TEMAT 13: PRAWO OSOBOWE, RODZINNE, MAŁŻEŃSKIE OSOBOWE ORAZ PRAWO WŁASNOŚCI I HIPOTEKA W KSIĘSTWIE WARSZAWSKIM I KRÓLESTWIE POLSKIM W Księstwie Warszawskim, podobnie jak i w innych państwach, które znalazły się w orbicie wpływów Napoleona, nastąpiła, aczkolwiek nie w pełnym wymiarze, recepcja prawa francuskiego. Objęła ona swym zakresem prawo cywilne materialne i formalne oraz prawo handlowe. Zgodnie z art. 69 konstytucji z 22 lipca 1807 r. prawem cywilnym Księstwa stać się miał Kodeks Napoleona (KN). Wszedł on w życie w części popruskiej w maju 1808 r., zaś w departamentach pogalicyjskich w sierpniu 1810 r. Recypowany w Księstwie Kodeks cywilny zawierał 2281 artykułów ujętych w trzech księgach zatytułowanych odpowiednio: I o osobach, II o majątkach i różnych rodzajach własności, III o różnych sposobach nabycia własności. W księdze I Kodeksu Napoleona umieszczone zostały przepisy dotyczące: nabycia i utraty praw cywilnych, akt stanu cywilnego, przysposobienia, kurateli, władzy ojcowskiej i prawa małżeńskiego osobowego. W odniesieniu do osób fizycznych KN przyjmował zasadę równości i powszechności praw prywatnych. Jednostka prawa te uzyskiwała w momencie urodzenia, a traciła z chwilą śmierci. Obok śmierci fizycznej kodeks przewidywał również śmierć cywilną. Orzekana ona była przez sąd, a łączono ją zwykle z karą śmierci i dożywotnich ciężkich robót. Równość wobec prawa miała formalny tylko charakter, kodeks bowiem zawierał pewne ograniczenia dotyczące kobiet i dzieci pozamałżeńskich. To ograniczenie kobiet szczególnie widoczne było w prawie małżeńskim osobowym i majątkowym oraz w zakresie opieki nad dziećmi. W czasie trwania małżeństwa żona była traktowana jako wieczyście małoletnia i poddana władzy męża, bez zgody którego nie była zdolna do działań prawnych. Mąż sprawował zarząd majątkiem wspólnym małżonków, jemu też przysługiwała władza nad dziećmi. Ograniczenia kodeksowe dotyczyły również dzieci pozamałżeńskich. Szczególnie upośledzone były dzieci urodzone wskutek związków występnych (cudzołożnych i kazirodczych), które traktowano jako sieroty. Nieco łagodniej traktowano dzieci nieślubne naturalne, które przez ślub rodziców można było częściowo zalegalizować. Zaznaczyć należy, że zmiany w prawie cywilnym, zwłaszcza osobowym i rodzinnym wprowadzone przez Kodeks Napoleona miały istotny wpływ na rozwiązania przyjmowane w innych kodeksach cywilnych państw zaborczych. Odnieść to należy do austriackiego ABGB i niemieckiego BGB. Oba te kodeksy opierały się na zasadach powszechności i równości praw cywilnych. W rozwiązaniach szczegółowych kodyfikacje te zawierały jednak wiele wyjątków, zwłaszcza w odniesieniu do równości wobec prawa. Podobnie jak w KN miało miejsce upośledzenie kobiet zarówno w prawie rodzinnym, jak i małżeńskim oraz dzieci nieślubnych. 1
O ile rozwiązania napoleońskiego kodeksu cywilnego w sferze prawa osobowego i rodzinnego miały uniwersalny charakter, to całkowitą, rewolucyjną nowością na gruncie polskim, i nie tylko, była wprowadzona przez KN laickość małżeństwa. Wyrazem laicyzacji instytucji małżeństwa było to, że zawierane było w formie kontraktu przed urzędnikiem stanu cywilnego, podlegało jurysdykcji sądów powszechnych, z możliwością orzeczenia rozwodu. Przepisy dotyczące ślubów cywilnych i rozwodów stanowiły główny powód negatywnego stanowiska hierarchii kościelnej Księstwa wobec Kodeksu Napoleona. Z chwilą likwidacji Księstwa Warszawskiego i utworzenia Królestwa Polskiego podjęto prace nad przyjęciem nowego kodeksu cywilnego. Został on uchwalony w 1825 pod nazwą Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego. Zastąpił on całą księgę I i część księgi III (prawo małżeńskie majątkowe) Kodeksu Napoleona. Wprowadzał więc zmiany w prawie osobowym, rodzinnym, opiekuńczym i małżeńskim osobowym. W sferze prawa osobowego KCKP równouprawniał w zakresie praw cywilnych cudzoziemców z Polakami i znosił instytucję śmierci cywilnej, wprowadzając w jej miejsce ubezwłasnowolnienie osób skazanych na karę główną. W prawie rodzinnym kodeks ograniczał zakres władzy rodzicielskiej ojca na rzecz równouprawnienia obojga rodziców, jak też przyznawał rodzicom umiarkowane prawo karania dzieci. Dalej idące zmiany miały miejsce w prawie małżeńskim osobowym. Ich istotą było osłabienie świeckości małżeństwa. Małżeństwa miały być zawierane w formie sakralnej przed duchownym właściwego wyznania. Co prawda jurysdykcja w sprawach małżeńskich należała do sądów powszechnych, ale przy orzekaniu o nieważności małżeństwa i rozwodzie sądy cywilne miały stosować przepisy prawa wyznaniowego. Skutkowało to zakazem rozwodów dla katolików. Połowiczność przyjętych rozwiązań w zakresie prawa małżeńskiego osobowego spowodowała, niewątpliwie pod wpływem stanowiska kościoła, zasadnicze zmiany w obowiązujących przepisach. Stało się to za sprawą ukazu o związku małżeńskim z roku 1836. W myśl postanowień ukazu: małżeństwo oparto w pełni na zasadach wyznaniowych, określonych osobno w odrębnych rozdziałach, dla czterech głównych wyznań chrześcijańskich (rzymskokatolickiego, prawosławnego, unickiego i ewangelickiego), zawarcie małżeństwa mogło nastąpić wyłącznie w formie religijnej, przy spełnieniu ogólnych warunków niezbędnych do jego zawarcia (określony wiek, zgoda nupturientów i ich rodziców, brak przeszkód małżeńskich), ustanie związku małżeńskiego traktowano zgodnie z zasadami prawa wyznaniowego, co oznaczało niedopuszczalność rozwodu dla katolików, jurysdykcję w sprawach małżeńskich przekazano sądom duchownym, w małżeństwach mieszanych uprzywilejowane było stanowisko prawosławnych, gdyż zawierane one były przed duchownym prawosławnym, a dzieci z takiego małżeństwa miały być wychowywane w religii prawosławnej. 2
Zaznaczyć należy, że w kodyfikacjach cywilnych obowiązujących na ziemiach polskich w odniesieniu do prawa małżeńskiego osobowego, obok systemu laickiego, charakterystycznego dla Kodeksu Napoleon i Niemieckiego BGB z 1896 r. oraz wyznaniowego określonego przez ukaz z 1836 r. istniała regulacja mieszana świecko-wyznaniowa. System mieszany prawa małżeńskiego charakterystyczny był dla austriackiego kodeksu cywilnego z roku 1811. Oznaczało to, że małżeństwo uznane zostało za umowę cywilną, normowaną co do przesłanek ważności oraz kwestii rozwiązania przez prawo świeckie i poddane jurysdykcji sądów państwowych. Wszystkie natomiast osoby należące do tak zwanych wyznań uznanych przez państwo miały zawierać związki małżeńskie w formie wyznaniowej. Uzależnione od wyznania było również ustanie małżeństwa. Cechą charakterystyczną dziewiętnastowiecznych kodyfikacji prawa cywilnego było przyjęcie konstrukcji prawa własności za wzorem pojęcia własności ukształtowanego w prawie rzymskim jako najpełniejszego, nieskrępowanego i nienaruszalnego władztwa jednostki nad rzeczą. Przyjęcie tej nowej koncepcji prawa własności oznaczało zniesienie wszechobecnej feudalnej konstrukcji własności podzielonej. Pierwszym pomnikiem prawa zrywającym z feudalnymi rozwiązaniami w zakresie prawa rzeczowego, a zwłaszcza z instytucją własności podzielonej, był Kodeks Napoleona. W swym art. 544 stanowił on: Własność jest to prawo używania rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony byleby nie czyniono z nich użytku przez ustawy lub urządzenia zabronionego. Definicja ta podkreślała pełnię własności, a jej treść ujmowała od strony negatywnej, polegającej na wyliczeniu przysługujących właścicielowi praw. Tak ujęte kodeksowo prawo własności nie było absolutnie nieograniczone. Prawo dopuszczało, w wyjątkowych przypadkach i za wynagrodzeniem, możliwość wywłaszczenie właściciela. Stosowne zapisy zawarte w księdze III KN ułatwiały nabycie własności. Wymagana do tego była jedynie umowa o przeniesieniu własności bez konieczności przeniesienia posiadania i bez konieczności ujawniania tego w księdze wieczystej. Zauważyć należy, że art. 544 KN pozostawał w pewnej sprzeczności ze stosunkami prawno-ekonomicznymi występującymi w Księstwie Warszawskim, a odziedziczonymi po zaborcach. Dysonans ten został zniwelowany z chwilą wydania dekretu grudniowego w 1807 r., który uznał dziedziców za właścicieli ziemi chłopskiej, a ludność wiejską jedynie za dzierżawców. Przepisy KN dotyczące prawa rzeczowego obowiązywały również w Królestwie Polskim, a zachodzące zmiany były konsekwencją chłopskich uprawnień do ziemi. Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. chłopi stali się właścicielami użytkowanej ziemi, a akty nadawcze ziemi stwarzały możliwość wpisów w księgach hipotecznych. Likwidacja feudalnej własności podzielonej i wprowadzenie własności pełnej została, poza Księstwem, przeciągnięta w czasie. Dwie podstawowe kodyfikacje z przełomu XVIII i XIX wieku, to jest Landrecht Pruski i austriacki ABGB przewidywały zarówno własność pełną, jak i podzieloną. Landrecht akcentował co prawda własność pełną, ale równolegle dopuszczał i określał formy własności podzielonej w postaci lenn, ordynacji oraz dziedzicznego oczynszowania. Zmienił ten stan rzeczy dopiero kodeks cywilny Rzeszy z roku 1896, który 3
przyjął konstrukcję własności pełnej w wersji negatywnej, wskazującej właścicielowi granice jego uprawnień co do dysponowania własnością. Podobne w duchu rozwiązania przyjęto w prawie cywilnym austriackim. ABGB z 1811 r. generalnie stał na gruncie pełnej własności, czyli prawa dającego jednostce pełną i wyłączną władzę nad rzeczą wraz z jej pożytkami. Zachował jednak instytucję własności podzielonej, w postaci lenn, dóbr wieczysto-dzierżawnych i wieczysto-czynszowych. Ich uregulowanie umieszczono poza ramami ABGB, jako odrębne przepisy polityczne. Zniesienie więc ustroju feudalnego w połowie XIX w. nie pociągnęło za sobą zmian w materii kodeksowej. Przyjęcie W Księstwie Warszawskim Kodeksu Napoleona oznaczało recepcję zawartych w nim przepisów odnoszących się do prawa hipotecznego. Zawarte one zostały w księdze III kodeksu wśród zobowiązań. W porównaniu z dawną polską hipoteką, jak również krótko obowiązującą hipoteką pruską hipoteka francuska była skomplikowana i obarczona szeregiem wad. Wpisy hipoteczne nie posiadały charakteru wieczystego i wymagały odnowienia co 10 lat, brak jej było szczegółowości (kodeks dopuszczał hipoteki ogólne, ustanawiane na całym majątku dłużnika), przeniesienie własności nieruchomości nie wymagało stosownego wpisu do ksiąg, ponadto hipoteka była tajna. Założenia tej francuskiej hipoteki były powszechnie krytykowane, zwłaszcza po utworzeniu Królestwa Polskiego, gdy mijał dziesięcioletni okres obowiązywania hipoteki francuskiej, według której dokonane wpisy wymagały odnowienia. Krytyka ta zaowocowała wydaniem w roku 1818 ustawy O ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach, którą popularnie zwano dużą hipoteką. Wprowadzała ona obowiązkową regulację hipoteczną dóbr ziemskich i nieruchomości w miastach wojewódzkich. W siedem lat później w roku 1825 uchwalono kolejną ustawę hipoteczną, która nie była obligatoryjna, a odnosiła się do nieruchomości w pozostałych miastach i mniejszych nieruchomości ziemskich (tzw. mała hipoteka ). Ustawa hipoteczna z 1818 r. wprowadzała obowiązek założenia dla każdej nieruchomości odrębnej księgi hipotecznej, której składowymi częściami były: wykaz hipoteczny, księga umów i zbiór dokumentów. Wykaz hipoteczny (najważniejszy element księgi) zawierał opis nieruchomości, jej stan prawny, oznaczenie właściciela oraz długi ciążące na nieruchomości. Postanowienia ustaw hipotecznych zostały oparte w znacznej części na staropolskich zasadach określonych w ustawie O ważności zapisów z roku 1588. Do wiodących zasad określających istotę hipoteki w Królestwie Polskim zaliczyć należy: zasadę legalności hipotecznej, w myśl której wszelkie wpisy w księdze hipotecznej miały wagę dokumentu urzędowego po zatwierdzeniu przez właściwy wydział hipoteczny odpowiedniego sądu; zasadę jawności, która stanowiła, że wpis do księgi hipotecznej był przesłanką konieczną nabycia własności nieruchomości, a z treścią wpisu mógł się każdy zapoznać; zasadę szczegółowości, polegającą na obowiązku zakładania oddzielnej księgi hipotecznej dla każdej nieruchomości, a nie na całym majątku dłużnika; 4
zasadę pierwszeństwa, zgodnie z którą wierzycielowi wpisanemu do księgi hipotecznej służyło pierwszeństwo w zaspokojeniu wierzytelności, zwłaszcza gdy nieruchomość obciążona była kilkoma hipotekami; zasadę rękojmi wiary publicznej ksiąg hipotecznych, która oznaczała, że treść księgi była wiążąca wszystkie osoby działające w dobrej wierze. Podkreślić należy, że prawo hipoteczne Królestwa Polskiego należało do jednego z najlepszych w Europie, ponadto wyprzedzało znacznie podobne regulacje, którymi były w zaborze pruskim ogólnoniemiecka ustawa hipoteczna z roku 1887, a w Galicji ogólnoaustriacka ustawa z 1871 r. i ustawa Sejmu Krajowego z 1874 r. o księgach gruntowych. Literatura: - W. Ćwik, T. Opas, Prawo sądowe w Polsce do 1939 r., Rzeszów 1999, s. 63-68; 75-80. - A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia ustroju i prawa polskiego 1772-1918, Warszawa 2012, s. 67-70; 130-135. - T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 2003, s. 270-282. Pytanie problemowe: Prawo osobowe, prawo rodzinne, prawo małżeńskie osobowe, prawo własności i hipoteka w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. Pytania testowe: 1/ Kodeks Napoleona w zakresie prawa małżeńskiego przyjmował: a/ Świecką formę małżeństwa b/ Formę mieszaną c/ Formę wyznaniową 2/ Prawo hipoteczne w Królestwie Polskim regulowały przepisy: a/ Kodeksu Napoleona b/ Ustaw z 1818 i 1825 r. c/ Ustawy z 1896 r. 5