ISBN 978-83-931093-0-2

B E Z P I E C Z E Ń S T W O E N E R G E T Y C Z N E P O L S K I 2 0 1 0 R A P O R T O T WA R C I A ISBN 978-83-931093-0-2

Instytut Kościuszki jest niezależnym, pozarządowym instytutem naukowobadawczym (think tank) o charakterze non profit, założonym w 2000 r. Misją Instytutu Kościuszki jest działanie na rzecz społeczno-gospodarczego rozwoju i bezpieczeństwa Polski, jako aktywnego członka Unii Europejskiej oraz partnera sojuszu euroatlantyckiego. Instytut Kościuszki pragnie być liderem pozytywnych przemian, tworzyć i przekazywać najlepsze rozwiązania, również na rzecz sąsiadujących krajów budujących państwo prawa, społeczeństwo obywatelskie i gospodarkę wolnorynkową. Instytut Kościuszki ma ponad 10 letnie doświadczenie w zakresie prac eksperckich dotyczących polityk UE. Jego analizy są wsparciem dla polityków i decydentów w Polsce i w Europie. W prace Instytutu zaangażowani są naukowcy, pracownicy polskiej i europejskiej administracji oraz praktycy działalności publicznej i społeczno-gospodarczej. Siedziba Instytutu znajduje się w Krakowie (Polska). http://www.ik.org.pl Radakcja Raportu: Piotr Szlagowski Instytut Kościuszki pragnie podziękować Autorom niniejszego Raportu. Dziękujemy także Panu Maciejowi Kołaczkowskiemu (SGH) za konsultacje merytoryczne.

B E Z P I E C Z E Ń S T W O E N E R G E T Y C Z N E P O L S K I 2 0 1 0 R A P O R T O T WA R C I A BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA Redakcja: Piotr Szlagowski

SPIS TRESCI 2 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 1. Wprowadzenie..................................................................3 2. Metodologia budowy wskaźnika agregatowego.................................7 3. Kryteria oceny................................................................. 10 4. Wyniki Raportu otwarcia o stanie bezpieczeństwa energetycznego Polski 2010.................................. 15 5. Omówienie wyników Raportu................................................. 45 Ropa naftowa i paliwa płynne Gaz ziemny 6. Podsumowanie............................................................... 57

Wprowadzenie Bezpieczeństwo energetyczne jest jednym z celów polityki energetycznej prowadzonej przez współczesne państwa, a także coraz częściej struktury ponadnarodowe. Jest jednocześnie warunkiem rozwoju gospodarczego kraju i dobrobytu społeczeństwa. Dlatego monitorowanie stanu bezpieczeństwa energetycznego powinno mieć charakter stały, a także być przeprowadzane na podstawie obiektywnych i mierzalnych kryteriów, porównywalnych w czasie. Uzyskana w ten sposób rzetelna i kompleksowa analiza posłużyć może decydentom do tworzenia i modyfikowania strategii polityki energetycznej. Prezentowana publikacja Instytutu Kościuszki jest swoistym raportem otwarcia, w którym zaprezentowana została propozycja modelu oceny, na który składa się zbiór kryteriów makro i mikro odnoszących się do infrastrukturalnych uwarunkowań dwóch sektorów energetycznych: paliw płynnych i ropy oraz gazu ziemnego, które w uznaniu ekspertów, powinny zostać poddane analizie w tego typu badaniu. Proponowane kryteria zostały opisane i skwantyfikowane według przyjętych wag. Izabela Albrycht wiceprezes Instytutu Kościuszki, politolog, absolwentka Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz studiów podyplomowych Public Relations w Wyższej Szkole Europejskiej im. Ks. Tischnera w Krakowie. Aktualnie przygotowuje pracę doktorską w INPiSM UJ. Zaproponowany w raporcie model nie ma charakteru ostatecznego, bowiem, po pierwsze taki stan nigdy nie będzie mógł zostać osiągnięty (element uznaniowości), a po drugie jego przygotowanie powinno zostać poprzedzone szeroką debatą naukową. Co więcej, kompleksowy raport prezentujący całościowy obraz stanu bezpieczeństwa energetycznego, w tym przypadku Polski, zawierać powinien analizę sektora elektroenergetycznego, który jako znacznie trudniejszy od pozostałych podsektorów i wymaga do opracowania oprócz konsylium ekspertów także udostępnienia bardzo aktualnych danych, pozostających w dys- BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 3

pozycji przedsiębiorstw energetycznych. Ponadto elektroenergetyka jako źródło wtórne energii jest niejako nadbudowywana nad źródłami pierwotnymi, których opracowanie powinno odbyć się w pierwszej kolejności, a które zostało zaproponowane w niniejszym raporcie otwarcia oraz przedłożone zostanie do konsultacji i recenzji ekspertów i naukowców 4 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA z Polski i ze świata. W przypadku badania stanu bezpieczeństwa energetycznego krajów o innej strukturze energetycznej zestaw kryteriów przedstawiał się będzie zupełnie inaczej. Zamierzonym było zatem ograniczenie raportu do terytorium Polski. Naszym perspektywicznym celem jest jednak zbadanie w kolejnych latach bezpieczeństwa energetycznego całej Unii Europejskiej, która poprzez wspólną politykę energetyczną, dążyć będzie najprawdopodobniej do stworzenia ponadnarodowego systemu energetycznego. Na tym etapie badań zespół ekspertów postanowił także skupić się na przede wszystkim na kryteriach infrastrukturalnych, z pominięciem kryteriów ekonomicznych i politycznych. Ostatecznie jednak po ich skonsultowaniu, zostaną one umieszczone w modelu, bowiem są istotnymi zmiennymi, które należy wziąć pod uwagę badając bezpieczeństwo energetyczne Polski. Instytut Kościuszki stawia sobie zatem za zadanie stworzenie raportu, który z uwagi na swój obiektywizm, wysoki poziom merytoryczny oraz cykliczność stanie się kluczowym wydarzeniem w branży energetycznej i gospodarczej, a także ważnym punktem odniesienia w debacie publicznej dla polityków, ekspertów, mediów oraz biznesu. Będzie to pierwszy tego typu raport w Polsce corocznie oceniający bezpieczeństwo energetyczne kraju na podstawie danych ilościowych oraz zobiektywizowanych kryteriów opisanych w modelu, dzięki któremu będzie można oceniać czy bieżące decyzje polityczne i inwestycyjne zaangażowanych podmiotów zwiększają bądź zmniejszają bezpieczeństwo energetyczne Polski. W końcowej wersji raport zidentyfikuje szanse i zagrożenia stojące przed Polską w zakresie bezpieczeństwa energetycznego. Ponadto znajdować się w nim będą rekomendacje dotyczące działań minimalizujących zagrożenia dla polskiej gospodarki. Przedstawione zostaną oraz omówione kluczowe inwestycje branży energetycznej, paliwowej i gazowej, a także

strategie firm sektora energetycznego, paliwowego i gazowego. Sformułowane zostaną także propozycje działań legislacyjnych, w tym zarówno krajowych, jak i na forum Unii Europejskiej. Raport weźmie pod uwagę aktualny stan tworzenia wspólnej europejskiej polityki energetycznej, wskazując na szanse, jakie za sobą niesie podejmowanie spójnych działań w tym zakresie, a także na problemy, jakie napotyka unijna solidarność energetyczna. Pierwszy pełny raport oceniający bezpieczeństwo energetyczne Polski na podstawie kompletnego modelu, zostanie przedstawiony za kilka miesięcy. W kolejnych latach, w cyklu rok do roku, będziemy prowadzili badania porównawcze dla Polski, a także rozszerzali model na inne kraje Unii Europejskiej. Instytut Kościuszki przedkładając niniejszy raport otwarcia pragnie zaprosić do współpracy i do wspólne refleksji nad kwestią bezpieczeństwa energetycznego i jego uwarunkowaniach ekspertów, naukowców, polityków i przedstawicieli firm energetycznych. BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 5

6 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA

Metodologia budowy wskaźnika agregatowego Andrzej Sokołowski Prof. UEK dr hab., Kierownik Zakładu Statystyki Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Wskaźniki agregatowe są konstruowane w ramach tzw. wielowymiarowej analizy porównawczej wchodzącej w skład wielowymiarowej analizy danych. Najczęściej, celem jest uporządkowanie zbioru obiektów według pewnego kryterium ogólnego, które nie jest bezpośrednio mierzalne. Możemy natomiast wyrazić je przy pomocy cech statystycznych, dostępnych do obserwacji i pomiaru. Końcowym efektem liniowego porządkowania obiektów wielocechowych jest ranking obiektów sporządzany na podstawie wartości wskaźnika agregatowego. Metodologia liniowego porządkowania obiektów wielocechowych była przez polskich statystyków rozwijana od połowy lat 60-tych. Teraz niemal powszechnie znane są rankingi szkół średnich, szkół wyższych, szpitali, państw, miast, gmin, europosłów itp. Cechy statystyczne wykorzystywane w analizie dzieli się na stymulanty (wyższe wartości odpowiadają wyższemu poziomowi kryterium ogólnego), destymulanty (niskie wartości odpowiadają wyższemu poziomowi kryterium ogólnego) oraz nominanty (istnieje optymalna wartość takiej cechy mniejsze lub większe wartości są niepożądane). Jeżeli wyjściowe cechy statystyczne wyrażone są w różnych jednostkach miary, wówczas istnieje konieczność doprowadzenia tych cech do porównywalności co w praktyce sprowadza się do pozbycia się jednostek miary i przejścia na wielkości niemianowane. Najpopularniejsze metody sprowadzania cech do porównywalności to standaryzacja, normalizacja oraz przekształcenia ilorazowe. W procesie doprowadzania cech do porównywalności sprowadza się je też do jednego typu na ogół przekształcając wszystkie na stymulanty. Niewątpliwie najtrudniejszym i najbardziej kontrowersyjnym etapem budowania wskaźnika agregatowego jest ustalenie BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 7

8 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA ważności cech, czyli ustalenie wag. Należy tu z naciskiem podkreślić, że nie ma optymalnego, najlepszego układu wag, a liczenie wag z danych można bardzo łatwo skompromitować prostymi przykładami. Dobrym podejściem jest ustalenie wag przez ekspertów, merytorycznie zorientowanych w zakresie kryterium ogólnego. Wagi powinny być ustalone przed zbieraniem materiału statystycznego w zakresie cech wykorzystywanych w analizie. Ostatnią decyzją, którą trzeba podjąć przy konstrukcji wskaźnika agregatowego jest wybór formuły agregacji, czyli sposobu łączenia ważonych wartości cech doprowadzonych do porównywalności i przekształconych na stymulanty. Najpopularniejsze podejścia to addytywna formuła agregacji poprzez dodawanie, oraz formuła multiplikatywna poprzez mnożenie. Na ogół w trakcie procedury staramy się zapewnić ograniczoność wskaźnika wynikowego do pewnego przedziału, najczęściej [0,1] lub [0,100]. To powoduje, że wskaźnik ma charakter względny. Pokazuje stan danego obiektu w porównaniu z innymi z porównywanego zbioru. Pokażemy teraz jak ta ogólna metodologia była realizowana w naszym zagadnieniu. Zwrócimy tu uwagę na pewne specyficzne zagadnienia statystyczne. Sytuacja jest trochę nietypowa, bo rozważamy tylko jeden obiekt, jeden kraj Polskę. Na dzień dzisiejszy przeprowadzono obliczenia dla danych z roku 2009. W perspektywie wskaźnik ma być liczony dla dalszych lat. W ten sposób wkraczamy w zakres tzw. taksonomii dynamicznej, która przewiduje liczenie wskaźników agregatowych dla pojedynczych obiektów, ale w czasie. Kryterium ogólne to bezpieczeństwo energetyczne Polski. Jest ono de facto rozpatrywane w postaci dwóch osobnych zagadnień bezpieczeństwa w zakresie ropy naftowej i paliw płynnych oraz bezpieczeństwa w zakresie gazu ziemnego. Cechy statystyczne wzięte pod uwagę wyszczególniono w tabelach w kolumnach Kryterium mikro. Metodą ekspertów ustalono wagi podane w kolumnie Waga kryterium Mikro. Wszystkie te wagi sumują się do 100%, można też poprzez sumowanie częściowe ustalić przyjętą ważność kryteriów makro. Opisywane powyżej wartości cech to w naszym zagadnieniu procentowe wskaźniki spełnienia poszczególnych kryteriów, zamieszczone w kolumnie Wskaźnik 2009 r. Są to oceny pozytywnego spełnienia danego kryterium w ten sposób wszystkie cechy wyrażane są jako stymulanty. W tym miejscu występuje ważna odmienność naszego podejścia od kla-

sycznych wskaźników agregatowych. Dopuszczona jest możliwość spełnienia danego kryterium z nadmiarem, czyli wartości wskaźnika indywidualnego może być większa od jedności. W związku z tym wskaźnik agregatowy nie ma górnej granicy. Przy obliczeniach procenty wyrażono jako wskaźniki struktury. Gdyby wskaźnik agregatowy wyniósł zero to oznaczałoby to, że żadne kryterium mikro nie jest spełnione nawet w minimalnym stopniu. Wartość jeden oznacza, że bezpieczeństwo energetyczne jest w pełni zadowalające w świetle przyjętych kryteriów. Wskaźnik agregatowy większy od jedności wskazuje na bezpieczeństwo z nadmiarem. Oceny kryteriów mikro są łączone we wskaźnik agregatowy na drodze formuły addytywnej, z uwzględnieniem wag. Wskaźnik ten nie jest więc oceną niezawodności systemu energetycznego, a pewną sumaryczną oceną stanu bezpieczeństwa energetycznego. Najważniejsze znaczenie informacyjne będzie miało śledzenie jego zmian w czasie, w kolejnych latach, gdy liczony będzie według tej samej metodologii. Ta sama metodologia pozwala wszakże porównywać wskaźnik bezpieczeństwa w zakresie ropy naftowej i paliw płynnych z wskaźnikiem dotyczącym gazu ziemnego. Z takiego porównania wynika, że stan bezpieczeństwo w zakresie gazu ziemnego jest ponad dwukrotnie gorszy. BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 9

kryteria oceny 10 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA Opis modelu i zastosowanych kryteriów Ropa naftowa i paliwa płynne Lp. Kryterium makro Kryterium mikro Opis Sposób obliczenia 1. Wydobycie krajowe ropy naftowej, krajowa produkcja paliw oraz import ropy naftowej Wydobycie krajowe ropy naftowej Pokrycie krajowego popytu na paliwa płynne produkcją krajową Zróżnicowanie dostawców ropy naftowej 2. Zapasy ropy i paliw Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej przez 7 dni Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej przez 30 dni Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej przez 90 dni Możliwość wystąpienia krótkotrwałego (do 21 dni) kryzysu i konieczność zapewnienia zaopatrzenia w ropę naftową 3 rafineriom Kryterium służy zmierzeniu stopnia pokrycia krajowego zapotrzebowania na ropę naftową wydobyciem własnym Kryterium służy zmierzeniu stopnia pokrycia krajowego popytu na paliwa płynne produkcją krajową Kryterium służy ocenie stopnia skoncentrowania rynku dostawców Kryterium służy ocenie zdolności wydawania zgromadzonych zapasów przez okres 7 dni Kryterium służy ocenie zdolności wydawania zgromadzonych zapasów przez okres 30 dni Kryterium służy ocenie zdolności wydawania zgromadzonych zapasów przez okres 90 dni Kryterium służy ocenie zdolności zapewnienia zaopatrzenia podstawowym rafineriom w czasie krótkotrwałego kryzysu Stosunek krajowego wydobycia ropy naftowej do krajowego zapotrzebowania na ten surowiec Pokrycie liczone wagami danego paliwa w ogólnym zapotrzebowaniu Makro Waga kryterium Mikro 27,5% 15% 10% Herfindahl Hirschman Indeks 2,5% Stosunek zgromadzonych zapasów do średniorocznej konsumpcji dziennej przez okres 7 dni Stosunek zgromadzonych zapasów do średniorocznej konsumpcji dziennej przez okres 30 dni Stosunek zgromadzonych zapasów do średniorocznej konsumpcji dziennej przez okres 90 dni Stosunek zgromadzonych zapasów do zapotrzebowania 3 rafinerii przez okres 21 dni. Do obliczenia wskaźnika przyjęto następujące wagi: możliwości techniczne 90%, możliwości prawne 10%. 24,5% 8% 5% 1,5% 0,5% 1%

Lp. Kryterium makro Kryterium mikro Opis Sposób obliczenia 2. Stosunek ropy naftowej do paliw gotowych w jakich przetrzymywane są zapasy 3. Przepustowość terminali paliw i rurociągów produktowych 4. Przepustowość terminali i rurociągów ropy naftowej Wolne pojemności magazynowe na ropę naftową i paliwa gotowe Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję paliw w kraju przez 7 dni Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję paliw w kraju przez 30 dni Przepustowość terminali paliw Przepustowość rurociągów produktowych Przepustowość terminali ropy naftowej Przepustowość rurociągów surowcowych Kryterium służy ocenie proporcji w jakich przetrzymywane są zapasy ropy naftowej oraz paliw gotowych Kryterium służy ocenie adekwatności ilości wolnych pojemności magazynowych wobec popytu Kryterium służy ocenie zdolności wydawania zgromadzonych zapasów przez okres 7 dni Kryterium służy ocenie zdolności wydawania zgromadzonych zapasów przez okres 30 dni Kryterium służy ocenie możliwości przyjęcia paliw przez terminale Kryterium służy ocenie przepustowości rurociągów produktowych w sytuacji kryzysowej Kryterium służy ocenie możliwości przyjęcia ropy naftowej przez terminale Kryterium służy ocenie przepustowości rurociągów surowcowych w sytuacji kryzysowej Jako optymalny stosunek paliw do ropy naftowej przyjęto stosunek największego dostawcy paliw do całości konsumpcji Posiadanie pojemności magazynowych zaspokajających popyt danego roku oraz roku następnego uznano za 100%. Wagowo dany rok to 80%, rok następny to 20%. Każdy punkt procentowy podaży pojemności magazynowych mniejszej niż wynosi popyt na dany rok to 2 pkt procentowe mniej; każdy punkt procentowy podaży mniej na rok następny to 1 pkt. procentowy mniej w punktacji. Stosunek zgromadzonych zapasów do średniorocznej konsumpcji dziennej przez okres 7 dni Stosunek zgromadzonych zapasów do średniorocznej konsumpcji dziennej przez okres 30 dni Stosunek możliwości importu do całkowitej konsumpcji krajowej Stosunek możliwości importu do całkowitej konsumpcji krajowej Stosunek możliwości importu do całkowitej konsumpcji krajowej Stosunek możliwości importu do całkowitej konsumpcji krajowej Waga kryterium Makro Mikro 16,5% 5% 2% 7% 2,5% 25% 15% 10,0% 8% 4,0% 4,0% BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 11

12 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA Lp. Kryterium makro Kryterium mikro Opis Sposób obliczenia 5. Logistyka kolejowa i samochodowa Gaz ziemny Lp. Kryterium makro 1. Krajowe wydobycie gazu ziemnego 2. Infrastruktura importowa 3. Struktura importu Logistyka kolejowa Logistyka samochodowa Przepustowości infrastruktury importowej Kryterium służy ocenie stopnia adekwatności liczby cystern kolejowych w sytuacji kryzysowej, gdy ilość potrzebnych cystern jest wyższa niż normalnie. Kryterium służy ocenie stopnia adekwatności liczby autocystern w sytuacji kryzysowej, gdy ilość potrzebnych cystern jest wyższa niż normalnie. Stosunek aktualnej liczby cystern kolejowych do liczby cystern potrzebnych w sytuacji kryzysowej. Stosunek aktualnej liczby autocystern do liczby cystern potrzebnych w sytuacji kryzysowej. Makro Kryterium mikro Opis Sposób obliczenia Rurociągi Terminale Przepustowość infrastruktury w podziale na kierunki dostaw Udział krajowego wydobycia gazu ziemnego w rocznym zapotrzebowaniu na surowiec Kryterium służy ocenie możliwości wykorzystania infrastruktury danego rodzaju w imporcie gazu ziemnego Kryterium służy ocenie potencjału dywersyfikacyjnego infrastruktury Dywersyfikacja importu Kierunki dostaw Kryterium służy ocenie stopnia zdywersyfikowania importu z podziałem na Państwa wydobycia Struktura terminowa kontraktów importowych kierunki dostaw i państwa pochodzenia surowca Kryterium służy ocenie udziału gazu kontraktowanego krótkoterminowo w strukturze terminowej kontraktów. Relacja wydobycia krajowego do ogólnego zapotrzebowania Stosunek przepustowości rurociągów do całości importu Stosunek przepustowości terminali do całości importu Waga kryterium Mikro 15% 10% 5% Waga kryterium Makro 25% Mikro 25% 6,50% 8,50% Herfindahl Hirschman Indeks 10% Herfindahl Hirschman Indeks 30% 15% Stosunek wolumenu gazu importowanego na podstawie kontraktów krótkoterminowych do całości importowanego gazu 10% 5%

Lp. Kryterium makro 4. Pojemność magazynów gazu ziemnego 5. Struktura rynku Pojemność czynna PMG Kryterium mikro Opis Sposób obliczenia Maksymalny poziom odbioru z PMG Kryterium służy ocenie łącznej pojemności podziemnych magazynów gazu Kryterium służy ocenie poziomu odbioru gazu z magazynów w czasie szczytowego zapotrzebowania Stosunek pojemności czynnej PMG do średniego kwartalnego zapotrzebowania krajowego Stosunek maksymalnego poziomu odbioru z PMG do maksymalnego dziennego zapotrzebowania Waga kryterium Makro Mikro 15% 8% Konkurencyjność na rynku importerów Kryteria służą ocenie Herfindahl Hirschman Indeks 5% 1,5% Konkurencyjność na rynku wydobycia poziomu konkurencyjności różnych segmentów rynku 1,5% Konkurencyjność na rynku sprzedaży hurt gazu ziemnego 1% Konkurencyjność na rynku sprzedaży odbiorcy końcowi Wyniki Raportu otwarcia o stanie bezpieczeństwa energetycznego Polski 2010 Ropa naftowa i paliwa płynne Lp. Kryterium makro Kryterium mikro 1. Wydobycie krajowe ropy naftowej, krajowa produkcja paliw oraz import ropy naftowej Makro Waga kryterium Mikro Wskaźnik za 2009 r. 7% 1% Wielkość do wskaźnika syntetycznego Wydobycie krajowe ropy naftowej 27,5% 15% 3% 0,0045 0,7770 Pokrycie krajowego popytu na paliwa płynne produkcją krajową Zróżnicowanie dostawców ropy naftowej 2. Zapasy ropy i paliw Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej przez 7 dni Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej przez 30 dni Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej przez 90 dni Możliwość wystąpienia krótkotrwałego (do 21 dni) kryzysu i konieczność zapewnienia zaopatrzenia w ropę naftową 3 rafineriom Stosunek ropy naftowej do paliw gotowych w jakich przetrzymywane są zapasy Wolne pojemności magazynowe na ropę naftową i paliwa gotowe 10% 73,20% 0,0732 2,5% 0% 0,0000 24,5% 8% 5% 100% 0,0500 0,2590 1,5% 100% 0,0150 0,5% 78,90% 0,0039 1% 90% 0,0090 16,5% 5% 65% 0,0325 2% 100% 0,0200 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 13

Lp. Kryterium makro Kryterium mikro Makro Waga kryterium Mikro Wskaźnik za 2009 r. Wielkość do wskaźnika syntetycznego Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję w kraju przez 7 dni 7% 100% 0,0700 14 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 3. Przepustowość terminali paliw i rurociągów produktowych 4. Przepustowość terminali i rurociągów ropy naftowej 5. Logistyka kolejowa i samochodowa Gaz ziemny Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję w kraju przez 30 dni 2,5% 94,30% 0,0236 Przepustowość terminali paliw 25% 15% 100% 0,1500 0,2107 Przepustowość rurociągów produktowych Przepustowość terminali ropy naftowej Przepustowość rurociągów surowcowych 10,0% 61% 0,0607 8% 4,0% 89% 0,0358 0,0753 4,0% 99% 0,0395 Logistyka kolejowa 15% 10% 74% 0,0740 0,1240 Logistyka samochodowa 5% 100% 0,0500 Agregatowy wskaźnik bezpieczeństwa energetycznego dla sektora ropy naftowej i paliw płynnych za rok 2009 0,7117 Lp. Kryterium makro Kryterium mikro 1. Krajowe wydobycie gazu ziemnego 2. Infrastruktura importowa Przepustowość infrastruktury importowej 3. Struktura importu Dywersyfikacja importu 4. Pojemność magazynów gazu ziemnego Przepustowość infrastruktury w podziale na kierunki dostaw Waga kryterium Makro Mikro Wskaźnik za 2009 r. Wielkość do wskaźnika syntetycznego 25% 31,0% 0,0775 Rurociągi 25% 6,50% 195,6% 0,1271 0,1271 Terminale 8,50% 0% 0 10% 0% 0 Kierunki dostaw 30% 15% 0% 0 0,0045 Państwa wydobycia 10% 0% 0 Struktura terminowa koszyka kontraktów 5% 9% 0,0045 Pojemność czynna PMG 15% 8% 50% 0,0400 0,0840 Maksymalny poziom odbioru z PMG 7% 62,9% 0,0440 5. Struktura rynku Konkurencyjność na rynku importerów 5% 1,5% 0% 0 0 Konkurencyjność na rynku wydobycia 1,5% 0% 0 Konkurencyjność na rynku sprzedaży hurt 1% 0% 0 Konkurencyjność na rynku sprzedaży odbiorcy końcowi 1% 0% 0 Agregatowy wskaźnik bezpieczeństwa energetycznego dla sektora gazu ziemnego za rok 2009 0,2931

Wyniki raportu otwarcia o stanie bezpieczeństwa energetycznego Polski 2010 Ropa naftowa i paliwa płynne Aleksander Zawisza Słowniczek ARE Agencja Rynku Energii ARM Agencja Rezerw Materiałowych COO ciężki olej opałowy GL Grupa Lotos S.A. JET benzyna lotnicza LOO lekki olej opałowy LPG Liquefied Petroleum Gas, inaczej: propan-butan, gazol. MAE Międzynarodowa Agencja Energii ON olej napędowy PB benzyna bezołowiowa PCK PCK Raffinerie GmbH; niemiecka rafineria w Schwedt POGP Polska Organizacja Gazu Płynnego POPiHN Polska Organizacja Przemysłu i Handlu Naftowego Pirs portowa budowla hydrotechniczna w postaci sztucznego półwyspu wysuniętego w głąb wody prostopadle lub skośnie do brzegu lub nabrzeża, zaopatrzona w urządzenia przeładunkowe TRM/Leuna TOTAL Raffinerie Mitteldeutschland GmbH; niemiecka rafineria w Spergau BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 15

Ustawa o zapasach ustawa z 16 lutego 2007 r. o zapasach ropy naftowej, produktów naftowych i gazu ziemnego oraz zasadach postępowania w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa paliwowego państwa i zakłóceń na rynku naftowym Zapasy interwencyjne 16 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA zapasy obowiązkowe (tworzone i utrzymywane przez producentów oraz handlowców) oraz zapasy państwowe (tworzone i utrzymywane przez ARM) łącznie Przyjęte gęstości produktów do przeliczeń Benzyny silnikowe: 745 kg/m 3 = 1,342 m 3 /tona Olej napędowy: 834 kg/m 3 = 1,199 m 3 /tona Lekki olej opałowy: 838 kg/m 3 = 1,193 m 3 /tona LPG: 560 kg/m 3 = 1,785 m 3 /tona Ropa naftowa: 843 kg/m 3 = 1,186 m 3 /tona

I. WPROWADZENIE Ropa naftowa jako nośnik energii ma 25% udział w polskim bilansie energetycznym. Jest to jeden z najniższych wskaźników udziału ropy naftowej w bilansie energetycznym pośród państw należących do Unii Europejskiej. Źródło: opracowanie własne na podstawie BP Statistical Review i założeń do Polityki Energetycznej Polski do 2030 r. Polska ma także jeden z niższych wskaźników mocy przerobu ropy naftowej przypadającej na jednego mieszkańca Źródło: opracowanie własne na podstawie Europia BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 17

Efektywność wykorzystania paliw trakcyjnych do wytworzenia PKB liczonego parytetem siły nabywczej za 2007 r. (w polskim bilansie dodatkowo dodano konsumpcje LPG dla celów trakcyjnych stanowiącą przeliczeniowo prawie połowę rynku benzyn trakcyjnych). 18 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA Źródło: obliczenia własne za Eurostat, MAE Struktura konsumpcji paliw w Polsce w 2009 r.: Źródło:Raport POPiHN za 2009 r.

Struktura konsumpcji paliw w 2009 r. Źródło: Raport POPiHN za 2009 r. Analizując zagadnienie bezpieczeństwa energetycznego w zakresie rynku paliw należy odpowiedzieć na pytanie o możliwości dostarczenia odpowiedniej ilości paliwa do odpowiedniego miejsca w odpowiednim czasie i po akceptowalnej cenie. Ważnym słowem jest tutaj pojęcie paliwa co oznacza przypisywanie większej wagi do szeroko pojętej logistyki produktu gotowego do użycia, a nie logistyki surowca, z którego powstaje paliwo, czyli ropy naftowej. Jeden z głównych problemów na jaki napotyka się sporządzając tego rodzaju analizy to konieczność odpowiedzenia na pytanie o rodzaj, siłę i głębokość sytuacji kryzysowej jaka miałaby się wydarzyć na danym rynku. Można wyróżnić następujące sytuacje kryzysowe: Awaria rafinerii Awaria rurociągu surowcowego Awaria rurociągów produktowych Pożar/awaria/zniszczenie pirsu służącego do importu paliwa i/lub ropę naftową Awaria głównej stacji pomp obsługujących rurociągi produktowe Wyłączenie z eksploatacji większej ilości baz magazynowych w danym regionie lub na terenie całego kraju (na skutek różnych przyczyn). BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 19

W trakcie pisania analizy pominięto względy kosztowe związane ze stosowaniem takiego czy innego rozwiązania natomiast skupiono się na samym aspekcie bezpieczeństwa dostaw (przykładowo: przetrzymywanie zapasów obowiązkowych w ropie naftowej jest tańsze niż w paliwach ale to paliwa są potrzebne użytkownikom końcowym a nie ropa naftowa więc to zapasy 20 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA obowiązkowe gromadzone w paliwach będą dawały zapewniały większe bezpieczeństwo).

II. OMÓWIENIE WYNIKÓW RAPORTU KRYTERIUM 1: WYDOBYCIE KRAJOWE ROPY NAFTOWEJ, KRAJOWA PRODUKCJA PALIW ORAZ IMPORT ROPY NAFTOWEJ Kryterium makro Wydobycie krajowe ropy naftowej, krajowa produkcja paliw oraz import ropy naftowej Kryterium mikro Waga w strukturze kryteriów Wskaźnik za 2009 r. Wydobycie krajowe ropy naftowej 15% 3% 0,0045 Pokrycie krajowego popytu na paliwa krajową 10% 27,5% 73,2% 0,0732 produkcją Zróżnicowanie dostawców ropy naftowej 2,5% 0% 0,0000 Kryterium 1A: Krajowe wydobycie ropy naftowej Wielkość do wskaźnika syntetycznego Dostawy z krajowych źródeł wydobycia ropy naftowej w roku 2009 wyniosły około 670 tys. ton, a to oznacza, iż w strukturze dostaw do rafinerii ropa krajowa stanowiła około 3% zapotrzebowania. Zresztą krajowa ropa wydobywana na lądzie w znacznym stopniu przerabiana jest w rafineriach zlokalizowanych na południu kraju między innymi na smary. Dodatkowo w najbliższych latach nie ma perspektyw na zmianę tego stanu rzeczy. Kryterium 1B: Pokrycie krajowego popytu na paliwa krajową produkcją Pokrycie krajowego popytu na paliwa krajową produkcją rafineryjną było różne dla różnych paliw od 12% dla LPG do 91% dla benzyn trakcyjnych. Pokrycie liczone wagami danego paliwa w ogólnym zapotrzebowaniu wyniosło 73,2% i było takie samo bez względu na to czy rynek LPG i PB będziemy traktowali jako dla osobne rynki czy jako jeden rynek dwóch dóbr substytucyjnych. 0,0777 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 21

W 2009 r. pokrycie kształtowało się następująco: 22 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA Źródło: POPiHN Kryterium 1C: Zróżnicowanie dostawców Konkurencyjność dostawców mierzona jest za pomocą wskaźnika HHI (Herfindahl Hirschman Indeks). W naszym przypadku będzie to konkurencja dostawców ropy naftowej do zlokalizowanych w RP rafinerii. Jako dostawcę traktuje się dane państwo. HHI = (100*S 1 ) 2 + (100*S 2 ) 2 + + (100*S n ) 2 Wartość wskaźnika może maksymalnie osiągnąć 10000 i w takim przypadku mamy do czynienia z czystym monopolem. Wartość powyżej 2500 oznacza, że rynek nie jest konkurencyjny (występuje na nim w większym lub szerszym zakresie oligopol), pomiędzy 1800 a 2500 rynek uważa się za wysoce skoncentrowany. Wartość HHI Wartość wagi wskaźnika > 2500 0% <1800, 2500> 20% <1500, 1800) 70% <1500 100% W 2009 r. 91,2 % ropy naftowej jaka była importowana do RP pochodziła z Rosji, 2,0% Algierii, 1,6% z Wielkiej Brytanii, 1,3% z Norwegii, 0,6% z RPA a 3,2% stanowiła ropa naftowa wydobycia krajowego.

Dla polskiego rynku dostaw ropy naftowej wskaźnik HHI będzie wynosił: HHI = (100*0,91) 2 +(100*0,032) 2 +(100*0,02) 2 +(100*0,016) 2 + (100+0,013) 2 +(100+0,006) 2 = 8299,85 Zmonopolizowany pod względem geograficznym rynek dostaw ropy naftowej nie wynika z braku logistyki służącej do transportu ropy naftowej od różnych dostawców czy narzuconych przez właścicieli rafinerii konkretnych dostawców ropy. Wynika on z konkurencyjności cenowej dostawców dostarczających ropę rosyjską oraz dobrej wiązki produktów naftowych jaką można uzyskać z dostarczanego ze wschodu surowca. KRYTERIUM 2: Kryterium makro Zapasy ropy i paliw ZAPASY ROPY I PALIW Kryterium mikro Stosunek ropy naftowej do paliw gotowych w jakim przetrzymywane są zapasy Wolne pojemności magazynowe na ropę naftową i paliwa gotowe Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję kraju w 7 dni Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję kraju w 30 dni Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej w 7 dni Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej w 30 dni Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej w 90 dni Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej w 90 dni Waga w strukturze kryteriów 5% 24,5% 2% 7% 2,5% 5% 1,5% 0,5% 1% Wskaźnik za 2009 r. 65% 0,0325 100% 0,0200 100% 0,0700 94,3% 0,0236 100% 0,0500 100% 0,0150 78,9% 0,0039 90% 0,0090 Kryterium 2A: Stosunek ropy naftowej do paliw gotowych w jakim przetrzymywane są zapasy Wielkość do wskaźnika syntetycznego Według ustawy o zapasach i przepisów wykonawczych do niej, w 2009 r. producenci i handlowcy mogli tworzyć zapasy obowiązkowe maksymalnie w stosunku 55% w ropie naftowej i 45% w paliwach gotowych. Jednakże doliczając do zapasów tworzonych przez producentów i handlowców także państwowe zapasy tworzone przez Agencję Rezerw Materiałowych opisywana zależność zmienia się bardziej na korzyść ropy naftowej. Na koniec 2009 r. zapasy interwencyjne w ropie naftowej wynosiły około 5000 tys. m 3, natomiast zapasy w paliwach 0,259 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 23

gotowych 3500 tys. m 3, co oznacza, że zapasy interwencyjne w ropie naftowej wynosiły 58% a w paliwach gotowych 32%. Sytuacja ta wynika z faktu mniej kosztochłonnego tworzenia zapasów interwencyjnych w ropie naftowej niż w paliwach. Jest to szczególnie widoczne w przypadku zapasów państwowych utworzonych przez ARM, która większość z posiadanych przez 24 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA siebie zapasów paliw przechowuje w ropie naftowej (na ARM ciąży ustawowy obowiązek przetrzymywania co najmniej 14 dniowych zapasów państwowych, ale ustawa ani żadne inne przepisy nie precyzują czy zapasy te powinny być przetrzymywane w surowcu czy produkcie gotowym i w jakich ewentualnie proporcjach jednego do drugiego). Dodatkowo, zgodnie z zapisami ustawy o zapasach z 2007 r. tworzone są zapasy obowiązkowe LPG. Na koniec 2009 r. podmioty wprowadzające LPG na rynek krajowy miały obowiązek utworzenia 13-dniowych zapasów w LPG lub jego substytucie, jeżeli chodzi o cele trakcyjne, czyli w benzynie. Na co dzień podmioty handlujące tym paliwem posiadają stosunkowo wysokie zapasy handlowe w porównaniu do wielkości zapasów obowiązkowych, wahające się od 40 do 70 tys. m 3 produktu. Zaznaczyć warto, że na koniec 2009 r. Polska posiadała zapasy ropy naftowej i paliw na 100 do 130 dni (w zależności od metodologii liczenia UE czy MAE) średniorocznej konsumpcji, przy wymaganych stosownymi przepisami 90 dniowych zapasach. Jako optymalny stosunek paliw do ropy naftowej w jakim powinny być przechowywane zapasy interwencyjne założono stosunek największego dostawcy paliw do całości konsumpcji. W Polsce największym dostawcą paliw na rynku hurtowym jest PKN Orlen posiadający ca. 60% udział w rynku. Taki też stosunek paliw do ropy naftowej jeżeli chodzi o zapasy interwencyjne uznano za optymalny. Ilość zapasów interwencyjnych utrzymywana w paliwach Wskaźnik >=60% 100% <50%; 60%) 90% <40%;50%) 80% <30%;40%) 65% <20%; 30%) 52,5% <10%; 20%) 35% <0%;10%) 10%

Odnotować należy, że oprócz paliw zgromadzonych jako zapasy interwencyjne są jeszcze zapasy handlowe, które będą wykorzystywane w razie wystąpienia sytuacji kryzysowej. Dlatego też nawet gdyby zapasy interwencyjne były przetrzymywane tylko w ropie naftowej, będą istniały pewne zapasy paliw możliwe do wykorzystania w sposób natychmiastowy. Kryterium 2B: Wolne pojemności magazynowe na ropę naftową i paliwa gotowe Analizując dane i zestawienia dotyczące pojemności posiadanych przez różne podmioty należy wyraźnie rozróżnić pojemności ogółem posiadane przez dany podmiot od pojemności przeznaczonych na gromadzenie zapasów interwencyjnych tworzonych na podstawie ustawy o zapasach. Jest to bardzo ważne rozróżnienie brak dokładnej wiedzy o strukturze pojemności magazynowych jest źródłem szeregu nieporozumień zarówno na poziomie mikro jak i makro. Można tu przytoczyć dwa przykłady, pierwszy to Grupa Kapitałowa PKN Orlen, która na terenie Polski posiada około 6400 tys. m 3 pojemności magazynowych, ale pojemności magazynowe przeznaczone na przetrzymywanie ropy naftowej i paliw to około 5800 tys. m 3. Drugim przykładem jest PERN Przyjaźń posiadający ogółem 2800 tys. m 3 pojemności, ale na zapasy interwencyjne tylko 1400 tys. m 3 (inne to pojemności operacyjne, buforowe). Na koniec 2009 r. wolne pojemności magazynowe przeznaczone na gromadzenie zapasów interwencyjnych na ropę naftową jakie były do dyspozycji Grupy Lotos, Polskiego Koncernu Naftowego Orlen, Inowrocławskich Kopalni Soli Solino (Grupa Kapitałowa PKN Orlen) i Przedsiębiorstwa Eksploatacji Rurociągów Naftowych Przyjaźń można oszacować na ca.300 tys. m 3. Na koniec 2009 r. wolne pojemności magazynowe przeznaczone na gromadzenie zapasów interwencyjnych na paliwa gotowe jakie były do dyspozycji Grupy Lotos, Polskiego Koncernu Naftowego Orlen, Inowrocławskich Kopalni Soli Solino (Grupa Kapitałowa PKN Orlen) i Operatora Logistycznego Paliw Płynnych (Grupa Kapitałowa Przedsiębiorstwa Eksploatacji Rurociągów Naftowych Przyjaźń ) można oszacować na ca. 300 tys m 3. BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 25

26 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA Wielkość posiadanych pojemności magazynowych przeznaczonych na gromadzenie zapasów interwencyjnych na paliwa powinna być wystarczająca do gromadzenia tychże zapasów w paliwach płynnych w latach 2010 2012, jednakże według rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 24 kwietnia 2007 r. w sprawie szczegółowego sposobu tworzenia i utrzymywania zapasów obowiązkowych ropy naftowej lub paliw oraz ustalania ich ilości, z dniem 1 stycznia 2011 r. zmienia się stosunek w jakim mogą być przechowywane zapasy interwencyjne z 55% w ropie naftowej do 45% w paliwach gotowych na 50% do 50%. Oznacza to wzrost popytu na pojemności magazynowe na paliwa o ponad 210 tys. m 3 w czasie II połowy 2010 r. i I kwartału 2011 r. oraz spadek w tym samym okresie zapotrzebowania na pojemności magazynowe na ropę naftową o ponad 300 tys. m 3. Należy przewidywać, że na koniec pierwszego kwartału 2011 r. pojemności magazynowe na paliwa płynne będą w przybliżeniu zbilansowane z okresowym wystąpieniem niedużych niedoborów pojemności na paliwa, a pojemności magazynowe na ropę naftową będą wykazywały nadpodaż w wysokości ponad 350 tys. m 3. Poniżej przedstawiono podział rynku pojemności magazynowych przeznaczonych do przetrzymywania zapasów interwencyjnych paliw płynnych. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z PKN, IKS, PERN Przyjaźń, OLPP W 2011 r. konieczne będzie budowanie lub rozpoczęcie budowy kolejnych pojemności magazynowych na paliwa płynne. Jeżeli zapowiadane inwestycje zostaną zrealizowane, to do końca 2015 r. powinno powstać ponad 1500 tys. m 3 nowych pojemności magazynowych, w tym 800 tys. m 3 w kawernach IKS Solino, 500 600 tys. m 3 chce wybudować PERN Przyjaźń,

150 250 tys. m 3 do 2015 r. to plany inwestycyjne OLPP. Dodatkowe źródło podaży pojemności magazynowych mogą stanowić pojemności magazynowe zlokalizowane w bazie surowcowej PERN Przyjaźń w Adamowie (obecnie 600 tys. m 3 pojemności, od 2011 r., 800 tys. m 3 pojemności). Podaż dodatkowa będzie wynikała ze zmniejszonych tłoczeń rurociągiem Przyjaźń na skutek oddania do użytkowania rurociągu BTS-2, co zmniejszy zapotrzebowanie na pojemności operacyjne i w naturalny sposób spowoduje zagospodarowanie tych pojemności pod magazynowanie zapasów interwencyjnych. W zależności od rozpatrywanego scenariusza wydarzeń dotyczących ilości i kierunków dostaw ropy do Polski wielkość pojemności magazynowych w bazie surowcowej w Adamowie przeznaczonych na utrzymywanie zapasów interwencyjnych będzie po uruchomieniu BTS-2 wynosiła od 300 tys. m 3 do 800 tys. m 3, o ile wielkość produkcji ropy naftowej w Rosji kierowana do państw europejskich pozostanie na poziomie zbliżonym do poziomu z lat 2008-2009 (nie dokona się wzrost wolumenu sprzedaży na tym kierunku dostaw o co najmniej 20 mln ton ropy naftowej rocznie). Dodatkowym czynnikiem mającym wpływ na bilans pojemności magazynowych jest zdolność konwersji pojemności magazynowych z pojemności magazynowych na ropę naftową na pojemności na paliwa ciekłe i odwrotnie. Pod pojęciem zdolności konwersji kryje się posiadanie odpowiedniej infrastruktury doprowadzającej i odprowadzającej gromadzone medium do i ze zbiornika. Na dzień 31.12.2009 r. zdolność konwersji, jeżeli chodzi o zewnętrzne pozarafineryjne bazy wynosiła zero. Bazami mogącymi posiadać, po dokonaniu stosownych inwestycji, możliwość magazynowania zarówno paliw jak i ropy naftowej były Plebanka, Górki Zachodnie, Dębogórze, Adamowo. Wyżej przedstawiona sytuacja zmieni się jeżeli w nowej ustawie o zapasach (zakładającej między innymi 10 letni okres wykupy zapasów obowiązkowych od producentów i handlowców przez agencję państwową) zostanie dopuszczona znacząco większa niż ma to miejsce obecnie (5%) możliwość przechowywania zapasów obowiązkowych poza granicami RP. W takiej sytuacji należy liczyć się z możliwością alokacji części zapasów obowiązkowych poza granicami RP i tym samym zmian w bilansie popytu i podaży pojemności magazynowych. Jeżeli chodzi o przyznawanie punktów w powyższej kategorii, to posiadanie pojemności magazynowych zaspokajających popyt danego roku oraz roku następnego uznano za BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 27

100%. Wagowo dany rok to 80%, rok następny to 20%. Każdy punkt procentowy podaży pojemności magazynowych mniejszej niż wynosi popyt na dany rok to 2 pkt procentowe mniej, każdy punkt procentowy podaży mniej na rok następny to 1 pkt. procentowy mniej w punktacji. 28 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA Kryterium 2C: Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję paliw w kraju w 7 dni W czasie kryzysu najważniejsze są pierwsze dni jego funkcjonowania, najważniejsze jest wtedy szybkie wydanie zgromadzonych zapasów w pierwszych dniach zanim zaczną działać mechanizmy rynkowe, do czego potrzebne jest od kilku do kilkunastu dni czasu, gdyż towar trzeba kupić i dokonać jego spedycji. Średniodzienna roczna konsumpcja w 2009 roku wynosiła (dane za ARE, POPiHN, POGP): oleju napędowego 38,6 tys. m 3, benzyn silnikowych 16,9 tys. m 3, LPG 10,9 tys. m 3 (dla LPG jako paliwa trakcyjnego było to 8 tys. m 3 ). Oznacza to, że w celu zaspokojenia 7 dniowej konsumpcji należałoby posiadać i mieć możliwość wydania z magazynów: 270,3 tys. m 3 oleju napędowego, 118,4 tys. m 3 benzyn silnikowych, 56 tys. m 3 LPG do celów trakcyjnych (76,1 tys. m 3 LPG ogółem) Zapasy wyżej wymienionych paliw mogły by być wydane w ciągu 7 dni w odpowiednich ilościach, za wyjątkiem LPG, którego zapasy interwencyjne w paliwie podstawowym (nie licząc zamienników) na koniec 2009 r. były mniejsze od 76,1 tys. m 3 i wynosiły nie więcej niż 10 tys. m 3. Jednakże zapasy handlowe LPG wynosiły około 50 tys. m 3, tym samym można stwierdzić, że zapasy ogółem w samym produkcie były wystarczające do zaspokojenia 7-dniowego popytu. Ilość zapasów interwencyjnych zgromadzonych w paliwach (bez zapasów w ropie naftowej i półproduktach) w dniach średniorocznej konsumpcji na 31.12.2009 wynosiła (w przybliżeniu, na podstawie szacunków własnych za danymi MAE ): 50 dni dla oleju napędowego, 65 dni dla benzyn trakcyjnych, 1,5 dnia dla LPG. Zaznaczyć należy, że w 2009 r. nastąpiła zmiana rozporządzenia o sposobie liczenia zapasów rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 sierpnia 2009 r. zmieniające

rozporządzenie w sprawie szczegółowego sposobu tworzenia i utrzymywania zapasów obowiązkowych ropy naftowej lub paliw oraz ustalania ich ilości stanowiła ona między innymi o tym, że obowiązkowe zapasy LPG mogą być przechowywane nie tylko w zamienniku przewidzianym ustawą, to znaczy w benzynie (LPG do celów trakcyjnych jest zamiennikiem benzyny), ale także w ropie naftowej, jeżeli podmiot posiadający zapasy obowiązkowe w ropie naftowej posiada przelicznikowe nadwyżki benzyn (czyli przelicznika LPG) zgromadzone w surowcu. Gromadzenie zapasów interwencyjnych LPG w ropie naftowej o tyle jest rozwiązaniem niefortunnym pod względem zapewnienia większego bezpieczeństwa energetycznego, że w razie wystąpienia kryzysu na rynku dostaw LPG polskie rafinerie, które zaspokajają około 13% krajowego zapotrzebowania na LPG nie przerobią większej ilości ropy naftowej niż będzie technicznie możliwe, czyli zapasy LPG gromadzone w ropie naftowej w praktyce do niczego do będą przydatne. Kryterium 2D: Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję paliw w kraju w 30 dni Oznacza to, że w celu zaspokojenia 30-dniowej konsumpcji należałoby posiadać i mieć możliwość wydania z magazynów: 1158,2 tys. m 3 oleju napędowego, 507,3 tys. m 3 benzyn silnikowych, 240 tys. m 3 LPG do celów trakcyjnych. Polska posiada zapasy benzyn w ilościach wymienionych powyżej i można je wprowadzić na rynek w czasie 30 dni. W LPG, którego zapasy zarówno w LPG jak i jego zamiennikach były na koniec 2009 r. mniejsze od 240 tys. m 3 (ustawa o zapasach przewiduje osiągnięcie poziomu 30 dniowych zapasów LPG na koniec 2011 r.) przeprowadzenie takiej operacji byłoby niemożliwe. Należy jednak zaznaczyć, że Polska posiada dostatecznie duże zapasy benzyn trakcyjnych jako zamiennika LPG i to benzyna w czasie kryzysu zastąpiłaby gaz. Jako podstawę do obliczenia wskaźnika przyjęto LPG w takie części w jakiej jego zapasy zaspokajają 30 dniowy popyt, w pozostałej części przyjęto możliwość pokrycia w poło- BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 29

30 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA wie brakujących dostaw benzyną. Wskaźnik procentowy jest wskaźnikiem średniej ważonej z ON, PB i LPG. W Polsce podmioty zobowiązane do tworzenia zapasów interwencyjnych posiadają więcej niż 1158 tys. m 3 oleju napędowego, około 40% zapasów ogółem tego paliwa przetrzymywana jest w kawernach solnych IKS Solino. Istnieje jednak problem z odpowiednio szybkim dostępem do gromadzonego w nich medium. Maksymalne tempo produkcji solanki przez kopalnię IKS Solino w Górze wynosi około 1200 m 3 /godzinę i takie jest też ograniczenie co do wielkości jakie mogą być odbierane z podziemnych magazynów ropy naftowej i paliw. Jednocześnie należy zaznaczyć, że w momencie wytłaczania paliw z kawern solanką niemożliwe stanie się podawanie solanki do 4 zakładów chemicznych, w których solanka stanowi surowiec do produkcji. Dodatkowo istnieje jeszcze ograniczenie, jeżeli chodzi o tempo tłoczenia ropy naftowej rurociągiem z IKS Solino do rafinerii płockiej. Maksymalne nominalne dobowe tempo wydawania ropy naftowej lub/i paliw z magazynów IKS Solino wynosi tym samym 28 800 m 3 (1200 m 3 /h x 24 h), co oznacza, że jest ono niższe o 10 tys. m 3 niż średniodobowa konsumpcja oleju napędowego. Oprócz zapasów paliw jakie mogłyby być wydawane z kawern IKS Solino jednocześnie byłyby wydawane zapasy z pojemności naziemnych, które razem dawałyby odpowiednio duże ilości dla prawidłowego zaopatrzenia rynku. Kryterium 2E: Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej w 7 dni Podobnie jak w przypadku paliw, najważniejsze są pierwsze dni po wystąpieniu kryzysu dostaw ropy naftowej, dlatego możliwość dostarczenia surowca w tym okresie będzie miała największą wagę. Krajowe zapotrzebowanie na ropę naftową wynosiło w 2009 r. ca. 65 tys. m 3 dziennie, krajowe zapasy interwencyjne ropy naftowej wynosiły na koniec 2009 r. około 5000 tys. m 3, z czego zapasy te są magazynowane w pojemnościach 4 podmiotów posiadających tylko na magazynowanie ropy naftowej następujące wielkości (w przybliżeniu):

Źródło: opracowanie własne na podstawie ARE, POPiHN, Raportów Rocznych PKN i GL oraz szacunków własnych Należy wyraźnie odróżnić pojemności magazynowe ogółem posiadane przez dany podmiot a pojemności magazynowe przeznaczone na magazynowanie zapasów interwencyjnych. W pierwszych przypadku występuje suma pojemności przeznaczone na magazynowanie zapasów obowiązkowych, pojemności przeznaczone pod zapasy operacyjne, pojemności przeznaczone pod zapasy handlowe. W zestawieniu w sposób specjalny wyodrębniono IKS Solino pomimo, że jest to podmiot zależny od PKN Orlen, powodem takiego zobrazowania była chęć pokazania, który z podmiotów posiada największe w kraju pojemności magazynowe. W celu zaspokojenia popytu zgłaszanego przez krajowe rafinerie, w ciągu 7 dni należy mieć możliwość odebrania i przetransportowania z magazynów 455 tys. m 3 ropy naftowej. Operacja ta jest w pełni wykonalna nawet gdyby do dyspozycji pozostawały tylko i wyłącznie magazyny PERN Przyjaźń (w bazie Plebanka koło Płocka i bazie w Górkach Zachodnich koło Gdańska). Kryterium 2F: Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej w 30 dni W celu zaspokojenia popytu zgłaszanego przez krajowe rafinerie w ciągu 30 dni należy mieć możliwość odebrania i przetransportowania z magazynów 1950 tys. m 3 ropy naftowej. Operacja ta byłaby niemal całkowicie wykonalna, gdyby do dyspozycji pozostawały tylko naziemne magazyny pojemności magazynowe należące do PERN Przyjaźń, PKN Orlen i Grupy Lotos. BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA 31

32 BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI 2010 RAPORT OTWARCIA Kryterium 2G: Możliwość wydania zapasów pokrywających konsumpcję ropy naftowej w 90 dni W przypadku długotrwałego kryzysu konieczne byłoby uruchomienie zapasów zgromadzonych w kawernach solnych należących do IKS Solino. W celu zaspokojenia popytu zgłaszanego przez krajowe rafinerie w ciągu 90 dni należy mieć możliwość odebrania i przetransportowania z magazynów 5850 tys. m 3 ropy naftowej. Jak już zostało napisane w części dotyczącej zapasów paliw, maksymalne tempo produkcji solanki przez kopalnię IKS Solino w Górze wynosi około 1200 m 3 /godzinę i takie jest też nominalne ograniczenie co do wielkości jakie mogą być odbierane z podziemnych magazynów ropy naftowej. Maksymalne nominalne dobowe tempo wydawania ropy naftowej z magazynów IKS Solino wynosi tym samym 28800 m 3 (1200 m 3 /h x 24 h), co oznacza, że jest mniej niż 50% średniodobowej krajowej konsumpcji ropy naftowej (będącej w 2009 r. na poziomie 65 tys. m 3 ). Zaznaczyć należy, że druga część potrzebnej ropy naftowej pochodziłaby z naziemnych magazynów zlokalizowanych czy to na terenie rafinerii, czy to na terenie bazy surowcowej na Plebance koło Płocka lub w Górkach Zachodnich w Gdańsku. Przez 55 dni można by zaspokajać popyt rafinerii z krajowych zapasów, następnie pozostałyby zapasy zlokalizowane tylko w IKS Solino, co oznaczałoby pracę obu rafinerii na połowę mocy przerobowych przez następne 48 dni. Jako podstawę do obliczenia wskaźnika przyjęto ropę w części w jakiej jej zapasy zaspokajają 90-dniowy popyt z możliwością odbioru, w pozostałej części przyjęto wagę proporcjonalną do możliwości odbioru surowca. Sumaryczny wskaźnik dla tego kryterium wyniósł 78,9%. Kryterium 2H: Możliwość wystąpienia krótkotrwałego (21 dni) kryzysu i konieczność zapewnienia zaopatrzenia w ropę naftową 3 rafineriom Zaistnienie takiej sytuacji nie zmieniałoby w bezpośrednich konsekwencjach naszego bezpieczeństwa dostaw zaopatrzenia w ropę naftową, jednakże mogło by zmienić ją w sposób pośredni i w dłuższym terminie. Jako przykład można podać awarię rurociągu pomorskiego, którym ropa naftowa będzie transportowana do niemieckich rafinerii w PCK/ Schwedt i TRM/Leuna (zakłada się, że ropa naftowa nie jest tłoczona wschodnim odcinkiem