Opinie pacjentów (klientów aptek) na temat wybranych zagadnień związanych z poza-apteczną sprzedażą leków OTC

264 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): 264-268 Opinie pacjentów (klientów aptek) na temat wybranych zagadnień związanych z poza-apteczną sprzedażą leków OTC Opinions of patients (pharmacies' customers) on selected issues related to out-of-pharmacy sale of OTC pharmaceuticals EWA ULATOWSKA-SZOSTAK Zakład Higieny Katedry Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Wprowadzenie. Statystyki od kilku lat wskazują niezmiennie na stały wzrost sprzedaży leków dostępnych bez recepty, inaczej zwanych lekami z grupy OTC. Cel pracy. Poznanie opinii pacjentów (klientów aptek) na temat wybranych zagadnień związanych z poza-apteczną sprzedażą leków OTC. Materiał i metody. Badania przeprowadzono w okresie 2 miesięcy 2007 r. za pomocą kwestionariusza ankiety specjalnie przygotowanego do badań. Badaniami właściwymi objęto wybranych losowo pacjentów (klientów aptek) w wieku od 20 do 40 lat z terenu miasta Poznania. Ogółem przebadano 200 osób. Wyniki. Pomimo coraz powszechniejszej poza-aptecznej sprzedaży leków OTC nadal najpopularniejszym miejscem ich zakupu jest apteka, w której nabyło leki ponad 2/3 ankietowanych. Około 1/3 ankietowanych, zarówno kobiet jak i mężczyzn, dokonało zakupu środków dostępnych bez recepty poza apteką. Supermarkety i sklepy osiedlowe to najistotniejsze miejsca poza-aptecznego zakupu lęków. Ankietowani po lekarstwa sięgają najczęściej na półki supermarketów (32,6%) oraz sklepów osiedlowych (21,7%). Nieco rzadziej miejscem zakupu leków OTC była stacja benzynowa (18,3%) oraz kiosk (19,4%). Decyzja zakupu leku poza apteką najczęściej podejmowana była przy okazji robienia innych zakupów (35,1%), rzadziej powodowana była nagłą potrzebą (32,9%) lub impulsem (29,7%). Leki, po które najczęściej sięgali ankietowani dokonując ich zakupu poza apteką to leki przeciwbólowe (39,8%), gastryczne (27,6%) oraz leki na przeziębienie (26,4%). Przy wyborze leków OTC poza apteka osoby ankietowane najczęściej kierowały się przyzwyczajeniem do leku (39,6%), następnie ceną leku (22,3%) oraz reklamą (15,2%). Wnioski. Znacząca grupa pacjentów dokonuje zakupu leków OTC poza aptekami. Supermarkety i sklepy osiedlowe to najistotniejsze miejsca poza-aptecznego zakupu lęków, które są najczęściej kupowane przy okazji robienia innych zakupów, rzadziej na skutek nagłej potrzeby. Lekami najczęściej kupowanymi poza apteką są leki przeciwbólowe. Słowa kluczowe: leki OTC, pacjent, konsument, sprzedaż poza-apteczna Introduction. For several years statistics have been indicating an invariably stable growth of sale of nonprescription pharmaceuticals, also known as OTC pharmaceuticals. Objective. Analysis of opinions of patients (pharmacies' customers) on selected issues related to sale of OTC medications outside of pharmacy. Material and method. The study was conducted within 2 months of 2007, by way of a self-designed questionnaire. Randomly selected patients (pharmacies' customers), aged 20 to 40, and residing in the City of Poznan, were the studied sample. Altogether 200 persons were queried. Results. Despite increasingly universal sale of OTC medications outside of pharmacies, still the latter facility remains the most popular place of their purchase. More than 2/3 of the subjects bought their pharmaceuticals there. Approximately 1/3 of the respondents, both male and female, bought non-prescription medications outside of pharmacy. Supermarkets and local shops are the place of the most frequent out-of-pharmacy purchase of medications, 32.6% and 21.7%, respectively. Next, in descending order, newsstand and petrol station, 18.3% and 19.4%. Decision to buy such medications not in a pharmacy was taken most often during shopping, 35.1%, or was influenced by a sudden need, 32.9%, or just on an impulse, 29.7%. Medications purchased in this way were most frequently pain-killing formulations, 39.8%, those against gastric disorders, 27.6%, and against common cold, 26.4%. In purchase of OTC medications outside of pharmacy the respondents were most often guided by getting accustomed to a given product, 39.6%, its price, 22.3%, and advertising, 15.2%. Conclusions. A considerable proportion of patients purchase OTC pharmaceuticals in other facilities than pharmacy. Supermarkets and local shops are the place of the most frequent out-of-pharmacy purchase of medications, performed while shopping for other articles, and less frequently because of a sudden necessity. Pain-killers are the medications most often bought outside of pharmacies. Key words: OTC pharmaceuticals, patient, consumer, out-of-pharmacy sale. Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): 264-268 www.phie.pl Nadesłano: 20.03.2008 Zakwalifikowano do druku: 28.06.2008 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. biol. Ewa Ulatowska-Szostak Zakład Higieny UM ul. Rokietnicka 5c, 60-806 Poznań e-mail: ewaulatowska-szostak@wp.pl

Ulatowska-Szostak E. Opinie pacjentów (klientów aptek) na temat wybranych zagadnień związanych z poza-apteczną... 265 Wprowadzenie Statystyki od kilku lat wskazują niezmiennie na stały wzrost sprzedaży leków dostępnych bez recepty, inaczej zwanych lekami z grupy OTC (over the counter). Jak wynika z najnowszego raportu Rynek OTC w Polsce przygotowanego przez firmy PMR i PharmaExpert sprzedaż leków poza aptekami w 2008 roku wzrośnie o 7%; jednocześnie najnowsze badania TNS OBOP podają, że już, co piąty klient kupuje właśnie tego rodzaju leki poza apteką [1]. Kupujemy i zażywamy coraz więcej leczniczych specyfików, co jest niewątpliwie efektem narastającego zjawiska samoleczenia na które wpływa wyższy poziom wykształcenia, kultury zdrowotnej oraz świadomości współczesnego człowieka, który nie chce być już obiektem leczenia, lecz pragnie aktywnie włączyć się w proces zapobiegania i leczenia chorób [2]. Poza narastającym zjawiskiem samoleczenia na wzrost sprzedaży leków OTC niewątpliwy wpływ będą również miały sprawnie prowadzone kampanie marketingowo-reklamowe, oraz coraz bardziej powszechna poza-apteczna sprzedaż tych leków. Leki bez recepty zdobywają coraz większą popularność. Łatwość przyporządkowania konkretnego produktu do występujących dolegliwości niewątpliwie również wpływa na decyzje o ich zakupie, zwłaszcza w ostatnim okresie, kiedy możliwość szybkiego zasięgnięcia opinii lekarza jest stosunkowo ograniczona. Dziś niektóre preparaty możemy znaleźć na półkach kiosków, stacji benzynowych, supermarketów, warzywniaków i innych placówek handlowych. Z punktu widzenia pacjentów możliwość zakupu leków OTC również poza apteką jest niewątpliwie korzystna, ponieważ mają oni ułatwiony dostęp do leków. Nie będzie nic złego w tym, że pacjent kupi np. opakowanie tabletek na ból gardła poza apteką, zwłaszcza, gdy zmuszą go do tego okoliczności. Problem pojawi się natomiast w momencie zacierania granicy między asortymentem aptecznym i np. ogólnospożywczym. Leki, które jeszcze kilka lat temu były dostępne tylko na receptę, dziś można kupić w niemal każdym sklepie, w dowolnej ilości, a wystawione są one na półce razem lub tuż obok np. gumy do żucia. W takim przypadku zakup leku stać się może elementem dodatkowym wobec głównego celu wizyty na zakupach i często jest on wynikiem chwilowego impulsu, a nie konkretnej i uzasadnionej potrzeby. Leki OTC to specyficzne produkty; określenie Over The Counter oznacza w dosłownym tłumaczeniu ponad ladą, a naprawdę chodzi o leki wydawane przez farmaceutę, który doradzi, ale bez recepty. Status leku OTC uzyskują te leki, których bezpieczeństwo stosowania jest wystarczająco dobrze potwierdzone, a prawidłowe zastosowanie jest łatwe nawet dla laika. Nie bez znaczenia jest też, aby lek był stosowany w leczeniu powszechnie występujących, łatwych do samodzielnego zdiagnozowania chorób, niewymagających długotrwałego leczenia. W grupie leków OTC występują leki wpisane na specjalną listę Ministerstwa Zdrowia, które mogą być w małych opakowaniach sprzedawane poza apteką np. w kioskach, czy na stacjach benzynowych; leków takich jest stosunkowo niewiele w porównaniu do całej dużej kategorii leków dostępnych bez recepty. Wykaz specyfików dopuszczonych do sprzedaży w poszczególnych rodzajach placówek zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia z 27 marca 2003 roku (Dz.U. Nr 76, poz. 682). Lista ta jest systematycznie rozszerzana i na bieżąco aktualizowana [3]. Sprzedaż apteczna i poza-apteczna tych samych leków różnią się znacznie od siebie. Apteka w odróżnieniu od zwykłego sklepu jest placówką opieki zdrowotnej, w której osoby uprawnione, czyli aptekarze, świadczą usługi farmaceutyczne. Do usług farmaceutycznych - oprócz wydawania, czy też sporządzania leków należy również informowanie pacjentów o prawidłowym ich stosowaniu. Kupując lek OTC w aptece pacjent może mieć pewność, że farmaceuta: upewni się, co do prawidłowości postawionej przez pacjenta diagnozy i doboru produktu leczniczego, pomoże w procesie diagnozowania w przypadku wątpliwości dotyczących postawionej diagnozy, pomoże pacjentowi w doborze najlepszego z dostępnych na rynku preparatów na podstawie kryteriów dotyczących bezpieczeństwa, skuteczności i opłacalności stosowania, przekaże informacje dotyczące zasad przygotowania, stosowania i dawkowania leku oraz w razie konieczności przypomni pacjentowi o konieczności skonsultowania swoich objawów z lekarzem w przypadku braku skuteczności zastosowanego samodzielnie leczenia [4]. Natomiast w sprzedaży poza-aptecznej leki są traktowane praktycznie tak samo jak wszystkie artykuły szybko zbywalne, bo na takich prawach leki na sklepowych półkach funkcjonują. Ich promocja i ekspozycja rządzą się takimi samymi prawami, jak wszystkich innych produktów, tworzących asortyment placówki handlowej i tak jak inne produkty mają tej placówce przynosić zysk. Dlatego należy pamiętać, że w aptece jesteśmy pacjentami i mamy prawo do uzyskania pełnej informacji zarówno o właściwościach jak i cenie kupowanego leku, natomiast na stacji benzynowej, w supermarkecie czy innej placówce handlowej pozostajemy zawsze klientami i informacja, jaką z pewnością uzyskamy, będzie dotyczyła ceny; natomiast leki, nawet kupione poza apteką, wciąż pozostają lekami i tak należy je traktować. Zażywając leki szczególnie w nadmiernych ilościach należy zdawać sobie sprawę z tego, że każda substancja chemiczna jest obarczona działaniem niepożądanym i zamiast pomóc może zaszkodzić. Szkodliwe skutki działania leków nie zawsze są dostrzegalne od razu. Na ogół odkładają się w czasie, czyniąc tym większe szkody [5].

266 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): 264-268 Nabywając lek poza apteką główną odpowiedzialność za prawidłowe jego zastosowanie przejmujemy na siebie, ponieważ nie możemy w tej sytuacji liczyć na fachową pomoc w momencie zakupu leku. Przedmiotem zainteresowania w niniejszym artykule będą zagadnienia związane z zakupem leków poza aptekami. Cel pracy Poznanie opinii pacjentów (klientów aptek) na temat wybranych zagadnień związanych z poza-apteczną sprzedażą leków OTC. Materiał i metoda Badania przeprowadzono w okresie 2 miesięcy 2007 r. za pomocą kwestionariusza ankiety specjalnie przygotowanego do badań. Techniką badawczą była anonimowa ankieta, a narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety przeznaczony dla pacjentów (klientów) aptek ogólnodostępnych, który został skonstruowany specjalnie dla potrzeb prowadzonych badań. W kwestionariuszu postawiono pytania odnoszące aspektów związanych ze sprzedażą poza apteczną leków OTC. Ankietowanym zadano następujące pytania: 1. Czy zdarza się, że Pan/i dokonuje zakupu leków OTC poza apteką? 2. Gdzie najczęściej dokonuje Pan/i poza-aptecznych zakupów leków OTC? 3. Czym najczęściej spowodowana jest decyzja zakupu leku poza apteką? 4. Jakiego rodzaju leki kupuje Pan/i poza apteką? 5. Czym sugeruje się Pan/i wybierając dany lek? Badaniami właściwymi objęto wybranych losowo pacjentów (klientów aptek) z terenu miasta Poznania w wieku od 20 do 40 lat. Ogółem przebadano 200 osób (100 kobiet i 100 mężczyzn). Czas wypełniania ankiety wynosił przeciętnie 5 minut. Badania przeprowadzono poprzez osobiste (przez autora pracy) rozdanie ankiet. Rozdano łącznie 200 kwestionariuszy ankiety. Wszystkie kwestionariusze zostały po ich wypełnieniu zwrócone. Po analizie ankiet stwierdzono łącznie, że 200 (100,0%) ankiet zostało wypełnionych prawidłowo. Wyniki badań i ich omówienie Rynek kapitalistyczny wytworzył podział społeczeństwa na producentów i konsumentów. Producenci w tym również producenci leków starają się, aby ich dochód był jak największy, a niewątpliwie nie bez znaczenia jest zwiększanie liczby miejsc, w których dany produkt będzie dostępny dla konsumenta. Stawiając na maksymalizację zysku producenci leków rozszerzają sieć sprzedaży poza apteki ekspensując coraz to nowe placówki handlowe w postaci sklepów czy supermarketów. Możliwość zakupu leków OTC również poza apteką niewątpliwie może być korzystna nie tylko dla producentów leków, ale również dla pacjenta, ponieważ będzie miał on ułatwiony dostęp do leków. Jednakże tenże ułatwiony dostęp nie zawsze musi iść w parze z zasadnością kupna leku, czy wiedzą o jego prawidłowym stosowaniu. Na podstawie otrzymanych wyników badań przeprowadzonych wśród najaktywniejszej zawodowo grupy wiekowej (20-40 lat) stwierdzono, że pomimo coraz powszechniejszej poza-aptecznej sprzedaży leków OTC nadal najpopularniejszym miejscem ich zakupu jest apteka, w której nabyło leki ponad 2/3 osób ankietowanych. Około 1/3 ankietowanych zarówno kobiet jak i mężczyzn dokonało zakupu środków dostępnych bez recepty poza apteką. Mężczyźni (31,7%) częściej niż kobiety (28,4%) zaopatrują się w leki poza punktami aptecznymi (ryc. 1). Ryc. 1. Czy zdarza się, że Pan/i dokonuje zakupu leków poza apteką? Fig. 1. Do you buy pharmaceuticals outside of pharmacy? Osoby, które udzieliły odpowiedzi twierdzącej na pytanie: Czy zdarza się, że Pan/i dokonuje zakupu leków poza apteką? wskazały, że po lekarstwa sięgają najczęściej na półki supermarketów (32,6%) oraz sklepów osiedlowych (21,7%). Nieco rzadziej miejscem zakupu leków OTC była stacja benzynowa (18,3%) oraz kiosk (19,4%). Wśród, innych miejsc zakupu leków OTC przeważały sklepy dyskontowe wskazane przez 8% ankietowanych (ryc. 2). 35 30 25 20 % 15 10 32 31 30 29 28 27 26 5 0 kobiety mężczyźni supermarket sklep stacja kiosk inne osiedlowy benzynowa Ryc. 2. Gdzie najczęściej dokonuje Pan/i poza-aptecznych zakupów leków? Fig. 2. Where do you most often buy pharmaceuticals outside of pharmacy?

Ulatowska-Szostak E. Opinie pacjentów (klientów aptek) na temat wybranych zagadnień związanych z poza-apteczną... 267 Decyzja zakupu leku poza apteką według ankietowanych najczęściej podejmowana była przy okazji robienia innych zakupów (35,1%). Według znaczącej grupy ankietowanych decyzja ta powodowana była nagłą potrzebą (32,9%) lub impulsem (29,7%). Niewielki odsetek ankietowanych podał, że decyzja dokonania zakupu leku OTC poza apteka była spowodowana brakiem czasu na udanie się do apteki (1,0%), bądź innymi przyczynami takimi, jak: odległość, godziny nocne, itp. (1,3%) (ryc. 3). inne 1,3% brak czasu 1,0% impuls 29,7% nagła potrzeba 32,9% Dokonując zakupów leków OTC poza apteka osoby ankietowane najczęściej wybierały leki, do których są przyzwyczajone (39,6%). Dla około 1/5 ankietowanych elementem wpływającym na wybór leku była jego cena. Osoby, które zakupiły ten a nie inny lek właśnie ze względu na jego cenę, stanowiły 22,3% ogółu. Nieco mniejszy odsetek ankietowanych (15,2%) przy wyborze leku poza apteka kierował się jego reklamą (15,2%), bądź opinią osób znajomych (14,9%). Zupełnie znikome znaczenie przy wyborze konkretnego leku poza apteka dla osób ankietowanych miała opinia sprzedawcy. Ta grupa osób stanowiła zaledwie 0,4% ogółu. Nieco istotniejszym czynnikiem wpływającym na wybór ankietowanych był producent (firma). Ten czynnik okazał się on istotny dla 7,6% osób ankietowanych (ryc. 5). przyzwyczajenie 39,6% przy okazji 35,1% Ryc. 3. Czym najczęściej spowodowana jest decyzja zakupu leku poza apteką? Fig. 3. What is the reason for you to buy medications outside of pharmacy? cena 22,3% reklama 15,2% opinia znajomych 14,9% producent (firma) 7,6% opinia sprzedawcy 0,4% Leki, po które najczęściej sięgali ankietowani dokonując ich zakupu poza apteką to leki przeciwbólowe. Takie wskazania podało 39,8% osób ankietowanych. Nieco mniejszy odsetek osób ankietowanych poza apteka kupował leki gastryczne (27,6%) oraz leki na przeziębienie (26,4%). Nieznaczny odsetek (3,7%) na półki sklepu, czy stacji benzynowej sięgał po leki uspakajające np. preparaty walerianowe (ryc. 4). inne 2,5% uspakające 3,7% na przeziębienie 26,4% gastryczne 39,8% p/bólowe 39,8% Ryc. 4. Jakiego rodzaju leki kupuje Pan/i poza apteką? Fig. 4. What type of medicines do you buy outside of pharmacy? Ryc. 5. Czym sugeruje się Pan/i wybierając dany lek? Fig. 5. What influences your choice of a given medicine? Pacjenci w aptekach, natomiast w sprzedaży pozaaptecznej konsumenci, powoli przyzwyczajają się do faktu, że leki OTC są dostępne także poza apteką i to w coraz większej liczbie miejsc i coraz szerszym asortymencie. Szeroka dostępność tej grupy leków dodatkowo wspierana licznymi i natarczywymi reklamami, nadmierne zachęcanie ludzi do często niepotrzebnych ich zakupów - powoduje wzrost popytu, o który niewątpliwie chodzi producentom. Sprzedaż leków OTC poza aptekami jest zjawiskiem zgodnym z prawem, zjawiskiem, które niewątpliwie będzie się rozwijało. W związku z tym, że leki są coraz chętniej kupowane poza aptekami (wg raportu firmy badawczej PMR Research opublikowanego na początku 2008 roku Polacy na leki poza aptekami wydali w 2007 roku aż 785 mln zł [1]) należy zadbać o uświadomienie społeczeństwu, że leki nie są typową grupa artykułów konsumpcyjnych. Z jednej strony służą ratowaniu życia i zdrowia ludzkiego, z drugiej zaś mogą szkodzić lub być wręcz niebezpieczne. Leki, w tym również leki OTC, nie mogą być stosowane jako środek zastępczy w sytuacjach, które

268 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): 264-268 nie mogą być rozwiązane przy ich pomocy. Od innych produktów różnią się przede wszystkim tym, że konsument nie zawsze potrafi właściwie ocenić zasadność ich stosowania. Aby konsument potrafił korzystać z leków w możliwie bezpieczny i racjonalny sposób, musi dysponować określonym zasobem wiedzy i mieć dostęp do rzetelnej i zrozumiałej dla niego informacji. Musi mieć świadomość, że prawidłowy efekt farmakologiczny, skuteczność działania leku, jego dobra tolerancja - zależą od dawki leku. Każdy lek zastosowany w nieprawidłowej dawce może wywierać działanie toksyczne, bądź nie wywierać żadnego działania. Należy uświadomić konsumentom, że przewlekłe leczenie na własną rękę może być niebezpieczne dla zdrowia, że jeżeli dolegliwości nie ustępują należy zasięgnąć porady specjalisty. Konieczne jest sygnalizowanie faktów, że: - wiele leków OTC posiada podobny skład, zatem istnieje ryzyko przedawkowania któregoś ze składników, - niektóre z leków OTC mają specjalne zalecenia dotyczące przyjmowania ich z pożywieniem jak i obostrzenia związane ze stosowaniem u kobiet w ciąży, matek karmiących, osób w podeszłym wieku i dzieci. Wszystkie powyższe informacje powinny być przekazane konsumentom w ja- sny i zrozumiały sposób nie tylko na ulotce dołączonej do leku, która nie zawsze jak wiadomo jest czytana przez konsumenta, ale np. na wzór spotów reklamowych przekazywać tego typu informacje w godzinach największej oglądalności w telewizji, radiu, czy prasie codziennej. Należy uczynić to w taki sposób by informacje te docierały do jak najszerszej grupy odbiorców. Tylko racjonalne stosowanie leków, a więc zażywanie ich w wypadkach koniecznych, jest zasadne z punktu widzenia zdrowia jednostki oraz zdrowia publicznego. Tego typu szeroka edukacja społeczeństwa wydaje się konieczna i jej ciężar powinien spocząć m.in. na producentach leków. Wnioski 1. Znacząca grupa ankietowanych wskazała, iż dokonała zakupu leku OTC poza apteką. 2. Supermarkety i sklepy osiedlowe to najistotniejsze miejsca poza-aptecznego zakupu lęków kupowanych najczęściej przy okazji robienia innych zakupów, rzadziej na skutek nagłej potrzeby. 3. Lekami najczęściej kupowanymi poza apteką są leki przeciwbólowe. Piśmiennictwo / References 1. Anam R. Rynek farmaceutyczny w Polsce 2007. www.pmrcorporate.com.pl 11.10.2007. 2. Kornacka MG. Konkurencja aptekarzy. Aptekarz 1997; 1: 5-6. 3. ***Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 marca 2003 r. w sprawie dopuszczenia do obrotu w placówkach obrotu poza-aptecznego i punktach aptecznych produktów leczniczych. Prawo Farmaceutyczne. Dz. U. z 2003, Nr 76, poz. 682. 4. Ulatowska-Szostak E. Rola farmaceuty w opiece zdrowotnej na przykładzie aptek ogólnodostępnych Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej. Praca doktorska. Akademia Medyczna w Poznaniu, Poznań 2002. 5. Lenartowicz J. Apteka w dalszym tle. Czas Aptekarskie 2000; 8-9: 45-46.