Opis zwierząt wykorzystano materiał Wigierskiego Parku Narodowego Płytkie zbiorniki, porośnięte roślinnością wodną, stwarzają optymalne warunki do życia i rozwoju wielu gatunków owadów wodnych, takich jak: ważki, jętki czy chruściki. Larwy tych ostatnich łatwo można odnaleźć, gdyż budują bardzo charakterystyczne domki, w których spędzają całe swoje życie (rys. 9). Jednymi z najczęściej spotykanych tu owadów są różne gatunki ważek Odonata (rys. 10). Są to owady silnie związane ze środowiskiem wodnym, przy czym w wodzie żyją postacie larwalne, natomiast owady dorosłe prowadzą lądowy tryb życia. Dorosłe ważki polują na inne Rys. 9. Larwy chruścików owady. Lot ważek z podrzędu w domkach Rys. 10. Ważka (a) i jej larwa (b) Anisoptera przypomina lot helikoptera, mogą one gwałtownie zmieniać kierunek lotu, lub zawisać w powietrzu. Larwy ważek posiadają specyficzny aparat gębowy - dolna warga jest silnie rozrośnięta i przekształcona w tzw. maskę, stanowiącą narząd chwytny. W mulistym dnie występują liczne larwy owadów wodnych, m.in. jętek Ephemeroptera (rys. 21). Są to owady o dość niezwykłym cyklu rozwojowym: postacie dorosłe żyją tylko od kilku godzin do kilku dni, podczas gdy rozwój ich larw trwa od 1 do 3 lat. Larwy jętek żyją na dnie rzek i strumieni oraz w rożnych zbiornikach wody stojącej. Postacie dorosłe nie odżywiają się podczas swojego krótkiego życia, a ich jelito wypełnione jest powietrzem, co ułatwia im utrzymanie stabilności w czasie lotu.
Rys. 21. Jętka Rys. 22. Chrabąszcz majowy W okresie wiosennym masz szansę zaobserwować masowe występowanie chrabąszcza majowego Melolontha melolontha (rys. 22). Nie zawsze będzie to możliwe, gdyż chrząszcz ten występuje tak licznie jedynie co 3-4 lata. Wówczas na gałęziach drzew, głównie dębów, zobaczysz setki żerujących owadów. Samice składają do gleby jaja, z których po 5 tygodniach wylęgają się larwy, zwane pędrakami. Spędzają one w ziemi 2-3 lata. Latem larwy przechodzą przepoczwarzenie, po czym jeszcze rok pozostają w glebie. Wylot chrabąszczy następuje wiosną. W ten sposób generacja chrabąszcza majowego jest zwykle czteroletnia. Stojąc na brzegu torfowiska zwróć uwagę na różnego rodzaju owady poruszające się pomiędzy kępami roślin. Żyją tu zarówno ich postacie dorosłe, jak i larwy - m.in.: jętki, chruściki, chrząszcze i pluskwiaki różnoskrzydłe. Przyjrzyjmy się dokładniej tym ostatnim. Pluskwiaki różnoskrzydłe Heteroptera (rys. 28) stanowią liczną grupę owadów, wśród których znajdują się Rys. 28. Nartnik (a), płoszczyca (b) i pluskolec (c) gatunki lądowe i wodne. Niektóre pluskwiaki wodne, takie jak np.: płoszczyca szara Nepa cinerea, pluskolec pospolity Notonecta glauca czy topielnica Ranatra linearis, prowadzą całkowicie wodny tryb życia, podczas gdy inne, np. nartniki Gerris i poślizgi Hydrometra, związane są jedynie z powierzchnią wody. Aparat
gębowy pluskwiaków - typu kłująco-ssącego - jest przystosowany do wysysania ofiar. Atakują głównie bezkręgowce wodne i narybek, formy nawodne zaś żywią się owadami spadającymi na powierzchnię wody. Aby dokładniej móc przyjrzeć się temu, co żyje w wodzie możesz, stojąc na pomoście, zaczerpnąć do siatki (wykonanej np. z tiulu lub gazy) trochę wody i zawartość przenieść do kuwety lub jakiegokolwiek innego naczynia. Teraz masz okazję zaobserwować różnorodność form bezkręgowców wodnych i larwy płazów. Po zakończeniu obserwacji całość materiału wpuść z powrotem do stawu. Pamiętaj, aby wykonując te czynności zachować szczególną ostrożność aby nie wpaść do wody. Rys. 34. Pływak żółtobrzeżek (a) i jego larwa (b) Wśród owadów wodnych występujących w stawie łatwo jest odróżnić larwy i postacie dorosłe chrząszczy wodnych, takich jak pływak żółtobrzeżek Dytiscus marginalis (rys. 34), topień Cybister lateralimarginalis, czy krętak pospolity Gyrinus natator. Chrząszcze wodne wykazują szereg przystosowań do życia w wodzie: ich ciało jest spłaszczone grzbieto-brzusznie, głowa, tułów i odwłok ułożone są w jednej płaszczyźnie, powierzchnia ciała jest gładka i lśniąca, a u niektórych gatunków występują komory do przechowywania zapasu powietrza. Występują głównie w wodach płytkich, zarośniętych roślinnością, np. w stawach, rowach i jeziorach, rzadziej większych kałużach, rzekach i strumieniach. Chrząszcze są rozdzielnopłciowe, często spotyka się u nich dymorfizm płciowy - samiec różni się wyglądem od samicy, np. u samca pływaka żółtobrzeżka odnóża pierwszej pary zaopatrzone są w specjalne przyssawki służące do przytrzymywania samicy w czasie kopulacji. Samice chrząszczy wodnych składają jaja na roślinach wodnych lub w ich tkankach. Chrząszcze przechodzą rozwój zupełny, z jaja wylęga się larwa różniąca się znacznie od postaci dorosłej, żyje w wodzie, przechodząc kilka wylinek, po czym przepoczwarza się zwykle na lądzie.
Na koniczynie możesz spotkać gąsienice motyli z rodziny kraśnikowatych Zygaenidae. Łatwiej jednak dostrzeżesz ich formy dorosłe - niewielkie motyle o jaskrawym ubarwieniu (rys. 44), siedzące na polnych kwiatach. Są to owady mało ruchliwe, zazwyczaj poruszające się w promieniu kilkudziesięciu metrów. Są wyjątkowo niesmaczne, dlatego ptaki szybko uczą się pozostawiać je w spokoju. Najczęściej możesz tu zobaczyć czerwonoczarnego kraśnika sześcioplamka Zygaena filipendulae oraz szmaragdowozielonego lśniaka szmaragdzika Procris staticus. Rys. 44. Kraśnik Przy okazji, warto zwrócić uwagę na częstego gościa łąk i zabagnień, jakim jest bocian biały Ciconia ciconia (rys. 45). Ten duży ptak stał się nierozłącznym elementem krajobrazu wiejskiego. Bociany przylatują do nas w kwietniu, samiec zwykle trochę wcześniej, niż samica, zajmując najczęściej zeszłoroczne gniazdo. Para powiększa gniazdo wplatając w nie gałęzie, kępy traw, mech, czasem także papier i różne tkaniny. Pod koniec kwietnia - na początku maja samica znosi 3-4 jaja, Rys. 45. Bocian biały które wysiadywane są na zmianę przez oboje rodziców, aż do wyklucia się piskląt (około 34 dni). Przed odlotem do miejsc zimowania bociany zbierają się w wielkie stada i razem odbywają wędrówki na odległość wielu tysięcy kilometrów. Bociany odżywiają się głównie pokarmem zwierzęcym, na który składają się: owady, mięczaki, dżdżownice, ryby, płazy, gady i drobne ssaki. Rozpiętość skrzydeł dorosłego bociana wynosi ponad 1,5 m, a waga ciała od 2,7 do 4,4 kg. Bociany żyją średnio 10 lat, niektóre jednak dożywają nawet 26 lat.
Na kwiatach wielu roślin, zwłaszcza z rodziny baldaszkowatych, przez cały sezon obserwować możesz liczne, barwne owady, przypominające wyglądem pszczoły lub osy. Są to przedstawiciele rodziny bzygowatych Rys. 54. Bzyg pospolity (a) i gnojka trutniowata (b) Syrphidae, takie jak np. bzyg pospolity Syrphus ribesii, czy gnojka trutniowata Eristalis tenax (rys. 54). Dorosłe bzygowate odwiedzają kwiaty w poszukiwaniu nektaru i pyłku, którymi się odżywiają. Ich larwy prowadzą drapieżny tryb życia, będąc śmiertelnymi wrogami mszyc. Często na tych samych kwiatach możesz spotkać inne gatunki owadów, należące do nadrodziny pszczołowatych Apoidea (rys. 55). Błonkówki te odżywiają się pyłkiem i nektarem kwiatów zarówno jako larwy, jak i postacie dorosłe. Okresowo pszczoły odżywiają się również produkowaną przez mszyce spadzią. Na terenie Wigierskiego Parku Narodowego, oprócz hodowanej przez człowieka pszczoły miodnej, możesz spotkać około 200 gatunków tzw. pszczół dziko żyjących (z 450 gatunków Rys. 55. Lepiarka (a), pszczolinka (b), występujących w Polsce). Pszczoły, obok wielu innych owadów wchodzą w skład murarka (c), trzmielec (d) pożywienia płazów. Warto przy tym wspomnieć, że żaby są wyjątkowo odporne na użądlenia pszczół, bez żadnych widocznych konsekwencji mogą pożreć nawet 20 robotnic pszczoły miodnej.
Rys. 56. Jaszczurka zwinka ssaki. Na suchych stokach pobliskich łąk możesz spotkać wygrzewającą się jaszczurkę zwinkę Lacerta agilis, jedynego występującego na trasie ścieżki przedstawiciela gromady gadów. Jaszczurka zwinka (rys. 56) jest najpospolitszym polskim gadem, występującym na otwartych trawiastych łąkach i nasłonecznionych polanach leśnych, na skraju dróg i wrzosowisk, na zboczach wzgórz i podmiejskich rumowiskach. Zwinka wykazuje wybitnie dzienną aktywność, noce spędza ukryta w norce. Na pokarm zwinki składają się głównie: prostoskrzydłe, gąsienice motyli, chrząszcze biegaczowate, wije, pająki i ślimaki, a w mniejszych ilościach również małe jaszczurki i płazy. Jej naturalnymi wrogami są: duże żaby, zaskrońce, żmije, inne jaszczurki, sowy, czaple, kruki, wrony, sroki, jastrzębie, krety, lisy i inne Wędrując możesz zaobserwować na pobliskich łąkach liczne kopce ziemne, tzw. kretowiska. Są to ślady obecności kreta Talpa europaea (rys. 57), który kopie skomplikowane systemy korytarzy i nor. Spotkać go można na polach, łąkach, w ogrodach i na skraju lasów. Kret doskonale przystosował się do życia pod ziemią. Krótkie kończyny przednie, zaopatrzone w szerokie i mocne pazury, służą mu do kopania. Podziemne chodniki kreta dzielą się na mieszkalne i łowieckie. Właściwe mieszkanie mieści się pod największym kretowiskiem i składa się z kilku komór lęgowych oraz spiżarni. Kret ma intensywną przemianę materii, dziennie zjada tyle, ile sam waży. Samica kreta rodzi średnio 5 młodych, które są małe i ślepe. Samodzielność uzyskują dopiero po dwóch miesiącach, a dojrzałość płciową po roku. Rys. 57. Kret i jego nora