Natalia Majchrzak Mowa ciała pedagogicznego Przegląd Naukowo-Metodyczny. Edukacja dla Bezpieczeństwa nr 3, 19-24 2010
Natalia MAJCHRZAK Wy sza Szko a Bezpiecze stwa z siedzib w Poznaniu MOWA CIA A PEDAGOGICZNEGO To, e mo na komunikowa si bez s ów, wiadomo nie od dzi. Jednak e fakt istnienia oko o miliona gestów przy pi ciuset pi dziesi ciu tysi cach s ów zarejestrowanych w najwi kszych s ownikach nie rzadko budzi zdziwienie i sk ania do zastanowienia si nad rzeczywistym znaczeniem komunikacji niewerbalnej. Bowiem umiej tno prawid owego odczytywania i wysy ania bezs ownych komunikatów odgrywa dzi niebagateln rol. Komunikacja niewerbalna pe ni bardzo wa n funkcj w procesie porozumiewania si mi dzy lud mi, w tym tak e mi dzy nauczycielami, uczniami oraz mi dzy nauczycielami a uczniami. Cz sto jednak nie jest ona u wiadomiona, poniewa komunikuj c si z kim, wielu ludzi zwraca uwag przede wszystkim na tre swojego przekazu i nie zastanawia si w tym momencie nad wygl dem swojego cia a. Tymczasem odbiorcy takiego komunikatu wi ksz uwag skupiaj na sygna ach pozas ownych. Dotyczy to zw aszcza takich sytuacji, w których nauczyciel po raz pierwszy wita si z now grup studentów. Wówczas najwa niejsza jest autoprezentacja, to, jak przedstawi si nowo poznanym osobom, wykorzystuj c oczywi cie komunikaty niewerbalne. Jest to tak istotne, poniewa skutkiem wywarcia z ego wra enia podczas pierwszego spotkania jest najcz ciej negatywna opinia o danej osobie, nawet je li ta b dzie stara si wzbudzi pozytywne odczucia podczas kolejnych spotka. Takiej osobie zdecydowanie trudniej jest odbudowa raz stracone zaufanie ni takiej, która na pocz tku wywar a dobre wra enie, a dopiero potem pope ni a wa ne b dy komunikacyjne. W takich przypadkach s ynne przys owie nie szata zdobi cz owieka powoli odchodzi do lamusa. To, e za pomoc komunikacji niewerbalnej przekazuje si wi cej informacji ni poprzez s owa, zosta o potwierdzone licznymi badaniami. Najcz ciej przywo- ywane przeprowadzi w 1968r. w Stanach Zjednoczonych A. Mehrabian, który w swojej ksi ce Silent Messages napisa : total liking = 7% verbal liking + 38% vocal liking + 55% facial liking. 1 Zatem 93% informacji zawartych w danym przekazie jest przekazywanych przez komunikaty niewerbalne 55% przez mimik, a 38% przez ton g osu. Jedynie 7% informacji czerpie si ze s ów. Komunikacja niewerbalna pe ni zatem wa niejsz funkcj ni powszechnie si uznaje i to równie w tych sytuacjach, w których komunikaty niewerbalne s wysy ane nie wiadomie. Jednak e zarówno nie wiadome, jak i wiadome wykorzystywanie sygna- ów niewerbalnych podczas interakcji wp ywa na uk ad relacji mi dzy nauczycielem a studentem, na atmosfer podczas zaj, a tak e wzbogaca, zast puje i wspomaga informacje wyra one s owami. Jakie elementy komunikacji niewerbalnej mo na zatem wyró ni, mówi c o budowaniu pozytywnych relacji nie tylko mi dzy nauczycielami, studentami, ale równie mi dzy nauczycielami a studentami? Otó w ród nich znajduj si : 1. Gestykulacja - to jedna z podstawowych form porozumiewania si mi dzy lud mi. Jak stwierdza Z. N cki to ruchy r k, d oni, palców, nóg, stóp, g o- 1 A. Mehrabian: Silent Messages. California 1971, s. 12
20 wy i korpusu cia a. 2 Gestykuluj wszyscy. Na uczelni to na przyk ad nauczyciel, gdy wskazuje studenta do tablicy czy te student, który zg asza si do odpowiedzi. W ród badaczy istnieje przekonanie, e ci, którzy wi cej gestykuluj s odbierani przez otoczenie jako osoby nie tylko sympatyczniejsze i bardziej otwarte, ale równie maj ce wy szy status i wi ksz w adz. Z kolei te osoby, które tego nie robi, nie sprawiaj tak pozytywnego wra enia, s mniej lubiane i odbierane jako podw adne. Warto zatem podczas zaj rozmawia nie tylko wypowiadaj c s owa, ale równie ca ym cia em. Gestykulacja ma tak e ogromny wp yw na si przekonywania rozmówcy do swoich racji. Co ciekawe, najlepsze rezultaty mo na osi gn wówczas, gdy na laduje si gesty swojego oponenta. Za pomoc gestów mo na bowiem przekaza ( wiadomie lub te nie wiadomie) wiele informacji. Pe ni one bowiem wiele rozmaitych funkcji i z ca pewno ci s wieloznaczne. Na to, jak zostanie odczytany dany gest, ma wp yw wiele czynników. Nale y bowiem pami ta o tym, e gesty (podobnie jak inne elementy komunikacji niewerbalnej) s nierozerwalnie powi zane z komunikatem werbalnym, kontekstem wypowiedzi oraz innymi gestami towarzysz cymi procesowi porozumiewania si. Gesty stanowi ich uzupe nienie. Zatem ich interpretacja nie mo e odbywa si w izolacji. Cz sto za pomoc jednego gestu mo na przekaza wiele informacji. Osoba, która rozk ada r ce w kierunku drugiej osoby, pokazuj c wewn trzn stron d oni, mo e komunikowa na przyk ad ch przywitania si z t osob b d te niewiedz. Przy interpretacji tego gestu warto skupi uwag na mimice i ca ej postawie cia a oraz przyjrze si kontekstowi. To, na co powinno si równie zwróci uwag przy odczytywaniu gestów, to aspekt kulturowy. Ten sam gest mo e by ró nie rozumiany w zale no ci od kultury, np. tak zwane kó ko dla mieszka ców Zachodu oznacza OK, dla Japo czyków pieni dze, dla Francuzów zero, a dla Brazylijczyków czy Turków zniewag. 2. Postawa cia a - to pozycja, jak przyjmuje cia o podczas stania lub siedzenia. 3 Na podstawie obserwacji postawy cia a mo na dowiedzie si na przyk ad tego, jak student czuje si w danym momencie czy te jaki jest jego stosunek do tematu rozmowy z nauczycielem. Podobnie, jak w przypadku gestykulacji, tak i postaw cia a nale y interpretowa w powi zaniu z innymi komunikatami niewerbalnymi, takimi jak: kontekst, mimika czy te gesty. Najcz ciej przy odczytywaniu sygna ów wysy anych przez postaw cia a, najwi ksz uwag zwraca si na stopie jego napi cia lub rozlu nienia oraz na jego otwarto czy zamkni cie. A.I. Baruk wyró nia dwie postawy, jakie mo e przyj rozmówca: otwart b d zamkni t. Ta pierwsza charakteryzuje si wyprostowan pozycj cia a, lu nym u o eniem r k, gestami otwartych d oni (prezentowanie ich wewn trznych stron), nawi zaniem kontaktu wzrokowego z rozmówc, delikatnym uniesieniem g owy oraz u miechem. Taka postawa wyra a ch podj cia komunikacji z drug osob, pewno siebie oraz zainteresowanie tym, co mówi rozmówca. Natomiast postawa zamkni ta (zwana inaczej defensywn ) jest przeciwie - 2 Z. N cki: Komunikacja mi dzyludzka. Kraków 1996, s. 212 3 A.I. Baruk: Jak skutecznie oddzia ywa na odbiorców. Wybrane formy sprzeda y i wywierania wp ywu na nabywców. Toru 2006, s. 53
21 stwem tej pierwszej. Cechuje j przygarbiona i napi ta pozycja cia a, sztywne u o enie r k, które najcz ciej s skrzy owane na piersiach; brak nawi zania kontaktu wzrokowego, opuszczona g owa, a tak e skrzy owane nogi. Postawa zamkni ta odzwierciedla niech do porozumienia si z drug osob i brak pewno ci siebie. Tak pozycj bardzo cz sto stosuj osoby, które maj niskie poczucie w asnej warto ci oraz te, które w jaki sposób s podporz dkowane swojemu rozmówcy. 4 Istnieje oczywi cie wiele innych rodzajów postaw cia a, chocia te opisane powy ej s fundamentalne dla wszystkich innych pozycji cia a i s równie najcz ciej przyjmowane. Podobnie jak w przypadku gestykulacji, przyjmowanie postawy podobnej do pozycji cia a rozmówcy, pozytywnie wp ywa na przekonanie go do swoich racji. Krótko mówi c, si a perswazji jest tym wi ksza, im lepiej na laduje si swojego oponenta. 3. Mimika - obejmuje wszystkie rodzaje wyrazu twarzy, zarówno wyra ne, jak subtelne, które wytwarzamy manipuluj c mi niami twarzy w trakcie interakcji, w cznie z tak zwanym wyrazem beznami tnym, kiedy to twarz pozostaje ca kiem nieruchoma. 5 Autor tej definicji, T.G. Grove, wyja nia jednocze nie, e bardzo cz sto trudno jest kierowa ekspresj mimiczn ze wzgl du na doznawane emocje i uczucia. S one tak silne, e nie mo na zapanowa nad okre lonym wyrazem twarzy. Pojawia si on niemal e automatycznie. 6 4. Kontakt wzrokowy jest poniek d zwi zany z wyrazem twarzy i dlatego niektórzy badacze zaliczaj go w a nie do mimiki 7. Jednak e wi kszo ekspertów traktuje kontakt czy zachowania wzrokowe, ruch oka lub spojrzenie jako odr bne elementy komunikacji niewerbalnej. Wszyscy jednak zgodnie podkre laj ogromne znaczenie kontaktu wzrokowego w procesie interakcji. Ponad 80% ró nych bod ców z otoczenia odbiera si w a nie poprzez oczy. Wzrok jest bardzo wa nym przeka nikiem informacji, gdy na podstawie jego obserwacji mo na dowiedzie si na przyk ad: czy student jest ch tny do podj cia konwersacji, czy mo na od niego oczekiwa reakcji zwrotnej, czy jest przynale ny b d te wykluczony z grupy rówie- ników itd. Od sposobu i jako ci patrzenia zale y mi dzy innymi to, czy dana osoba jest lubiana, energiczna, mi a, prawdomówna itd. Nauczyciel posiadaj cy umiej tno odczytywania tych sygna ów mo e pozyska wiele cennych informacji o swoich studentach. Na przyk ad utrzymywanie kontaktu wzrokowego studenta z nauczycielem podczas zaj jest sygna em zainteresowania, ch ci podj cia czy te kontynuowania konwersacji, a tak- e otwarto ci i szczero ci. Z kolei unikanie spojrze mo e oznacza ch zatajenia pewnych informacji, brak zainteresowania rozmow, wstydliwo czy niepewno. Zatem kontakt wzrokowy ma równie istotny wp yw na ogóln atmosfer podczas rozmowy. 5. Dystans przestrzenny to niewidzialny obszar otaczaj cy jednostk, w którym przebiega wi kszo jej kontaktów z lud mi, odzwierciedlaj cy 4 Zob. A.I. Baruk, op. cit., s. 53-54 5 T.G. Grove: Niewerbalne elementy interakcji. W: J. Stewart (red.): Mosty zamiast murów. Podr cznik komunikacji interpersonalnej. Warszawa 2005, s. 122-123 6 Ibidem, s. 123 7 Zob. np. A.I. Baruk, op. cit., s. 52-53
22 charakter stosunków mi dzy nimi. 8 Dystans jest jednym z elementów proksemiki, czyli nauki dotycz cej wykorzystywania przestrzeni podczas komunikowania si ludzi mi dzy sob. E.T. Hall dzieli dystans pomi dzy uczestnikami rozmowy na cztery strefy: 9 intymn, osobist, spo eczn i publiczn. Ka dy cz owiek znajduje si w centrum, wokó którego s poszczególne strefy. To, jaki dystans w stosunku do drugiej osoby wybierze dany cz owiek, zale y od sytuacji, zamierzonych celów, rodzaju relacji interpersonalnych czy tematu konwersacji. W relacjach akademickich szczególnie nale y o tym pami ta, poniewa zachowanie nieprawid owego dystansu w stosunku do drugiej osoby mo e by przyczyn dyskomfortu czy te niew a ciwych interpretacji ze strony innych osób. I tak: strefa intymna obejmuje odleg o od danej osoby do 45 cm. Zazwyczaj dotyczy ona osób wchodz cych ze sob w bliskie zwi zki, a wi c jest zwi zana z prywatnymi i intymnymi sytuacjami. Wkroczenie do tej strefy bez zezwolenia danej osoby czy si z poczuciem jej dyskomfortu, a czasem równie i zagro enia. Strefa osobista zajmuje odleg o od 45 cm do 120 cm i wi e si z kontaktami towarzyskimi i w miar bliskimi. Strefa spo eczna rozci ga si od 120 cm do 400 cm i dotyczy kontaktów zawodowych, rozmów z osobami nieznajomymi i sytuacji oficjalnych. Strefa publiczna powy ej 400 cm od danej osoby - dzieli na przyk ad mówc od s uchaczy, aktorów w teatrze od widowni czy wyk adowc od studentów. 6. Dotyk to element komunikacji niewerbalnej, który odgrywa bardzo wa n rol w przekazywaniu informacji. Dotyk mo e by skierowany na siebie samego b d te na partnera interakcji. Z zachowa samodotykowych (inaczej: adaptatory) mo na odczyta na przyk ad stan emocjonalny studenta czy jest on zdenerwowany, zamy lony, rozdra niony itp. Stosowanie adaptatorów w doros ym yciu jest pozosta o ci po jego wcze niejszych etapach, w których cz owiek uczy si, jak nawi zywa kontakty z innymi lud mi, panowa nad emocjami czy te funkcjonowa w wiecie. Te adaptatory w kolejnych etapach ycia w podobnych sytuacjach nie wiadomie powracaj i trudno je ograniczy, a ich wyeliminowanie wymaga wielu wysi ków i pracy nad samym sob. Z kolei z zachowa dotykowych stosowanych wobec drugiej osoby mo na dowiedzie si na przyk ad, jakie relacje panuj mi dzy stronami interakcji czy te jakie s intencje i uczucia tych osób. Dotyk nie jest bowiem tak oczywistym i jednoznacznym elementem komunikacji. Dlatego te przy odczytywaniu rozmaitych zachowa dotykowych zawsze nale y bra pod uwag kontekst, sposób dotykania, relacje panuj ce pomi dzy uczestnikami interakcji, ich p e, status spo eczny, kultur osobist oraz ró nice kulturowe. Przyjacielski u cisk potrafi by doskona ym gestem wsparcia drugiej osoby w trudnych momentach jej ycia. Dotyk przyczynia si równie do lepszej wspó pracy mi dzy lud mi i pozwala odkry siebie przed drug osob. 10 Nale y jednak pami ta o tym, e musi on by dostosowa- 8 R. Krzy anowski, B. Gorza kowski: Znaczenie i rola komunikacji interpersonalnej. W: R. Krzy anowski (red.): Wokó problemów komunikacji i zarz dzania. Pozna 2007, s. 78 9 Parafrazuj za: S.P. Morreale, B.H. Spitzberg, J.K. Barge: Komunikacja mi dzy lud mi. Motywacja, wiedza, umiej tno ci. Warszawa 2007, s. 191-192 10 Zob. Ibidem, s. 185
23 ny do sytuacji i preferencji danej osoby. Ta zasada obowi zuje zw aszcza w relacjach akademickich, poniewa dotykanie odbywa si przecie w strefie intymnej drugiego cz owieka, a ta jest niezwykle chroniona i dlatego wszelkie zachowania w jej obr bie powinny czy si z umiarem i taktem. 7. Wygl d zewn trzny to element komunikacji niewerbalnej, który podczas procesu porozumiewania si pozostaje niezmienny. W ród cech fizycznych uczestników komunikacji wymienia si mi dzy innymi: wygl d fizyczny, ogóln atrakcyjno, wzrost, wag, uczesanie i kolor w osów, karnacj itp. Do cech fizycznych zalicza si tak e z regu y zapachy (cia a, oddechu) kojarzone z dan postaci. Ponadto na wygl d fizyczny ka dej ze stron interakcji oddzia uj tak e przedmioty czone z dan osob. Przedmioty te, zwane rekwizytami (lub te akcesoriami), to na przyk ad ubiór, makija, okulary, peruka, sztuczne rz sy, bi uteria oraz akcesoria w rodzaju torebki lub nesesera. Te wszystkie elementy wygl du zewn trznego przekazuj otoczeniu bardzo wa ne informacje na temat zawodu, pozycji yciowej, wykszta cenia, osobowo ci, statusu czy przekona danej osoby. 8. Czynniki otoczenia s bardzo wa nym aspektem komunikacji niewerbalnej, poniewa nie tylko wp ywaj na samopoczucie uczestników interakcji, ale równie na podj te przez nich dzia ania i u ywanie okre lonego s ownictwa. Do czynników otoczenia zaliczy mo na umeblowanie, styl architektury, wystrój wn trza, warunki o wietlenia, kolory, temperatur, dodatkowy ha as w tle, muzyk oraz wiele innych warunków, w których zachodzi interakcja. 11 Miejsce, w którym odbywa si komunikacja, wp ywa nie tylko na nastrój uczestników i ca y proces interakcji, ale równie odzwierciedla upodobania, charakter i osobowo jego w a ciciela b d te projektanta. 9. Zachowania wokalne - to uznawana przez zdecydowan wi kszo badaczy cz komunikacji niewerbalnej. Dziedzina naukowa, zajmuj ca si aspektami komunikacji niewerbalnej zwi zanymi z wykorzystaniem g osu, to paraj zyk (zwany tak e wokalizacj lub wokalik ). Obejmuje on cechy wokalne g osu oraz interferencje wokalne. Te pierwsze to ton, barwa, wysoko, nat enie, g o no i modulacja oraz tempo mówienia. Natomiast te drugie to wzajemne oddzia ywanie na siebie co najmniej dwóch cech g osu i d wi ki pozaj zykowe (zwane równie d wi kami paralingwistycznymi), na przyk ad p acz, miech, chrz kanie, mlaskanie, parskanie itp. Wszystkie te elementy w znacz cym stopniu wp ywaj na wzmocnienie b d te zaprzeczenie komunikatu werbalnego. Na przyk ad, je li student chce ukry swoje emocje i werbalnie komunikuje, e nie jest smutny, a jednocze nie jego g os jest cichy, ton niski, a mowa powolna, to na podstawie samych zachowa wokalnych mo na wywnioskowa, e jest on tak naprawd smutny. Trzeba bowiem pami ta o tym, e bardzo trudno jest ukry prawdziwe emocje, wypowiadaj c jakie s owa, poniewa zaprzeczaj c im, g os i jego cechy zdradzaj rzeczywiste odczucia. W sytuacjach akademickich umiej tno w a ciwego odczytywania wysy anych sygna ów pozas ownych jest niezwykle wa na zarówno dla studentów, jak i nauczycieli. Istnieje powszechne przekonanie, e jedni trafniej odczytuj gesty, a z kolei innym sprawia to pewn trudno. Z pewno ci jednak nauczyciele 11 M.L. Knapp, J.A. Hall: Komunikacja niewerbalna w interakcjach mi dzyludzkich. Wroc aw 2000, s. 27
24 powinni zwróci szczególn uwag na to, jakie pozas owne komunikaty wysy aj podczas wszelkich kontaktów ze swoimi studentami nie tylko podczas prowadzonych zaj, ale równie podczas przerw, pe nionych dy urów, indywidualnych rozmów z studentami, uroczysto ci itd. Ma to bowiem ogromny wp yw na budowanie pozytywnych relacji czy te atwiejsze nawi zanie kontaktu ze swoimi studentami, którzy s na przyk ad zamkni ci w sobie czy te trudniej im si zaadaptowa w danej grupie. Dlatego te umiej tno odczytywania sygna ów bezs ownych jest niemniej wa na, poniewa pozwala nauczycielowi lepiej pozna potrzeby, zamiary, ale równie uczucia swoich studentów, którzy nierzadko ukrywaj je przed takimi osobami, jakimi s w a nie nauczyciele. Ci za powinni uwa nie obserwowa swoich studentów, aby w ka dej sytuacji s u y im pomoc i zauwa a te problemy, które s cz sto niezauwa ane przez innych. Temu mi dzy innymi s u y komunikacja niewerbalna.