Czy nazwa Susz jest staropruska?

Seweryn Szczepański (Iława) Czy nazwa Susz jest staropruska? Mimo prowadzonych od dawna badań nad historią Susza nie udało się odpowiedzieć, kiedy właściwie miasto zostało założone. Archeologia pokazuje nam jednak, że na długo zanim powstało miasto, wokół Jeziora Suskiego, jak i na obszarze samego Susza oraz w jego okolicy rozwijało się osadnictwo. Najwcześniejsze ślady sięgają już epoki kamienia, o czym świadczyć mogą znaleziska mezolitycznych narzędzi krzemiennych m.in. z Adamowa, jak i zlokalizowane w Babiętach Małych neolityczne cmentarzysko kultury ceramiki sznurowej, użytkowane mniej więcej w latach 2800 2850 p.n.e. 1. W samym Suszu potwierdzono natomiast relikty osadnictwa z wczesnej epoki żelaza, z tego samego okresu pochodzą również cmentarzyska ciałopalne zlokalizowane w 1868 r. koło Bałoszyc i Adamowa 2. Nie ma wątpliwości co do tego, że okolice Susza w okresie poprzedzającym podbój krzyżacki zamieszkiwali także Prusowie. O ich obecności świadczą kamienne posągi kultowe tzw. baby pruskie, znalezione w okolicy Susza Nipkowia i Susza Różnowa Bronowa, które mogą mieć związek ze znajdującym się w okolicy, lecz niestety bliżej nie zlokalizowanym pruskim miejscem sakralnym 3. O pruskim osadnictwie przedkrzyżackim świadczyć mogą także nazwy hydrograficzne oraz miejscowe. Nazwy miejscowe często zachowywały swoją pruską formę. Równie często nazwa miejscowa wraz z lokacją wsi lub jej nadaniu traciła swoje pierwotne brzmienie. Często nazwy poszczególnych miejscowości wywodziły się od imion możnych, także pruskich, w których posiadaniu się one znajdowały. Zaliczyć można do nich m.in. Gonty, które jako bonis Gunthen czyli dobra Guntego pojawiają się w 1300 r. Nie powinno wzbudzać wątpliwości identyfikowanie owych dóbr ze wspomnianym już w 1289 r. Prusem imieniem Gunthe 4. Dzisiejsze Kleczewo w dokumencie z 1289 r. wymienione jest jako bona Clecz in Resya, co wiąże się z faktem posiadania dóbr przez Prusa Kleca 5. W nagłówku dokumentu z 1287 r., na mocy którego Prus Nastrome otrzymuje dobra Drulit znajdujemy późniejszy, bo pochodzący z XV wieku dopisek: Privilegium de Grasim. Pozwala to identyfikować owe dobra Drulit z Grażymowem, która to nazwa 1 M. J. Hoffmann, Susz i okolice w starożytności i wczesnym średniowieczu, [w:] Susz. Z dziejów miasta i okolic, pod red. J. Cygańskiego, Olszyn 2006, s. 17; J. Sobieraj, Neolityczne kurhany z Babięt Małych koło Susza, Z Otchłani Wieków, R. 56, nr 4: 2001, s. 30-34. 2 H. Mülverstedt, Urnenfund in Belschwitz bei Rosenberg in Westpr., Altpreussische Monatsschrift, Bd. 6: 1869. s. 179-180; M. J. Hoffmann, Źródła do kultury i osadnictwa południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., Olsztyn 1999, s. 11, 14, 165. 3 Szerzej na ten temat, uwzględniając podziały terytorialne pruskiej Pomezanii wypowiedziałem się w następujących artykułach złożonych do druku: S. Szczepański, Czy pruskie miejsca święte? Nazwy miejscowe i fizjograficzne z obszaru historycznej Pomezanii i obszarów sąsiednich w dokumentach krzyżackich, Pruthrnia, t. 5: 2009 (2010); S. Szczepański, Baby pruskie w kontekście osadniczym wczesnośredniowiecznej Pomezanii (XI-XIII w.), Rocznik Olsztyński, t. XIX: 2009 (2010). Dodatkowo problematyka ta została poruszona przeze mnie w artykule: Osadnictwo pruskie okolic Susza we wczesnym średniowieczu, Skarbiec Suski, nr 1, 2009, s. 6-8. 4 Urkundenbuch zur Geschichte des vormaligen Bisthums Pomesanien (dalej jako UBP), Heft 1, Hrsg. von H. Cramer, Königsberg 1885, nr 10 (tu XV-wieczny kopista dokonał paleograficznej pomyłki zapisu imienia, które znajdujemy jako Bunte), 11, 19. 5 UBP, nr 10; G. Białuński, Ród Prusa Kleca, Malbork 2006, s. 10-11. 21

jest jednak późniejsza 6. Nazwa Grażymowa wywodzi się zapewne od pruskiego imienia Grasim, które znane jest w Prusach. Podobnie odimienna może być pierwotna nazwa Grażymowa, zapisana w 1287 r. jako Drulit i pochodzić od pruskiego imienia zbliżonego do Dulitt 7. W przypadku Susza najwcześniejsza znana nazwa zapisana została jako Rosenbergk w odnowionym dokumencie lokacyjnym z 20 grudnia 1315 r. 8. Fakt, że dokument ów był odnowieniem dokumentu wcześniejszego wskazuje, że miasto Rosenberg istniało już wcześniej. Być może założenie jego zbiegło się w czasie z założeniem Iławy (1305) i Zalewa (1305). Oba te miasta znajdowały się na obszarze podległego bezpośrednio Krzyżakom komturstwa dzierzgońskiego. Miasto Rosenberg znajdowało się natomiast na obszarze kapituły pomezańskiej, podległej biskupowi pomezańskiemu. Do biskupa należał również zamek i miasto Prabuty, które otrzymało prawa miejskie już w 1285 r. Zastanawiające jest zatem, czy miasto Rosenberg nie zostało założone jeszcze przed 1305 r.? Z odnowionego dokumentu dowiadujemy, że w mieście znajdował się kościół, w okolicy zaś dwie wsie (duas villas) miejskie. Także niewielka liczba lat wolnych od czynszu (zaledwie 4 lata), którą przyznano mieszkańcom miasta za użytkowanie przyznanych 64 łanów, świadczyć może o skolonizowaniu tego terenu już dość wcześnie. Jak już wspomniano istnieje wiele dowodów na obecność przedkrzyżackiego osadnictwa w okolicy Susza. Przyczynkiem do zastanowienia się nad obecnością Prusów na obszarze późniejszego miasta Rosenbergk jest zapis z polskiej mapy Prus krzyżackich z około 1450 r. gdzie znajdujemy: Szusz alias Rozemburg civitas (czyli Szusz inaczej miasto Rozemburg ) 9. Nie jest to zresztą jednostkowy przypadek. Polski szlachcic Stanisław Oświęcim w swoim Dyariyszu wspomina jak w lutym 1646 r. przejechał miasteczko Susz, w powstałym w połowie XVIII w. dziele A. H. Lucanusa: Preussens uralter und heutigen Zustand, znajdują się dwie nazwy Susza. Obok oficjalnej Rosenberg również polska, jak uważał autor: Susza 10. Widać zatem, że od średniowiecza do co naj- 6 UBP, nr 8. 7 R. Trautmann, Die altpreuβische Personennamen, Göttingen 1974, s. 26, 36. 8 UBP, nr 26; H. Cramer wydając ów dokument błędnie odczytał datę jego wystawienia. Zapis daty w jego pracy brzmi: Anno millesimus tricentesimo decimo quinto, quarto decimo die Kalendas Januarii in vigilia Thome apostoli i według Cramera, który opierał się najwidoczniej na drugim członie datacji, mianowicie wigilii przed dniem Tomasza Apostoła dokument datowano 29. grudnia 1315 r. Nie zwrócił jednak Cramer uwagi na to, że 29. grudnia przypada święto nie św. Tomasza Apostoła, ale św. Tomasza Becketa, biskupa męczennika, zresztą w tym przypadku musiałby to być 28. grudnia, gdyż chodzi o wigilię. Święto Tomasza Apostoła w średniowieczu przypadło natomiast na dzień 21. grudnia, zatem wigilia św. Tomasza przypada na 20 grudnia. Dodatkowo H. Cramer nie uwzględnił wstecznego liczenia dni w przypadku używania w kalendarzu rzymskim kalend. Zatem jeżeli w zapisie dokumentu mamy czternastą kalendę stycznia, to wówczas musimy od 1 stycznia odliczyć wstecz 14 dni, włączając do tego 1. stycznia. W sumie daje to nam dzień 19. grudnia. Problem w tym, że i tu widoczna jest rozbieżność: wigilia św. Tomasza Apostoła to dzień 20. grudnia, czternasta kalenda stycznia to 19. grudnia. Należy zadać sobie jeszcze pytanie czy K. J. Kaufmann, a za nim J. Sikorski w monografii Susza z 2006 r. mieli rację co do roku 1314? Wydaje się, że raczej nie powinno się w tym miejscu zmieniać daty rocznej, gdyż ta była zbyt ważna, żeby nią manipulować. Natomiast rozbieżność co do daty dziennej, według święta i według kalendarza rzymskiego, wyjaśnić można jedynie pomyłką osoby przygotowującej dokument lub kopisty, który źle wyliczył i zapisał zamiast trzynastą kalendę stycznia czternastą kalendę stycznia. Zapis właściwie powinien wyglądać następująco: Anno millesimus tricentesimo decimo quinto, tertio decimo die Kalendas Januarii in vigilia Thome apostoli, czyli Roku pańskiego 1315, w trzynastą kalendę stycznia w wigilię Tomasza apostoła, czyli 20 grudnia 1315 r. 9 Jako pierwszy uwagę zwrócił na ten fakt: W. Kętrzyński, O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lwów 1882, s. 104; Także Z. H. Nowak, Rozwój przestrzenny miasta Susza, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 1: 1963, s. 63; E. Martuszewski, Dzieje miast: Susz, [w:] Iława. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1972, s. 183; J. Sikorski, Lokacja i rozwój przestrzenny Susza, [w:] Susz. Z dziejów miasta i okolic, pod red. J. Cygańskiego, Olszyn 2006; B. Olszewicz, Kartografja polska w XV-XVI wieku, Polski Przegląd Kartograficzny, R. VIII, nr 31: 1930, s. 149. 10 Stanisława Oświęcima Dyaryusz 1643-1651, wyd.: W. Czermak, Scriptores rerum Polonicarum, t. XIX, Kraków 1907, s. 115; A. H. Lucanus, Preussens uralter und heutigen Zustand, hrsg. G. Sommerfeld, E. Hollack, Bd. II, Lötzen 1912, s. 147. 22

mniej XVIII w. Susz posiadał nazwę podwójną oficjalną niemiecką Rosenberg i potoczną Szusz/Susz/Susza. Szczególnie w kontekście owej średniowiecznej mapy Prus krzyżackich nazwa wydaje się być interesująca, gdyż również inne znajdujące się w sąsiedztwie Susza miejscowości występujące na mapie jak się okazuje posiadały nazwę podwójną. Tu na szczególną uwagę zasługuje zapis podwójnej nazwy: Kysselecz alias Freystath civitas, czyli obecne Kisielice, które założone zostały w 1331 r. jako prywatne miasto w dobrach rodziny Stangów stąd nazwa Freystadt, czyli wolne miasto. Kolejna nazwa to castrum et civitas Prabuth, czyli zamek i miasto Prabuty. W przypadku Prabut oficjalna nazwa brzmiała początkowo Resinburg, zniemczona następnie na Riesenburg. Przypadek występowania podwójnych nazw nie jest w Prusach jednostkowy i ma wiele analogii. Można więc przyjąć, że także w przypadku Kisielic, Prabut, a przede wszystkim Susza, mamy do czynienia z nazwą niemiecką i nazwą wcześniejszą najpewniej pruską. Zastanawiając się zatem nad pochodzeniem pierwotnej nazwy Susz, należy wziąć pod uwagę występujące w języku pruskim słowo saussai sucho 11. Za ewentualnością taką przemawiać może lokalizacja Susza na wyniesieniu, otoczonym wodą i bagnami, czyli w miejscu suchym. Znacznie bardziej prawdopodobna jest jednak odimienna etymologia nazwy Susz, mająca związek z pruskim antroponimem Suse. Od pruskich imion, jak już wyżej wspomniano, pochodziły nazwy wsi Gonty, Kleczewo, Grażymowo. W przypadku Susza znajdujemy dość liczne analogie wśród nazw miejscowych oraz nazw fizjograficznych występujących na obszarze Prus. Wymieńmy kilka z nich: Suszekaym: dzisiejsze Wilimy w powiecie olsztyńskim, w gminie Biskupiec. W dokumencie z 1359 r. znajdujemy zapis o zasadźcy wsi Willemsdorf, Prusie imieniem Suse. W nagłówku dokumentu znajdujemy zapis: Litera ville Willemsdorf seu Suszekaim vel Sillemberg 12. Oznacza to, że obok nazwy niemieckiej Willemsdorf wieś nazywała się także Suszekaym. Nazwa ta wywodzi się od imienia Suse + pruskie kaym wieś. Sussnicken: dzisiejszy Suśnik w powiecie kętrzyńskim, w gminie Korsze. W dokumencie z 1481 r. znajdujemy m.in. informacje o nadaniu prawa połowu ryb w jeziorze Tauditten przy wsi Sussnicken. W 1485 r. wieś ta występuje pod nazwą Syssenicken 13. Sussenthal: Obecny Sętal w powiecie olsztyńskim, w gminie Dywity. W dokumencie z 1344 r. wieś występuje pod nazwą Zusental, identycznie w 1356 r. 14. W późniejszych źródłach jako Sussental, Sussenthal 15. Zbliżoną nazwę Sussanenthal posiadała wieś Wiewiórka w powiecie iławskim, w gminie Iława. Sussenberg: Obecne Jarandowo w powiecie lidzbarskim, w gminie Lidzbark Warmiński. W dokumencie z 1359 r. wieś występuje jako Su- 11 Lexicon Borussicum Vetus, ed. L. Palmaitis, Kaunas 2007, s. 191. 12 Codex diplomaticus Warmiensis (dalej jako CDP), Bd. 2, Hrsg. von P. Woelky, Mainz 1864, nr 279. 13 M. Perlbach, Die älteren Urkunden der Wallenrodt schen Bibliothek in Königsberg, Altpreussische Monatsschrift Bd. 11: 1874, s. 270-271. 14 CDW, Bd. 2, nr 38, 235. 15 Sedes archipresbyterales dioecesis Warmiensis, [w:] Scriptores rerum Warmiensium, Hrsg. von C. P. Woelky i J. M. Saage, Bd. 1, Braunsberg 1866, s. 422; A. Pospieszyłowa, Toponimia południowej Warmii, Olsztyn 1987, s. 152-153. 23

senberg 16. Nazwa ta wywodzi się od imienia Suse + niemieckie berg wzgórze. Być może dotyczy ona grodziska lub gospodarstwa położonego na wzgórzu. W źródłach często napotykamy na określenia pochodzący ze wzgórza jako zamieszkałego na pagórku we wsi. Ponadto warto zwrócić uwagę, że w Jarandowie zlokalizowano stanowisko obronne na wzgórzu 17. Susenberg/Suzenberg: Osada zaginiona, położona na północ od Brodnicy, między jeziorem Niskie Brodno, a wsiami Żmijewo i Karbowo. Wspomniana w 1414 r. 18. Etymologia nazwy jak wyżej. W pobliżu Żmijewka nad jeziorem Niskie Brodno znajduje się grodzisko 19. Suselake: Ciek wodny, płynie w okolicy Cyganek, w powiecie nowodworskim w gminie Nowy Dwór Gdański, wpada do sztucznego kanału łączącego rzeki Linawa i Tuga. Jeszcze w 1925 r. u źródeł rzeki znajdujemy wał przeciwpowodziowy zwany od nazwy rzeki Susewall 20. W XVI w. rzeka stanowiła południowy dopływ Małej Linawy 21. Nazwa pochodzić może od imienia bliżej niezidentyfikowanego Suse, który mógł posiadać dobra w okolicy Cyganek i wiązać się z kolonizacją krzyżacką po 1308 r. Susewald: Las w okolicy Suselake znany już w XVI w. 22. Nazwa niewątpliwie pochodzi od nazwy rzeki Suselake, która, zanim dokonano przekopu sztucznego kanału między rzekami Linawa i Tuga, płynęła po wschodniej stronie lasu. Las mógł też stanowić własność Susego, który mógł posiadać swe dobra w okolicy Cyganek. Opierając się na powyższych przykładach wyraźnie stwierdzić można, że nazwy zawierające człon Suse, zapisywane w różny sposób nie są jednostkowe. Podobnie powszechne są imiona identyczne lub zbliżone do Suse 23. Prusów o imieniu Suse znajdujemy także na obszarze Pomezanii, np. w Karnitach w 1395 r., w Kiersytach w 1398 r. 24. Pewien Suste wraz z innymi Prusami występuje także w nadaniu pola Dirgowite obecne okolice Bart, powiat iławski, gmina Zalewo 25. Skoro rozpatrzyliśmy już ewentualność pochodzenia nazwy Susz, która zapisana została po raz pierwszy około 1450 r. na polskiej mapie Prus krzyżackich jako: Szusz alias Rozemburg civitas, to należałoby skupić się teraz na pochodzeniu niemieckiej nazwy Rosenberg, która pojawia się wraz z powtórną lokacją miasta w 1315 r. Oczywiście nazwa ta musiała już istnieć w momencie pierwszej lokacji. Etymologię nazwy często wywodzi się od patronki miasta 16 CDW, Bd. 2, nr 291. 17 M. Pollakówna, Osadnictwo Warmii w okresie krzyżackim, Poznań 1953, s. 141. 18 H. Plehn, Ortsgeschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Zeitschrift des Historischen Vereins für den Regierungsbezirk Marienwerder, Bd. 39: 1900, s. 105. 19 K. Grążawski, Kasztelania świecka i michałowska. Studia nad kształtowaniem się struktur państwa piastowskiego na pograniczu polsko-pruskim, Włocławek 2005, s. 230. 20 Messtischblätt 1:25 000 nr 465 Tiegenhof 1925. 21 W. Długokęcki, Osadnictwo na Żuławach w XIII i początkach XIV w., Malbork 1992, s. 87. 22 Ibidem, s. 100. 23 R. Trautmann, op. cit., s. 90, 101. 24 Das Pfennigschuldbuch der Komturei Christburg, Hrsg. von H. Wunder, Köln-Berlin 1969, s. 118 (w rękopisie Księgi długów komturstwa dzierzgońskiego znajdującym się w Geheimes Staatsarchiv Preuβischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem, XX HA: imię zapisane pomyłkowo jako Swse: OF 161, fol. 87a), 176. 25 Preussisches Urkundenbuch, Bd. I/2, hrsg.: A. Seraphin, Königsberg 1909, nr 872. 24

św. Rozalii, znajdującej się w obecnym herbie 26. Jest to opinia nieco naciągana i wyrażona bez znajomości żywotu i kultu świętej Rozalii z Palermo. Kult jej nieoficjalnie rozpoczął się już w XIII XIV w., jednakże głównie w okolicy Bivony i Palermo, którego była patronką. Zaczął rozwijać się dopiero od 1624 r., a oficjalnie rozpowszechnił się od wpisania jej w 1630 r. przez papieża Urbana VIII do Martyrologium Rzymskiego. Atrybutami świętej, chroniącej od zarazy są czaszka, wieniec z róż, grota 27. Jest rzeczą niemalże wykluczoną adaptacja nieoficjalnego kultu Rozalii przez zakon krzyżacki, który rozwijał kult głównie św. Doroty, św. Anny, św. Katarzyny, a nade wszystko Najświętszej Marii Panny patronki Zakonu. To ją najpewniej znajdujemy na średniowiecznej pieczęci Susza, która w swej pierwotnej formie używana była jeszcze w XVII w., została wycofana dopiero na początku XX w. Nową pieczęć zatwierdził minister spraw wewnętrznych rządu pruskiego 5 listopada 1904 r. Przedstawiała ona rosnący na wzgórzu krzew róży i stojącą obok niego postać kobiecą, w tle znajdowało się 9 gwiazdek 28. Skoro więc święta Rozalia nie ma nic wspólnego z niemiecką nazwą Susza, to należy rozpatrzyć inną ewentualność. Jerzy Sikorski zaproponował, że nazwa może mieć związek z symbolicznym sadzeniem róż podczas lokacji miasta 29. O ile sens sadzenia na zboczach wzniesienia, na którym znajdowało się miasto ciernistych krzewów, jakim były róże posiadał wymiar nie tylko estetyczny, ale także obronny, o tyle raczej nastąpiłoby to po lokacji miasta mającego już przecież nazwę Rosenberg. Nazwa ta w żaden sposób nie nawiązuje do nazwy pruskiej. Posiada jednak liczne analogie w Niemczech i obszarach objętych w średniowieczu kolonizacją niemiecką. Wymienić można następujące miejscowości: Rosenberg w Baden-Wirtembergii, powiat Ostalb, wzmianka w 1344 r. Rosenberg w Baden-Wirtembergii, powiat Neckar-Odenwald, wzmianka w 1254 r. Rosenberg obecne Oleśno w województwie Opolskim, powiat oleski, wzmianka w 1226 r. jako Rosenberg/Olesno. Rosenberg obecny Ružomberok w kraju żylińskim w Słowacji, lokacja w 1318 r. Rosenberg obecny Rožmberk nad Vltavou, powiat Czeski Krumlov w Czeskiej Republice, wzmianka w 1250 r. Rosenberg obecne Krasnoflotskoje (Краснофлотское), dawniej w dawnym powiecie Heiligenbeil na Sambii, obecnie w okręgu kaliningradzkim, lokacja w 1368 r. Rosenberg zamek przy Kronach w Bawarii, powiat Kronach, wzmianka w 1249 r. 26 Głównie za pracą: E. Martuszewski, Dzieje miast: Susz, [w:] Iława. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1972, s. 182. 27 E. Calandra, Il Seicento e il primo Festino di Santa Rosalia, Palermo 1996. 28 K. J. Kaufmann, Geschichte der Stadt Rosenberg in Westpreuβen, Rosenberg Wpr. 1937, s. 5-6. 29 J. Sikorski, Lokacja i rozwój przestrzenny Susza, [w:] Susz. Z dziejów miasta i okolic, pod red. J. Cygańskiego, Olszyn 2006. 25

Niewykluczone, że nazwa Rosenberg odnosząca się do Susza, która jak wiemy pojawiła się wraz z lokacją zastępując nazwę pruską, miała związek z identycznym miastem występującym w Niemczech. Nazwę ową mógł przenieść zarówno sołtys zasadźca Piotr, który występuje jako świadek w dokumencie lokacyjnym z 1315 r. lub też osadnicy mający zagospodarować miasto i jego okolice. Niewykluczone, że zasadźca lub pierwsi mieszkańcy pochodzić mogli z miasta lub okolic, któregoś ze wzmiankowanych wyżej Rosenbergów? Niestety nie mamy na to dowodów. Podobne przypadki przenoszenia nazw miast zauważamy jednak w przypadku Zalewa od 1305 r. jako Saalfeld, nazwa przeniesiona z Saalfeld w Turyngii. Podobnie Ostróda przed 1335 r. jako Osterode, nazwa pochodziła od Osterode am Harz skąd pochodził komtur dzierzgoński Luter z Brunszwiku, który nadał miastu Ostróda 96 łanów przygotowując lokację miasta 30. Podsumowując, pierwotna nazwa miasta brzmiała najpewniej *Suse, późniejsza nazwa Rosenberg jest nazwą niemiecką, wywodząca się albo od położenia miasta na wzgórzu różanym albo, co bardziej prawdopodobne, przeniesiona została ona z Niemiec wraz z zasadźcą lub osadnikami. Całkowicie wykluczyć należy jej łączenie ze świętą Rozalią. Jako ciekawostkę na koniec podać można, że według Słownika nazwisk współcześnie w Polsce używanych, pod red. Kazimierza Rymuta w Polsce w latach 90. XX w. znajdowało się 400 osób posiadających nazwisko Susz, 32 osoby o nazwisku Suszak i aż 7344 o nazwisku Suski! Poszukiwanie jednakże związku ich wszystkich z miastem Susz raczej nie może być trafne. 30 K. Skrodzki, Dzieje Ziemi Zalewskiej, Zalewo 2005, s. 78-80. 26