Anna Rogut Bogdan Piasecki Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych. Poznawanie potrzeb. Przełamywanie barier Łódź - 2007
2 Bogdan Piasecki, Anna Rogut Recenzent: Łukasz Sułkowski Projekt okładki: Monika Piasecka Skład i łamanie tekstu: Jadwiga Poczyczyńska Redakcja językowa: Oksana Hałatyn-Burda Copyright by: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi ISBN: 978-83-60230-21-3 Druk i oprawa: Wydawnictwo GREEN, plac Komuny Paryskiej 4, 90-007 Łódź, tel. 42 632 27 13, fax. 42 632 27 13, 0 604 507 082, e-mail:wydawnictwo@post.pl
Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 3 SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 I BARIERY INNOWACJI W PRZEMYŚLE WŁÓKIENNICZO-ODZIEŻOWYM... 7 1 Model innowacji... 9 1.1 Wysokie czy niskie technologie?... 9 1.2 W kierunku sieci... 18 2. Obszary szczególnej troski... 24 II 2.1 Współpraca, sieci, klastery. Podstawowe bariery... 24 2.2 Zarządzanie procesem innowacji. Słabe ogniwo... 25 2.3 Proinnowacyjna postawa. Rzadkie dobro... 28 2.4 Wieczny problem z barierami administracyjnymi... 30 INNOWACYJNOŚĆ PRZEMYSŁU WŁÓKIENNICZO-ODZIEŻOWEGO W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM... 33 1 Znaczenie przemysłu włókienniczo-odzieżowego w gospodarce regionu... 35 1.1 Dominacja przemysłu włókienniczo-odzieżowego w strukturze gospodarczej. Stan na 2003 r.... 35 1.2 Przemysł włókienniczo-odzieżowy po 2003 r.... 37 2 Przemysł włókienniczo-odzieżowy w rankingu innowacyjności... 43 III 2.1 Firmy aktywne innowacyjnie... 44 2.2 Nakłady na innowacje... 47 2.3 Porozumienia o współpracy... 51 2.4 Środki automatyzacji procesów produkcyjnych... 52 INNOWACYJNOŚĆ REGIONALNYCH FIRM WŁÓKIENNICZO- ODZIEŻOWYCH W ZWIERCIADLE PROJEKTU LORIS TEX... 55 1 Cel i zakres badań prowadzonych w ramach projektu LORIS TEX... 57 2 Metodyka badań foresightu technologicznego przemysłu włókienniczo- -odzieżowego... 61 3 Znaczenie nowych technologii i okres realizacji... 62 3.1 Znaczenie nowych technologii dla rozwoju regionu... 62 3.2 Okres wdrożenia nowych technologii i organizacji do praktyki gospodarczej... 64 3.3 Ranking nowych technologii z uwagi na znaczenie i okres realizacji... 67 3.4 Bariery absorpcji wiedzy stanowiące o zdolności absorpcji wiedzy w przedsiębiorstwie... 70
4 Bogdan Piasecki, Anna Rogut IV 3.4.1 Bariery kwalifikacji i kompetencji pracowników... 70 3.4.2 Bariera braku koncepcji rozwojowych przedsiębiorstwa... 73 3.4.3 Bariera braku zasobów technicznych i kadrowych... 76 3.5 Czynniki zewnętrzne ograniczające lub wspierające absorpcję wiedzy w przedsiębiorstwie... 79 3.5.1 Dostęp do informacji i wyników badań placówek naukowych... 80 3.5.2 Dostęp do usług wspierających innowacyjne działania przedsiębiorstw... 84 3.5.3 Dostęp do technologii informatyczno-telekomunikacyjnych 86 3.5.4 Dostęp do środków funduszy strukturalnych i możliwość wykorzystania ich na cele proinnowacyjne... 88 3.5.5 Działania proinnowacyjne administracji wspierających unowocześnienie produkcji i procesy zakładania nowych firm... 90 3.6 Kierunki transferu wiedzy... 91 3.6.1 Substytucja pracy żywej przez automatyzację w kontekście przemieszczania się masowej produkcji odzieży do krajów azjatyckich... 92 3.6.2 Dostosowanie produktów do indywidualnych potrzeb odbiorcy... 94 INNOWACYJNOŚĆ REGIONALNYCH FIRM WŁÓKIENNICZO- -ODZIEŻOWYCH... 97 1 Podsumowanie... 99 1.1 Kierunki wzrostu naukchłonności przemysłu włókienniczo-odzieżowego i obszary strategicznych badań naukowych... 100 1.2 System przepływu informacji i wiedzy pomiędzy nauką a gospodarką... 101 1.3 Zarządzanie procesem innowacji... 103 1.4 Rola przemysłu włókienniczo odzieżowego w strukturze gospodarczej... 105 1.5 Innowacyjność przedsiębiorstw włókienniczo odzieżowych w regionie łódzkim... 106 1.6 Znaczenie nowych technologii dla rozwoju regionu łódzkiego i czas realizacji w badaniach projektu LORIS TEX... 108 1.7 Bariery absorpcji wiedzy stanowiące o zdolności absorpcji wiedzy w przedsiębiorstwie w badaniach projektu LORIS TEX... 109 1.8 Czynniki zewnętrzne ograniczające lub wspierające absorpcję wiedzy w przedsiębiorstwie w badaniach projektu LORIS TEX... 111 1.9 Niektóre kierunki wzrostu innowacyjności i konkurencyjności w przemyśle w badaniach projektu LORIS TEX... 114 BIBLIOGRAFIA... 116
Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 5 WSTĘP W myśl diagnozy zawartej w Regionalnym Programie Operacyjnym gospodarka województwa łódzkiego zdominowana przez przemysł lekki reprezentowała starą, mało rentowną dziedzinę gospodarczą. Przestarzały i zdekapitalizowany park maszynowy, niskie zatrudnienie i niska wydajność pracy sprawiały, iż wytwarzane w tym przemyśle z przerostami wyroby nie były konkurencyjne ani cenowo, ani jakościowo z produktami zagranicznymi. Spadek produkcji przy stałych kosztach wytwarzania spowodował utratę zdolności kredytowej, narastanie spirali zadłużeń, co wymusiło uruchomienie procesów restrukturyzacji: majątkowej, finansowej, produktowo-technologicznej i organizacyjnej oraz przekształcenia własnościowe. Proces głębokiej restrukturyzacji, któremu towarzyszyło rosnące bezrobocie trwał do końca dekady lat 90. Dzięki zaangażowaniu środków krajowych i przedakcesyjnych (PHARE STRUDER, PHARE SSG 2001 2003) oraz funduszy strukturalnych, jak również prywatyzacji gospodarki, procesy recesji dało się przezwyciężyć. Zmniejszyła się ranga przemysłu lekkiego w województwie, choć nadal odgrywa on istotną rolę w kształtowaniu rynku pracy (produkcja odzieży). Ta gałąź przemysłu poddana jest szczególnie ostrej konkurencji międzynarodowej głównie z rynków dalekowschodnich. Kontynuacja procesu restrukturyzacji technologicznej w tym przemyśle jest zatem nieodzowna, choć w ramach globalizacji gospodarki trudno zakładać, że sytuacja w tym sektorze jest stabilna (Urząd Marszałkowski w Łodzi, 2007, s. 18). O potrzebie opracowania operacyjnego programu restrukturyzacji przemysłu lekkiego mówi także Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego (Sejmik Województwa Łódzkiego, 2000). Wzrost poziomu innowacyjności przemysłu włókienniczo-odzieżowego jest również jednym z priorytetów Regionalnej Strategii Innowacji dla Województwa Łódzkiego, w części dotyczącej wzrostu innowacyjności technologicznej, produktowej i organizacyjnej tradycyjnych sektorów i przemysłów (Urząd Marszałkowski, 2004). Stąd narodził się pomysł projektu LORIS TEX, stawiającego sobie za cel przygotowanie rzetelnego gruntu pod szybką transformację regionalnego przemysłu włókienniczo-odzieżowego w nowoczesną, naukochłonną gałąź gospodarki będącą jedną z lokomotyw przyszłego rozwoju gospodarczego województwa łódzkiego. Punktem wyjścia były założenia o potrzebie: oceny i diagnozy potrzeb innowacyjnych firm przemysłu włókienniczoodzieżowego dokonanej w ujęciu dynamicznym, uwzględniającym perspektywiczne trendy w rozwoju poszczególnych branż tego przemysłu w Polsce
6 Bogdan Piasecki, Anna Rogut i w świecie, technologiczne, organizacyjne i kwalifikacyjne tych firm. W oparciu o takie badania możliwe będzie opracowanie systemu (modelu współpracy) pozwalającego na efektywny przepływ informacji i wiedzy pomiędzy nauką a gospodarką; określenia i rozwinięcia koncepcji systemu komunikacji i współpracy między sferą badawczo-rozwojową, przemysłem i administracją, w celu stymulowania rozwoju przemysłu włókienniczo-odzieżowego i wzrostu konkurencyjności tego przemysłu i całego regionu; usprawnienia funkcjonowania otoczenia biznesu działającego na rzecz podnoszenia poziomu innowacyjności i konkurencyjności firm włókienniczoodzieżowych, a zwłaszcza sektora MSP; usprawnienia systemu wprowadzania radykalnych innowacji i osiągnięcie przełomu technologicznego w przemyśle włókienniczo-odzieżowym, w tym także stopniowego przejścia od produkcji masowej niskiej jakości wyrobów do produkcji produktów wielofunkcyjnych, wysokiej jakości, przyjaznych dla człowieka i podatnych na utylizację po ich zużyciu. Rezultaty projektu zostały przedstawione w trzech kolejnych publikacjach. Pierwszą z nich stanowi ta książka, która w dalszej części koncentruje się na charakterystyce potrzeb innowacyjnych regionalnych firm włókienniczoodzieżowych i najważniejszych barier rozwojowych. Druga publikacja poświęcona jest opisowi regionalnego potencjału badawczo-rozwojowego pracującego na rzecz regionalnego przemysłu włókienniczo-odzieżowego (Krucińska, 2007). Zakończeniem całości jest publikacja Barwy włókiennictwa, poświęcona propozycji kierunków wsparcia regionalnych firm włókienniczo-odzieżowych w ich transformacji w kierunku innowacyjności, konkurencyjności i naukochłonności.
Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 7 CZĘŚĆ I BARIERY INNOWACJI W PRZEMYŚLE WŁÓKIENNICZO-ODZIEŻOWYM
8 Bogdan Piasecki, Anna Rogut
1. Model innowacji Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 9 1.1. Wysokie czy niskie technologie? Tradycyjnie przemysł włókienniczo-odzieżowy plasuje się wśród przemysłów niskich technologii 1. Wyjątek stanowi produkcja przędzy syntetycznej, klasyfikowana wśród przemysłów średnich wysokich technologii (OECD, 2002). Jednak w ostatnim okresie przemysł ten jest areną głębokich zmian technologicznych, rewolucjonizujących jego oblicze (Magazine on European Research, 2005). Stąd, w ocenie High Level Group for textiles and clothing 2 (2004), europejski przemysł włókienniczo-odzieżowy jest aktualnie światowym liderem w wykorzystaniu technologii, innowacji techniczno-technologicznych, produktowych i organizacyjnych. Dotyczy to zwłaszcza produkcji tkanin technicznych i wzornictwa odzieży (gdzie europejscy producenci utrzymują wiodącą pozycję w modzie w odniesieniu do wszystkich typów odzieży), a pomaga im w tym światowej klasy przemysł maszynowy zlokalizowany właśnie w Europie (tabela 1.1.). Notowany w poprzednich latach szybki wzrost wydajności oraz ekspansja eksportowa zwiększyły dochody firm, dając im większe możliwości inwestycji w wiedzę i nowe technologie. Efektem jest wzrost udziału europejskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego w produkcji wysoko innowacyjnych produktów, głównie w branżach, dla których szybko rosną rynki zbytu. Należą do nich np. włókna techniczne dla potrzeb transportu i budowy dróg, geotkaniny, tkaniny dla produkcji odzieży sportowej i ochronnej, włókna dla potrzeb chirurgii i medycyny itd. Nieco inaczej jest w produkcji odzieży, która wymaga znacznego udziału pracy żywej, dużo droższej w Europie niż poza nią. Stąd pilna potrzeba podnoszenia konkurencyjności europejskiego przemysłu odzieżowego poprzez (High Level Group, 2004): 1. Rozwój technologii produkcji odzieży. W produkcji odzieży nadal stosowane są na szeroką skalę maszyny do szycia. Operacja szycia jest pracochłonna i nie wymaga wysokich nakładów inwestycyjnych. To powoduje, że kraje dysponujące tanią siłą roboczą stanowią tak silną konkurencję zwłaszcza w produkcji szytej odzieży. Barierę stanowi tu brak innowacyjnych pro- 1 Tak jest w dotychczasowych klasyfikacjach dziedzinowych i produktowych, w których punktem wyjścia jest udział wydatków na badania i rozwój (B&R) w wartości produkcji sprzedanej. Więcej na temat metodologii OECD w Hatzichronoglou (1997). Inne podejścia do klasyfikacji przemysłów wysokich technologii [w:] Wojnicka i in. (2006). 2 Grupa ekspertów powołana do życia przez Komisję Europejską z początkiem 2004 r. w reakcji na raport: The future of the Textiles and Clothing Sector in the enlarged European Union. Celem grupy było zainicjowanie szerokiej debaty na temat działań wspomagających transformację europejskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego. Więcej na ten temat [w:] European Commission (2003a i 2003b).
10 Bogdan Piasecki, Anna Rogut cesów zmniejszających pracochłonność szycia. Konieczne są badania naukowe, które doprowadzą do wprowadzenia radykalnych innowacji, które z kolei spowodują zmiany w procesie szycia i umożliwią konkurencyjność firm europejskich. Tabela 1.1. Mocne i słabe strony przemysłu włókienniczo-odzieżowego Mocne strony Duży, stabilny sektor, zwłaszcza przemysł włókienniczy Rosnąca (do 23% w ciągu ostatnich 5 lat) wartość dodana na pracownika Bardzo widoczna obecność wielu małych, elastycznych firm Rozwój logistyki wykorzystującej powszechnie zaawansowane technologie, co skraca czas dostaw i zwiększa elastyczność zaopatrzenia i dostaw Reorganizacja dużych rynków rodząca nowe możliwości Potencjał eksportowy (UE jest drugim co do wielkości światowym eksporterem tekstyliów) Obiecujące nowe włókna, procesy, produkty włókienniczo-odzieżowe na etapie rozwoju Regionalna koncentracja wysokich kwalifikacji w zakresie wzornictwa, projektowania i technologii włókienniczych lecz Źródło: Na podstawie: Totterdill (2002), s. 73. Słabe strony Nadal relatywnie niska wartość dodana na pracownika Słabe wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych blokuje szybką i efektywną komunikację Możliwości rynkowe mniejszych firm są ograniczane przez rosnące znaczenie dużych, międzynarodowych dystrybutorów opanowujących sprzedaż produktów markowych Logistyka zorientowana na masowe dostawy i stanie w obliczu konieczności dostosowania do wymogów masowej personalizacji i indywidualizacji Negatywny wizerunek ogranicza (w wielu regionach i branżach) możliwości rynkowe Nadal duża pracochłonność i wzrost zapotrzebowania na pracę w obszarach związanych z obsługą techniczną i zarządzaniem zmianami Ograniczone środki finansowe na B&R Wiele firm ma kłopoty z inwestowaniem we własną przyszłość Ograniczone wykorzystanie zarządzania zasobami ludzkimi, prowadzące do problemów z pozyskiwaniem nowych i utrzymaniem dotychczasowych pracowników Dominacja kobiet wśród zatrudnionych, przy jednoczesnym braku rozwiązań przyjaznych rodzinie Niski poziom wykształcenia, kształcenie i dokształcanie zorientowane na konkretne zadania, niedostatek wysoko wykwalifikowanej kadry szkoleniowców
Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 11 2. Rozwój wzornictwa, kreowanie mody, usługi dla indywidualnego klienta i innych działów przemysłu. Wzrost konkurencyjności europejskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego, równoczesna realizacja indywidualnych zamówień, wirtualne projektowanie i tworzenie prototypów, a także rozwój różnych form współpracy w ramach łańcucha dostaw mogą przynieść korzyści związane z masową produkcją. Barierę w tym przypadku stanowi brak łatwo dostępnej i szeroko rozpowszechnionej informacji na temat produktów i technologii, które pozwoliłyby końcowemu odbiorcy produktów przemysłu włókienniczo-odzieżowego wybór projektów, tkanin i kolorów, a następnie szybką realizację zamówień opartych o europejskie projekty, przędzę i tkaniny. 3. Rozwój produkcji technicznych materiałów włókienniczych dla innowacyjnych zastosowań. Następuje stały wzrost produkcji włókien i tkanin technicznych o zastosowaniach innych niż tradycyjne. Europa może być liderem na tym polu. Odpowiednie regulacje prawne i standardy techniczne (porównywalne z tworzonymi dla przemysłu chemicznego i budownictwa) powinny umożliwić usunięcie przeszkód formalnych i stworzyć szanse wzrostu konkurencyjności europejskich przedsiębiorstw przemysłu włókienniczego. 4. Wspieranie innowacji innych niż techniczne. Innowacje inne niż techniczne, np. w sferze organizacji i zarządzania, prowadzą również do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw włókienniczo-odzieżowych. Innowacje te powinny być zatem tak samo traktowane jak inwestycje w badania i rozwój w sferze techniki. Ich realizacja zwłaszcza w odniesieniu do MSP wymaga różnych form wsparcia. Działania w tym zakresie powinny być stymulowane za pomocą różnych środków wspierających, w tym finansowych, pożyczkami ze środków publicznych, mechanizmami gwarancyjnymi itd. 5. Umożliwienie udziału przemysłu włókienniczo-odzieżowego w publicznych programach badań i rozwoju oraz ułatwianie dostępu MSP do tych programów i inicjatyw. Dominująca rola MSP w przemyśle włókienniczoodzieżowym sprawia, że konieczne stało się ustalenie najwłaściwszych instrumentów wspierania, potrzeb aktualnych poziomów nakładów na badania i rozwój oraz na innowacje inne niż techniczne, a także ustalenie ich priorytetów. Chociaż widoczna jest stopniowa poprawa ogólnych warunków dostępu do funduszy Unii Europejskiej, w tym zmian w systemie preferencji i warunkach płatności, nadal barierę stanowi złożony system priorytetów programowych. Konieczny jest również bezpośredni udział interesariuszy w ustalaniu priorytetów i w procedurach wyboru projektu dla potrzeb MSP. 6. Unikanie fragmentarycznej działalności badawczej, tworzenie długofalowych wizji badań dla potrzeb przemysłu oraz rozwój struktur organizacyjnych dla innowacji. Konieczne jest usunięcie barier ograniczających rozwój współpracy przedsiębiorstw z instytutami naukowymi i uczelniami. oraz jest lepiej skoordynowane wykorzystanie istniejących już instytucji
12 Bogdan Piasecki, Anna Rogut i struktur. Powinno to umożliwić pełniejsze wykorzystanie potencjału naukowego, uniknięcie fragmentaryzacji badań i budowę długofalowych wizji realizowania badań na potrzeby przemysłu. Takiemu celowi służyć mogą projekty foresightowe prace prowadzone w ramach projektu m.in. Europejska Platforma Technologiczna Przemysłu Włókienniczego itd. Działania te wytyczają kierunki transformacji europejskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego z pracochłonnego (w przypadku przemysłu włókienniczego z kapitałochłonnego) w naukochłonny (tabela 1.2). Tabela 1.2. Obszary wzrostu naukochłonności przemysłu włókienniczo-odzieżowego Produkty Procesy Organizacja Kompleksowe produkty i usługi Komplementarne produkty i usługi Inteligentne produkty Inteligentne materiały Wirtualne produkty Wirtualna rzeczywistość Rozszerzona rzeczywistość Spersonalizowane produkty (na miarę i zapotrzebowanie) Przepływ pracowników między firmami Wspólne opracowywanie technologii i metod rozwoju kompleksowych produktów i usług Wspólne zarządzanie cyklem życia produktu/usługi Płynny przepływ wiedzy i informacji wzdłuż całego łańcucha wartości i/lub w obrębie sieci firm Wiedzochłonność pracy Wirtualne procesy/symulacje (wirtualna produkcja) Integracja wirtualnych i fizycznych uczestników łańcucha wartości Środki produkcji i organizacja na zamówienie Źródło: na podstawie Euratex (2003), s. 17. Dynamiczne sieci firm Rozwój równoległych idei (nowe interfejsy: człowiektechnologia; technologie komputerowe wspomagające współpracę sieci firm) Zarządzanie wiedzą Mapy wiedzy i kompetencji Organizacje uczące się/ społeczności oparte na wiedzy Zintegrowane zarządzanie innowacją i jakością Mądre organizacje Sztuczna inteligencja Wirtualna integracja organizacji Wirtualne firmy Wirtualne centra innowacyjne Wirtualne miejsca pracy Spersonalizowane miejsca pracy Płynne zarządzanie informacją potrzebną do tworzenia zindywidualizowanych produktów
Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 13 W tak zarysowane kierunki transformacji znakomicie wpisują się zapisy polskiej Strategii rozwoju przemysłu lekkiego, pokazujące obszary newralgiczne dla konkurencyjności firm i problemy, jakie w ramach każdego z nich pozostają do rozwiązania (tabela 1.3). Tabela 1.3. Kierunki podnoszenia konkurencyjności polskich firm włókienniczo-odzieżowych Przemysł włókienniczy Tkaniny odzieżowe Wyroby dziewiarskie Tkaniny dekoracyjne Tkaniny techniczne Przemysł odzieżowy Konfekcja Obszary newralgiczne dla konkurencyjności podwyższenie właściwości użytkowych zgodność ze światowymi tendencjami mody permanentne badania marketingowe określenie adresata wyrobów umacnianie pozycji wyrobów dziewiarskich rozszerzanie oferty asortymentowej rozszerzanie rynków zbytu rozwój produktów rozszerzanie rynków zbytu badania i rozwój głównie w asortymentach tzw. high-tech rozwój wyrobów specjalistycznych o zróżnicowanych parametrach użytkowych z przeznaczeniem do wyposażenia wnętrz, odzież ochronną, sportową i rekreacyjną oraz na cele sanitarno-medyczne wzrost produkcji wyrobów pod własną marką wzrost wykorzystania potencjału kadry inżynieryjno-technicznej i projektanckiej Źródło: Ministerstwo Gospodarki (2000). Problemy do rozwiązania krótkie serie produkcyjne różnorodność wyrobów elastyczność produkcji ochrona środowiska wykorzystywanie krajowej bazy surowcowej silna konkurencja ze strony importu wykorzystywanie krajowej bazy surowcowej duża elastyczność asortymentowa wykorzystywanie krajowej bazy surowcowej uwzględnienie potrzeb przemysłu budownictwa geotekstylia agrotekstylia wykorzystywanie krajowej bazy surowcowej rozwój współpracy z krajowym przemysłem włókienniczym wzrost wykorzystania tkanin rodzimej produkcji, spodziewany spadek przerobu uszlachetniającego.
14 Bogdan Piasecki, Anna Rogut Rozwiązanie tych problemów wymaga przede wszystkim: rozwoju odpowiednich badań naukowych, uruchomienia bardziej efektywnego mechanizmu wdrażania rezultatów tych badań w firmach, nasyceniem firm włókienniczo-odzieżowych nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi 3, zmiany filozofii działania, wyrażającej się w udanej kombinacji takich elementów, jak wzrost konkurencyjności (np. szybszy cykl rozwoju produktu, wzrost wartości dodanej, personalizacja produktu itd.), wzrost sprawności (np. skuteczne partnerstwo z dostawcami, skrócenie czasu produkcji itd.), poprawa jakości (wdrożenie formalnych norm i procedur i zmiany w kulturze organizacyjnej), wzrost potencjału innowacyjnego (podnoszenie kwalifikacji i umiejętności, zmiana organizacji pracy itd.), poprawa stosunków przemysłowych (efektywny dialog i koalicja na rzecz rozwoju, włączająca instytucje B&R i organizacje otoczenia biznesu). Jeśli chodzi o badania, to drogowskazem może być agenda badawcza zaproponowana przez Europejską Platformę Technologiczną 4 (tabela 1.4). Z gorszą sytuacją mamy do czynienia w obszarze komercjalizacji wyników badań, zwłaszcza że większość uczelni i część jednostek badawczo-rozwojowych to organizacje słabo przygotowane do transferu wiedzy i technologii i/lub samodzielnej komercjalizacji wyników badań. Taka diagnoza znajduje swoje potwierdzenie również na gruncie województwa łódzkiego, o czym świadczy m.in. bardzo niski udział projektów badawczych realizowanych na zlecenie przemysłu w ogólnej ilości projektów badawczych, słaba współpraca z inkubatorami, parkami technologicznymi, akceleratorami przy wdrażaniu nowych technologii itd. (Krucińska, 2007; Rogut, 2007). 3 Więcej na temat roli technologii informatyczno-telekomunikacyjnych w kształtowaniu przewag konkurencyjnych [w:] Marshall, McKay (2001), Koellinger (2006). 4 Platforma powołana w 2004 r. w odpowiedzi na rekomendacje High Level Group for textiles and clothing. Całość rekomendacji [w:] European Commission (2004a i 2004b). Celem Platformy jest (i) inicjowanie i koordynowanie wspólnych badań obejmujących gospodarkę, naukę i administrację publiczną, mających na celu zdefiniowanie długookresowej wizji rozwoju europejskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego i odpowiadającego jej planu akcji; (ii) poprawę dostępności do zasobów niezbędnych do podnoszenia innowacyjności europejskich firm. Działalność Platformy opiera się na trzech filarach: (1) przejście od sprzedaży surowca (włókno, tkanina) do elastycznych, zaawansowanych technologicznie procesów; (2) tkaniny techniczne jako surowiec dla nowych sektorów i aplikacji; (3) koniec ery masowej produkcji i zwrot ku personalizacji, indywidualizacji, inteligentnej produkcji, logistyce i dystrybucji. Więcej na temat celów i zadań Europejskiej Platformy [w:] Euratex (2004).
Obszar Nowe, specjalistyczne włókna i kompozyty na bazie włókien Funkcjonalizacja materiałów włókienniczych i powiązanych procesów Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 15 Tabela 1.4 Kierunki strategicznych badań naukowych Kierunki badań 1 2 Biomateriały, biotechnologia i ekologiczna obróbka Nowe produkty włókiennicze dla lepszego ludzkiego funkcjonowania Nowe produkty włókiennicze stosowane w technice nowe włókna do wytwarzania innowacyjnych produktów do ochrony człowieka i poprawy jego bezpieczeństwa nowe włókna umożliwiające wytwarzanie produktów o lepszych właściwościach higienicznych, zdrowotnych i lepszym komforcie mocniejsze i bardziej efektywnie wytwarzane kompozyty poprawa zdolności do otrzymania włókien i produktów kompozytowych w odniesieniu do ich produkcji i zastosowania, oraz ograniczenie oddziaływania ich produkcji na środowisko włókna jako materiał do mikro- i nanotechnologii powierzchniowa modyfikacja włókien włókna do nowych produktów włókienniczych ułatwiających konserwację (czyszczenie, pranie) włókna jako nośnik do innowacyjnych systemów dostarczania (nośniki leków) poprawa metod produkcji włókien, włóknin i kompozytów nowe technologie umożliwiające nadawanie nowych właściwości funkcjonalnych wyrobom włókienniczym: - wzrost elastyczności i wydajności produkcji poprzez odpowiednie projektowanie produktu i materiałów - właściwości funkcyjne dla uzyskania materiałów wysoko sprawnościowych - ekologiczność procesów wykończalniczych biomateriały biotechnologie ekologiczna obróbka stymulacja procesów rekonwalescencji (implanty, inżynieria tkanek, pościel, rehabilitacja) zagwarantowanie bezpieczeństwa kontrola transportu strumienia ciepła i wilgoci kreowanie komfortu zapewnienie interaktywnych funkcji tekstyliów zapewnienie trwałości produktu osiągnięcie kontrolowanej biodegradowalności produktu przetwarzanie chemiczne w celu polepszenia wytrzymałości i trwałości produktów, wzbogacenia funkcjonalności, polepszenia relacji między masą a funkcjonalnością, uproszczenia użytkowania przykładowo poprzez wprowadzenie funkcji, np. samooczyszczania przetwarzanie chemiczne oraz związane z tym technologie w celu poprawienia funkcji antyalergicznych, antybakteryjnych, antypyłowych, ochrony przed roztoczami, filtracyjnych spadek energochłonności
16 Bogdan Piasecki, Anna Rogut Inteligentne tekstylia i odzież* Indywidualizacja produktu w przemyśle włókienniczym i odzieżowym Nowe koncepcje projektowania i technologii Tabela 1.4 (cd.) 1 2 tempo, elastyczność i automatyzacja produkcji przy jednoczesnym zachowaniu wysokiej jakości i funkcjonalności tekstylia dla transportu tekstylia dla konstrukcji budowlanych geotekstylia i agrotekstylia tekstylia dla środowiska tekstylia dla zastosowań w przemyśle i energetyce tekstylia dla wnętrz i mebli opakowania tekstylne wyroby medyczne, wyroby inteligentne w sporcie, wypoczynku, gwarantujące bezpieczeństwo w miejscu pracy, wojsku itd. oraz w innych obszarach (budownictwo, transport, rolnictwo, rozrywka, komputery itd.) materiały wysoko sprawnościowe czujniki włókniste polimery elektroprzewodzące i światłowody tekstylne systemy komunikacji bezprzewodowej elastyczne systemy produkcji na małą skalę technologie do bezpośredniej produkcji w środowisku 3D użycie wirtualnych wyrobów włókienniczych do symulacji przewidywanie zdolności produkcyjnej symulacja, optymalizacja, wzrost elastyczności, wirtualizacja procesu produkcji interfejs produkt-konsument (wirtualizacja) innowacyjne narzędzia służące rozwojowi projektów i produktów: - wizualizacja formy wyrobu i symulacji jego własności - symulacja procesu wdrażania prototypu do produkcji (szacowanie kosztów, wybór odpowiednich narzędzi i optymalnych sposobów przetwarzania) - symulacja zachowań produktu podczas jego użytkowania - wizualizacja i symulacja właściwości układów kompozytowych składających się z różnego rodzaju materiałów innowacyjne koncepcje organizacji i zarządzania procesem rozwoju projektów/produktów w przedsiębiorstwach i w sieci przedsiębiorstw: - współprojektowanie wyrobu z udziałem użytkownika - rozwój wysoce funkcjonalnych produktów tekstylnych - efektywny przepływ wiedzy wewnątrz sieci przedsiębiorstw nowe idee produktów: - konfiguracja sieci badawczych z zakresu przemysłu włókienniczo-odzieżowego, w celu uzyskania możliwości szybkiej reakcji na dynamiczne zmiany zachodzące na rynku - płynny przepływ informacji między szkołami wyższymi, jednostkami badawczo-rozwojowymi i przemysłem - nowe modele kształcenia
Zintegrowane systemy zarządzania jakością i cyklem życia produktu Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 17 Tabela 1.4 (cd.) 1 2 - efektywna kampania reklamowa polepszająca wizerunek europejskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego oraz przyciągająca młode talenty do tego sektora koncepcje oraz narzędzia polepszające efektywność korzystania z wiedzy i ochrony własności intelektualnej wynikającej z pomysłowości i kreatywności: - oznaczanie, stwierdzanie oryginalności, określanie pochodzenia danego projektu, prototypu przechowywanie, wyszukiwanie, ponowne użycie istniejącej wiedzy, wzorów, projektów itd. w przedsiębiorstwach lub sieci przedsiębiorstw zintegrowane systemy zarządzania jakością: - określenie wymogów dotyczących testowania, certyfikacji i kontroli produktów włókienniczych - kontrola procesów produkcji (np. czujniki sensorowe badające na bieżąco poziom zanieczyszczenia powietrza, kontrola nanopowłok) - numeryczna symulacja procesów produkcyjnych i właściwości tekstyliów - akredytowane metody testowania włókien technicznych - nieniszczące metody testowania tekstyliów - rozwój metod monitorowania procesów ochrony i konserwacji tekstyliów gospodarka odpadami: - tworzenie tekstyliów łatwych do recyklingu (np. w obszarze przemysłu samochodowego i transportowego) ze szczególnym uwzględnieniem cyklów życia materiałów i możliwości ich ponownego wykorzystania - wprowadzenie polityki wytwarzania innowacyjnych produktów przy użyciu surowców wtórnych - technologiczne ulepszanie maszyn oraz sprzętów wykorzystywanych w procesie recyklingu tekstyliów - wprowadzenie polityki ekorównowagi poprzez rozwój energooszczędnych technologii nowych produktów - nowe technologie recyklingu wody i środków chemicznych w procesach wykończalniczych i konserwacji tekstyliów - rozwój technologii bezodpadowych * Wyroby inteligentne to wyroby, które posiadają zdolność dokonywania pomiaru w sposób aktywny bądź pasywny, zmieniają swoje właściwości pod wpływem działania bodźców zewnętrznych (z lub bez zastosowania elektroniki), spełniają funkcje elektroniczne. Źródło: Krucińska (2007). Nie najlepiej w firmach włókienniczo-odzieżowych przedstawia się także intensywność wykorzystania nowoczesnych technologii informacyjnokomunikacyjnych (e-business watch, 2004). I chodzi przede wszystkim o tzw.
18 Bogdan Piasecki, Anna Rogut zaawansowane technologie produkcji, obejmujące zintegrowane systemy sprzętu i oprogramowania 5, umożliwiające efektywne przełamywanie słabości i budowanie trwałych przewag konkurencyjnych, wzrost elastyczności działania przy jednoczesnym obniżaniu kosztów i ryzyka działalności, kompensatę braków kompetencyjnych, zmianę wizerunku firmy itd. Na poziomie operacyjnym gwarantują zaś, nawet mniejszym firmom, osiąganie korzyści skali i zróżnicowania struktury produktów 6 (Dodgson i in., 2002). Jednak w mniejszych firmach ich wdrożenie napotyka na szereg barier, które można zaklasyfikować do jednej z czterech kategorii (Perogianni, 2003; Walters i in., 2006): triady: komunikacja, koordynacja i zaangażowanie 7 ; przekonania: gotowość, satysfakcja, wiara w skuteczność i opłacalność; strategii: plany akcji, skuteczny zespół, profesjonalna pomoc we wdrożeniu, kalkulacja kosztów i integracja funkcji, kwalifikacji personelu: zrozumienie istoty biznesu, zrozumienie istoty technologii informacyjno-komunikacyjnych, jasność celów i oczekiwań wobec nich, niezbędny zakres kształcenia i dokształcania. 1.2. W kierunku sieci Efektem przeobrażeń technologicznych jest zmiana modelu innowacji w przemyśle włókienniczo-odzieżowym. W nowym kształcie staje się on bliższy potrzebom klienta (zarówno klienta z obszaru własnego łańcucha wartości, jak i z pokrewnych branż). W konsekwencji zmienia się układ czynników wpływających na efektywność procesu innowacji (rysunek 1.1), w tym treść i zakres działań kierowanych na rozwój nowych procesów i produktów oraz umiejętność wyszukiwania i zagospodarowywania nisz. 5 Np. wspomagane komputerowo technologie projektowania (CAD/CAM), komputerowe wspomaganie sterowania procesami technologicznymi (CAE), komputerowe wspomaganie produkcji (CAM) itd. 6 Zmiany w szerokości (różnicowanie poziome produktów, występujące przy wprowadzaniu wielu różnych produktów, także należących do różnych branż, odpowiadających zazwyczaj różnym potrzebom konsumentów) i głębokości produktu (wiele odmian danego rodzaju produktu, zaspokajających zróżnicowane preferencje konsumenta w danym typie potrzeb). 7 W oryginale triple C factors (Communication, Co-ordination, commitment).
Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 19 Rysunek 1.1. Model czynników określających efektywność procesu innowacji w przemyśle włókienniczo-odzieżowym Skuteczność i efektywność procesu rozwoju produktu zależy od: Typu innowacji: zmiana perspektywy zmiana treści rozwoju produktu Procesy wewnątrzfirmowe: zintegrowana strategia rozwoju technicznotechnologicznego praca zespołowa technologie informacyjno-komunikacyjne kompetencje, wiedza i uczenie się w obrębie firmy/organizacji Procesy międzyfirmowe: współpraca z klientami i dostawcami sieci Źródło: Chronéer, Laurell-Stenlund (2006), s. 258. Znaczenia nabiera również specyfika procesu innowacji w przemyśle włókienniczo-odzieżowym 8 (i szerzej we wszystkich przemysłach procesowych 9 ) wynikająca z zaopatrzenia, organizacji procesu produkcji, długości łańcucha wartości i często obserwowanego braku przepływu informacji między poszczególnymi ogniwami, zwłaszcza między początkiem łańcucha i ostatecznym odbiorcą (tabela 1.5). 8 Więcej na ten temat [w:] Lager (2000). 9 Przemysły procesowe to przemysły wykorzystujące zmiany chemiczne w procesach produkcji. Należą do nich, obok przemysłu włókienniczo-odzieżowego, przemysł chemiczny, naftowy, węglowy, metalowy, drzewny, mineralny, produkcja papieru oraz wyrobów z papieru, działalność publikacyjna i poligraficzna oraz produkcja artykułów konsumpcyjnych, np. żywności, napojów, wyrobów tytoniowych.