Historia i kultura żydowska - warsztaty 1. Wstęp Podział na grupy. Witamy wszystkich na lekcji poświęconej chełmskim Żydom realizowanej w ramach projektu CEO Sefer- opowieści o polskich Żydach. Temat dzisiejszych zajęć brzmi: Poznajemy kulturę Mędrców z Chełma. 2. Judaizm i jego symbole JUDAIZM Na początku porozmawiamy o religii żydowskiej - judaizmie. Judaizm to religia charakteryzująca się wiarą w jednego Boga. Podstawą halachy, czyli żydowskiego prawa jest Pięcioksiąg mojżeszowy - Tora, który został zinterpretowany w Talmudzie - prościej mówiąc Talmud jest to komentarz do Tory, w którym wyjaśniono jak przestrzegać prawa w niej zawartego. Talmud dzieli halachę na 248 nakazów i 365 zakazów. W ciągu dnia Żyd powinien odmówić 3 modlitwy: szachrit rano, minchę po południu i maariw wieczorem. Myślę, że wszyscy wiemy, iż religia chrześcijańska wywodzi się właśnie z Judaizmu Stary Testament, dziesięć przykazań w obu religiach zajmuje to wszystko ważne miejsce. Mamy ze sobą wiele wspólnego, różni nas przede wszystkim to, że Żydzi ciągle czekają na Mesjasza, którym według chrześcijaństwa jest Jezus Chrystus. Święta w Judaizmie: Obowiązek święcenia soboty (szabat) wynika z Dziesięciu Przykazań. Judaizm uważa go za specjalny dar Boga dla narodu żydowskiego. W tym dniu każdy dostaje od Boga drugą duszę. W trakcie szabatu nie wolno wykonywać codziennych prac. Żydowski kalendarz świąt rozpoczyna dziesięć Strasznych Dni przeznaczonych na pokutę. Rozpoczyna je żydowski Nowy Rok czyli Rosz ha-szana, który jest również nazywany Dniem Sądu w niebie otwierane są księgi i każde stworzenie jest oceniane. Okres pokuty kończy Jom Kippur, czyli Dzień Pojednania. Kilka dni później rozpoczyna się siedmiodniowe Święto Namiotów Sukkot, pierwotnie święto plonów, które jest radosnym świętem. Święto Pesach (Pascha) upamiętnia wyjście Izraelitów z Egiptu. Ze świętem tym wiążą się rozbudowane zwyczaje dotyczące jedzenia. Siedem tygodni po tym święcie obchodzone jest Święto Tygodni Szawuot pamiątka przekazania przez Boga Mojżeszowi przykazań na górze Synaj.
W okresie przesilenia zimowego żydzi obchodzą trwające osiem dni Święto Świateł Chanukka. Upamiętnia on wydarzenia jakie nastąpiły po zbezczeszczeniu Świątyni Jerozolimskiej, kiedy to jeden dzbanuszek oliwy płonął przez wszystkie osiem dni uroczystości ponownego wyświęcenia Świątyni. Święto Purim upamiętnia wybawienie od zagłady Żydów za czasów perskiego panowania. (Purim obchodzimy na pamiątkę cudownego ocalenia Żydów od całkowitej zagłady. Zausznik króla Persji, Haman, postanowić zniszczył Żydów., lecz jego plany spełzły na niczym dzięki odwadze dwojga ludzi - żony króla, Estery i jej kuzyna Mordechaja. Haman i jego stronnicy zostali zgładzeni tego samego dnia którego mieli wymordować Żydów. Następny dzień, 14 adar stał się świętem, które obchodzimy po dzień). KALENDARZ HEBRAJSKI Nie wiem czy wiecie, ale Żydzi mają inny kalendarz niż my. Jest to tak zwany kalendarz żydowski lub hebrajski. W tym kalendarzu rachuba lat zaczyna się od 6-tego dnia od stworzenia świata, które według ustaleń nastąpiło 7 października 3761 r. p. n. e. Teraz otwórzcie swoje teczki. Macie tam kartkę, na której znajdują się nazwy miesięcy hebrajskich i ich odpowiedniki w kalendarzu gregoriańskim, ilość dni oraz święta. Waszym zadaniem będzie wskazanie, który obecnie mamy miesiąc i rok według kalendarza hebrajskiego. (Czas na pracę z kalendarzem.) SYMBOLE Wiecie już mniej więcej, na czym polega judaizm. Teraz sprawdzimy, co wiecie o jego symbolach. (Na slajdzie pokazuje się Gwiazda Dawida). Czy ktoś z Was poznaje ten symbol? Tak, jest to Gwiazda Dawida, najbardziej znany symbol judaizmu. Gwiazda Dawida nie jest symbolem religii żydowskiej, tylko znakiem, który ma wymiar narodowościowy. Jest charakterystyczny dla państwa Izrael - od 1948 roku stanowi jego godło.. (Na slajdzie pojawia się menora) Kolejnym ważnym symbolem religii Żydów jest siedmioramienny świecznik. Czy ktoś zna jego prawidłową nazwę? Chodzi oczywiście o menorę, która według tradycji symbolizuje krzew gorejący, który ujrzał Mojżesz na górze Synaj. (Ściana Płaczu na slajdzie) Kto z was poznaje to miejsce? Tak, jest to Ściana Zachodnia, powszechnie znana jako Ściana Płaczu. Jedyna pozostałość po Świątyni Jerozolimskiej. Nazwa pochodzi od żydowskiego święta opłakiwania zburzenia świątyni przez Rzymian, obchodzonego corocznie w sierpniu. Wierni zgodnie z tradycją wkładają między kamienne ściany karteczki z prośbami do Boga. 3. Chełmski sztetl
Być może wiecie, że Chełm przed II wojną światową był w ok. 50 % miastem żydowskim. Dzięki temu mamy wiele zabytków związanymi z tymi ludźmi. Chcielibyśmy, abyście po tej lekcji nie przechodzili obojętnie obok tych miejsc i zdali sobie sprawę w jak wyjątkowym miejscu żyjemy. Pytanie do Was: czy wiecie, co znaczy słowo sztetl? (Prawdopodobnie nikt nie będzie wiedział co to, więc my podpowiadamy). Sztetl jest to małe skupisko miejskie zachowującą tradycyjną obyczajowość żydowską. Innymi słowydzielnica miasta, którą zamieszkują Żydzi. Ludzie mieszkający w obrębie sztetla posługiwali się językiem jidysz, obowiązywały ich zasady Tory i Talmudu i bardzo często przez całe swoje życie w ogóle nie mieli styczności ze swoimi polskimi sąsiadami. W Chełmie jednak Żydzi nie żyli w tak odizolowanym sztetlu. Integrowali się z pozostałymi chełmianami. PRACA W GRUPACH Teraz wasi moderatorzy rozdadzą wam mapy Chełma. Wskażcie na niej miejsca związane z kulturą żydowską, zabytki- te, które znacie. Następnie odpowiedzcie na pytania umieszczone na kartach pracy nr 1. Na pracę macie.. minut. Zad. 2. Najpierw chcielibyśmy usłyszeć wasze odpowiedzi na pytanie 2. GRUPY 1, 3, 5 Na podstawie tekstu, nagrania oraz ilustracji odpowiedzcie na pytania: a) Przez ile wieków ludność żydowska zamieszkiwała ziemie chełmskie? b) Jak wyglądało życie Żydów w okresie międzywojennym: czym się zajmowali, w jakim stopniu rozwinęli swoją działalność gospodarczą, jakich typów organizacje stworzyli? c) Na mapie którą wykorzystałeś w zadaniu 1 wskaż ulice, gdzie w czasie II wojny światowej utworzono getto. a) Przez ile wieków ludność żydowska zamieszkiwała ziemie chełmskie? Najprawdopodobniej 6 wieków. b) Jak wyglądało życie Żydów w okresie międzywojennym: czym się zajmowali, w jakim stopniu rozwinęli swoją działalność gospodarczą, jakich typów organizacje stworzyli? Handel, rzemiosło, eksploatacja kredy, dzierżawa dochodów miejskich, mieli w posiadaniu wiele fabryk, piekarni, hurtowni, hoteli. W okresie międzywojennym Chełm stanowił drugie co do wielkości po Lublinie skupisko Żydów w województwie lubelskim. W 1927 r. należały do nich wszystkie firmy zajmujące się skupem i sprzedażą bydła, hurtownie, oraz większość skupów płodów rolnych, piekarni, a także wszystkie hotele. W Chełmie działało ok. 20 związków zawodowych oraz wiele innych
organizacji kulturalnych. Prasę żydowską reprezentowały trzy tygodniki wydawane w jidysz. W mieście działały organizacje polityczne skupiające chełmskich Żydów, ortodoksyjna Agudas Isroel, socjalistyczna Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Poale Syjonu, Ogólnopolski Żydowski Związek Robotniczy Bund. c) Na mapie którą wykorzystałeś w zadaniu 1 wskaż ulice, gdzie w czasie II wojny światowej utworzono getto. Ulice: Lwowska, Zamojska, Partyzantów (dawna Katowska) i Pocztowa. (Prosimy, aby ktoś podszedł i pokazał na slajdzie). Grupy 2, 4, 6 Na podstawie nagrania, tekstu oraz ilustracji opowiedzcie na pytania: a) Przez ile wieków ludność żydowska zamieszkiwała ziemie chełmskie? b) Jak wyglądało życie Żydów w okresie międzywojennym: czym się zajmowali, w jakim stopniu rozwinęli swoją działalność gospodarczą, jakich typów organizacje stworzyli? c) Jak wyglądał Holokaust chełmskich Żydów? c) Jak wyglądał Holocaust chełmskich Żydów? Marsze śmierci w kierunku Hrubieszowa, Chełmscy Żydzi zostali wywiezie do obozu zagłady z Sobiborze. Zad. 1. Wskazaliście kirkut, małą synagogę (LUB WIĘCEJ LUB MNIEJ). Bardzo dobrze. Te miejsca najczęściej kojarzą się chełmianom z Żydami. Ale to nie wszystko. W naszym mieście jest dużo więcej zabytków, które powinniśmy znać. 1.Kirkut, bo tak poprawnie nazywa się ten cmentarz, jest najstarszym dowodem obecności Żydów na ziemiach chełmskich. Najstarszy nagrobek pochodził z 1442 roku. Obecne płyty nagrobne nie są oryginalne. Zostały one zniszczone, a na ich miejsce powstawiano reprodukcje. Kirkut mieści się przy ulicy Kolejowej. 2.To miejsce jest wam dobrze znane, poprawnie wskazaliście je także na mapie. Oczywiście chodzi o Małą Synagogę, która mieści się na ulicy Szkolnej. 3.Czy poznajecie to miejsce? Tak, to nasz chełmski rynek. Tutaj, gdzie dzisiaj jest studnia, dawniej stał tzw. okrąglak. Był to owalny budynek, w którym mieściły się sklepy. Takie jakby centrum handlowe. Większość tych sklepów należała właśnie do Żydów. A oto i nasz kiosk również na placu Łuczkowskiego. Mało kto wie, że jest to najstarszy punkt dystrybucji prasy w Chełmie, który służy do dziś. Niegdyś należał on do bogatego Żyda- Majera Dobkowskiego. Kojarzycie to miejsce? To Jatki. Były one miejscem handlu przede wszystkim mięsem. Mieszciły się na skrzyżowaniu ulicy Jatkowej z Krzywą. Arkadowy fronton jest pozostałością po Ratuszu. Całą ścianę zamurowano po wojnie. 4.W budynku, gdzie dzisiaj znajduje się hotel Kamena dawniej mieścił się żydowski Kinoteatr Polonia. Obecnie jest to ulica Armii Krajowej. 5.Kamienica Szmula Zygielbojma mieści się na rogu ulicy Mickiewicza i Narutowicza.
Jak widzimy na slajdzie Zygielbojm był ważną postacią polityczną w Chełmie. Zabił się po upadku powstania w warszawskim getcie w odpowiedzi na milczenie świata wobec Holokaustu. Obecnie na tej kamienicy znajduje się pamiątkowa tablica. 6. Stara Synagoga. Na rogu ulic Krzywej i Szkolnej mieściła się niegdyś Synagoga. To właśnie ona, nie stojąca do dziś Mała Synagoga, pełniła najważniejszą funkcję jako świątynia. Ale oprócz tego warto dodać, że w Chełmie znajdowało się bardzo dużo tzw. domów modlitwy - nawet w prywatnych domach ludzie zbierali się na modlitwę. 7.Na ulicy Zamojskiej mieścił się żydowski szpital, który bardzo często spełniał jednak rolę hospicjum. 8.Na Placu Gdańskim znajdował się niegdyś magistrat, a na ulicy Gdańskiej- Żydowski Dom Starców. 9.Przy ulicy Pijarskiej znajdowały się dwa ważne dla Żydów budynki: hotel Wiktoria i Biblioteka im. Icchaka Lejbusza Pereca pisarza z Zamościa. 10.Przy skrzyżowaniu ulicy Lwowskiej z Uściługską znajdowała się siedziba Bundu, czyli Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego. 11.Na ulicy Lubelskiej znajdowała się siedziba partii żydowskiej Robotnicy Syjonu 12. GETTO obejmowało ulice: Zamojską, fragment Pocztowej, fragment Lwowskiej oraz fragment Partyzantów. Jednak cechą charakterystyczną getta chełmskiego było to, że nie miało ono ściśle wytyczonych granic: części innych pobliskich ulic również stanowiły getto. Zad.3. Prosimy o odczytanie kilku haseł reklamowych. 4. Mędrcy z Chełma Może ktoś z was słyszał, że podobno w Chełmie mieszkali najgłupsi Żydzi. Taką opinię głosił bardzo znany żydowski pisarz, laureat literackiej nagrody nobla- Isaak Bashevis Singer, który stworzył wiele opowiadań ukazujących specyficzny sposób myślenia żydowskich mieszkańców Chełma. Dzięki niemu nasze miasto jest bardzo znane w żydowskich kręgach, a o Mędrcach z Chełma powstało wiele dowcipów i anegdot. (Tutaj wyświetlają się na slajdzie.) Ciekawostką jest to, iż mimo, że Chełm jest znanym miastem, to mało który Żyd wierzy w jego istnienie. Tak więc możemy się poczuć jakbyśmy mieszkali na Atlantydzie. Dostaniecie teraz kartki, na których macie kilka dowcipów o chełmskich mądralach. Chcielibyśmy, żebyście je sobie przeczytali i opowiedzieli nam co wzbudziło wasz śmiech. NA TABLICY HASŁO: Mędrcy z Chełma i wypisujemy na podstawie dowcipów jacy ci mędrcy byli. Isaac Bashevis Singer - noblista jest także twórcą słynnego zdania: Wszystkie drogi prowadzą do Chełma, Gdyż cały świat to jeden wielki Chełm.
(Na slajdzie pojawia się pełen fragment powieści) ( Czas na pracę w grupach). Teraz chcielibyśmy abyście spojrzeli na fragmenty jego opowiadania. Każda grupa ma tam kolejne fragmenty opowiadania Isaaca B. Singera Głupcy z Chełma i ich dzieje. Waszym zadaniem jest wypisanie cech, które charakteryzują Mędrców z Chełma. Następnie chcielibyśmy, abyście podyskutowali na ich temat (jakie wady wyśmiewa Singer, czy dostrzegacie je u współczesnych ludzi, jeśli tak to jakie i dlaczego?) 5. Podsumowanie To już wszystko co chcieliśmy wam przekazać. Mamy nadzieję, że wam się podobało i że od dzisiaj, idąc ulicami naszego miasta, pomyślicie czasami o jego bogatej żydowskiej historii.