprzekraczających 2 m. W części północno-zachodniej i południowo-wschodniej dominują lasy i zadrzewienia, które wg danych z 2009 r. zajmowały 75,5 ha, co stanowi 34,6% powierzchni obrębu. Pozostałą część obrębu zajmują obszary osadnicze (9,5 ha) otoczone użytkami rolnymi, w szczególności terenami gruntów ornych (115,5 ha), które dominują w krajobrazie ponad 50% obrębu. Obszar kontrolny znajduje się w całości w granicach Parku Krajobrazowego Dolina Bystrzycy. Park został utworzony na mocy rozporządzenia nr 17 Wojewody Wrocławskiego z 27.10.1998 r. (Dz. Urz. Woj. Wro. Nr 19, poz. 210). Obejmuje powierzchnię 8 570 ha w dolinie rzeki Bystrzyca. W granicach Parku znajduje się ponad 30-kilometrowy jej fragment, od Zbiornika Mietkowskiego na południu, do zachodnich obrzeży Wrocławia na północy. Na tym odcinku rzeka płynie swym naturalnym biegiem, meandrując i pozostawiając liczne starorzecza. W dolinie Bystrzycy doskonale widoczny jest system teras rzecznych porośniętych lasami łęgowymi i grądowymi. Aktualne uwarunkowania kształtowania krajobrazu na terenie Parku określa rozporządzenie Woj. Doln. z 21.11.2006 r. (Dz. Urz. Woj. Dol. Nr 252, poz. 3735 z późń. zm.), gdzie określono szczególne cele ochrony Parku ochronę doliny rzeki o charakterze nizinnym z licznymi starorzeczami oraz ochronę zbiornika wodnego Mietków jako cennego miejsca bytowania ptaków. Dla Parku nie opracowano jeszcze planu ochrony. Aktualna polityka przestrzenna gminy Kąty Wrocławskie zawarta jest w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego z 2012 r., gdzie wyznaczono zasięg nowych terenów osadniczych w granicach obrębu. Na terenie obrębu obowiązuje plan miejscowy z 1996 r. w dużym stopniu różny od zapisów aktualnego studium. 117

8.2. Analiza dotychczasowych i planowanych zmian w krajobrazie Weryfikację metody oceny pojemności krajobrazu rozpoczęto zgodnie z przyjętymi założeniami od analizy dotychczasowych i planowanych zmian krajobrazu. Znajomość procesów, które wpłynęły na obecny kształt krajobrazu obrębu Romnów oraz procesów, jakie mogą spowodować kolejne zmiany stanowiła punkt wyjścia dla dalszej części badań. Analiza pozwoliła określić intensywność dotychczasowych zmian krajobrazu (wskaźnik zmienności krajobrazu) na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat i porównać je z analogicznie określonym poziomem zmian w obrębach gminy Sobótka. Analiza planowanych zmian krajobrazu pozwoliła ocenić i zinterpretować zmiany, jakie spowoduje realizacja polityki przestrzennej w granicach obrębu Romnów zawartej w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Kąty Wrocławskie. Obliczenie poziomu planowanego wzrostu wskaźnika synantropizacji krajobrazu pozwoliło określić jak duże przekształcenia krajobrazu spowoduje realizacja zapisów zawartych w studium. Analiza dotychczasowych zmian w krajobrazie Przeprowadzone badania bazowały na założeniu, że krajobraz stanowi fizjonomiczne odzwierciedlenie i syntezę zmian zachodzących w strukturze przestrzennej. Dlatego analizie poddano dawną i współczesną strukturę przestrzenną odtworzoną na podstawie materiałów kartograficznych pochodzących z 1938 r., 1977 r. oraz z 2009 r. Analizy tak jak w przypadku gminy Sobótka wykonano w środowisku CAD. Wynikiem badań było stworzenie map obrazujących strukturę przestrzenną w każdym z trzech analizowanych przekrojów czasowych (ryc. 32) i bazy danych źródłowych dotyczących powierzchni poszczególnych jej elementów, w podziale na 5 przyjętych kategorii (tab. 12). Na tej podstawie określono wskaźnik zmienności krajobrazu, obrazujący poziom dotychczasowych zmian w krajobrazie. W 1938 r. udział terenów zieleni wysokiej w powierzchni całego obrębu wynosił 25,25%, tereny trwałych użytków zielonych zajmowały 5,64%, tereny gruntów ornych 65,35%, a tereny osadnicze zaledwie 3,07%. W porównaniu z 1977 r. można zauważyć wzrost udziału powierzchni terenów zieleni wysokiej o 6,33% (+13,8 ha), wzrosła także powierzchnia terenów trwałych użytków zielonych o 1,60% (+2,5 ha). Zmalał natomiast udział powierzchni terenów gruntów ornych o 7,65% (-16,7 ha) oraz terenów osadniczych o 0,18% (-0,4 ha). W kolejnym analizowanym okresie od 1977 r. do 2009 r. zmienność poszczególnych elementów struktury przestrzennej również jest zauważalna. W szczególności dotyczy to zwiększenia udziału powierzchni zajmowanej przez tereny zieleni wysokiej o 118

3,02 % (+6,6 ha) oraz przez tereny osadnicze o 1,47% (+3,2 ha). W tym okresie zmniejszeniu uległ przede wszystkim udział powierzchni terenów gruntów ornych o 4,77% (-10,4 ha). Tabela 13. Powierzchnia elementów struktury przestrzennej w obrębie Romnów w 3 analizowanych okresach (opracowanie własne na podstawie analizy materiałów kartograficznych) Element struktury 1938r. przestrzennej [ha] Tereny zieleni 55,1 wysokiej 25,25% Tereny wód 1,5 powierzchniowych 0,69% Tereny trwałych 12,3 użytków zielonych 5,64% Tereny gruntów 142,6 ornych 65,35% Tereny osadnicze 6,7 3,07% 1977r. [ha] 68,9 31,58% 1,3 0,60% 15,8 7,24% 125,9 57,70% 6,3 2,89% 2009r. [ha] 75,5 34,60% 0,8 0,37% 16,9 7,75% 115,5 52,93% 9,5 4,35% 1938 r. 1977 r. 2009 r. Ryc. 32. Struktura przestrzenna obrębu Romnów w 3 analizowanych przedziałach czasowych (opracowanie własne na podstawie materiałów kartograficznych) 119