WIGILIA W CIENIU NIEBEZPIECZNYCH SUBSTANCJI CHEMICZNYCH IGILIA W CIENIU NIEBEZPIECZNYCH SUBSTANCJEMIC FTALANY I ALKILOFENOLE W PRÓBKACH KARPIA (CIPRINUS CARPIO L.) POCHODZĄCYCH Z POLSKI I Z TRZECH INNYCH KRAJÓW EUROPY ŚRODKOWO- WSCHODNIEJ (AUSTRII, CZECH I SŁOWACJI) 24 Listopada 2005 r.
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych Greenpeace str. 2 1. WPROWADZENIE Zbliżają się święta Bożego Narodzenia, za równy miesiąc wszyscy zasiądziemy za wigilijnym stołem. Większość z nas spożyje wtedy tradycyjnego karpia, w galarecie bądź podanego na inny sposób. Greenpeace postanowił przekonać się co rzeczywiście dostanie się do naszych żołądków razem ze zjedzonym karpiem. W tym celu postanowiliśmy przebadać dostępne w polskich supermarketach filety z karpia na obecność toksycznych związków chemicznych. Wiemy z własnego doświadczenia, że nasze życie wypełnione jest po brzegi różnego rodzaju chemikaliami. Od zabawek poprzez komputery, dywany, ubrania, meble, po proszki do prania. Produkowane przez człowieka syntetyczne substancje są obecne niemal wszędzie. O niektórych z nich wiemy, że są toksyczne; o wielu, wielu innych nie wiemy praktycznie nic. Coraz więcej badań naukowych wskazuje na to, że związki te odkładają się w środowisku oraz w organizmach ludzi, powodując alergie, nowotwory, poronienia i inne chroniczne dolegliwości. Mimo że, Polacy są coraz bardziej świadomi obecności wokół siebie niebezpiecznych związków chemicznych produkowanych przez człowieka, niewiele osób zdaje sobie tak na prawdę sprawę jak wiele z tych substancji jest używanych jako dodatki w produktach, które kupujemy regularnie i które stosujemy codziennie w naszych domach. Związki chemiczne są ukrytą częścią naszego współczesnego życia. Rzadko się je wymienia, nigdy się ich nie widzi, ale prawie zawsze wchodzą one w skład wielu produktów. Ale czy tylko produktów? Konsekwencją permanentnego używania związków chemicznych do produkcji artykułów codziennego użytku, jest wzrost naszego narażenia na kontakt z tymi substancjami i wystawianie się na ich niebezpieczne działanie. Niektóre z substancji chemicznych łatwo przedostają się bowiem z produktów do środowiska, przenikając do łańcucha pokarmowego i do naszych organizmów. Jak wygląda sytuacja z karpiem w tym kontekście? Karpie sprzedawane w supermarketach w Polsce w większości pochodzą ze stawów rybnych, które spotkać możemy we wszystkich częściach kraju. Z uwagi na fakt, że analizowane próbki karpia nie zostały przez Greenpeace nabyte bezpośrednio od hodowców ryb, tylko w supermarketach jako produkt finalny, niezmiernie trudno jest ustalić źródła chemicznych zanieczyszczeń wykrytych w badanych próbkach. Przypuszczamy, że sam długi proces przygotowywania karpia do sprzedaży łańcuch zdarzeń od momentu wyłowienia ryby ze zbiornika, poprzez transport, magazynowanie, pakowanie, jak również bezpośrednie otoczenie miejsca hodowli (np. bliskość zakładów przemysłowych) etc. mogły przyczynić się do wysokich stężęń ftalanów znalezionych we wszystkich testowanych próbkach. Niemniej, nie było naszym celem wyszczególnienie rodzajów potencjalnych zanieczyszczeń chemicznych na poszczególnych etapach procesu hodowlanego i dostawczego, lecz rzeczywiste przekonanie się o istnieniu poziomów skażenia na ostatnim etapie, którym jest lada supermarketu, a zaraz po niej nasz wigilijny stół.
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych Greenpeace str. 3 2. BADANIA PRÓBEK KARPIA (CIPRINUS CARPIO L.) W październiku 2005 r. Greenpeace zlecił niezależnemu brytyjskiemu laboratorium LGC Ltd. analizę 12 próbek najpopularniejszej odmiany karpia (Ciprinus Carpio L.), spożywanego codziennie przez dużą część Polaków, a zwłaszcza w czasie tradycyjnej kolacji wigilijnej. Aktywiści Greenpeace zakupili próbki karpia w sieciach supermarketów w Warszawie, Wiedniu, Bratysławie i Pradze. Próbki polskie zostały zakupione 10 października br. w Warszawie w supermarkecie Carrefour (Centrum Handlowe Reduta, Al. Jerozolimskie 148) oraz w supermarkecie Auchan (Park Wola, ul. Górczewska 124). W niniejszym raporcie próbki zakupione w Carrefour oznaczono jako "Polska 1" i "Polska 2", a próbkę zakupioną w Auchan oznaczono jako "Polska 3" 1. Próbki nr 1 i 2, jak poinformowano Greenpeace przy zakupie karpia, pochodziły od dwóch odrębnych dostawców świeżych ryb (firmy "Kalmar" i "Halibut"), które korzystają z różnych stawów hodowlanych (firma "Kalmar" posiada stawy rybne w miejscowości Zator, na południu Polski; firma Halibut nie zdradziła nam skąd dokładnie pochodziły sprzedawane w Carrefour ryby). Próbka nr 3 zakupiona w Auchan pochodziła z hodowli ryb w Rzebieńcu koło Piaseczna (woj. mazowieckie). Wszystkie dwanaście próbek zostało zbadanych przez brytyjskie laboratorium pod kątem obecności dwóch grup związków chemicznych: ftalanów i alkilofenoli 2. We wszystkich próbkach wykryto obecność ftalanów 3. Uwagę zwracają zwłaszcza wysokie poziomy niektórych ftalanów w próbkach karpia pochodzących z Polski tj.: DMP (dimetyloftalan - 21,8 ng/g w próbce "Polska 1" - najwyższy zanotowany poziom ze wszystkich 12 próbek) oraz DiBP (ftalan disobutylu - 8.816,1 ng/g - również najwyższy zanotowany poziom ze wszystkich 12 próbek, blisko dwukrotnie wyższy niż drugi najwyższy w próbce "Austria 3"). Ponadto obecność innych związków z grupy ftalanów tj.: DEHP 4 (dietyloheksyftalan - 503,0 ng/g w próbce "Polska 3" - druga najwyższa obecność tego związku po próbce "Austria 3"), DEP (dietyloftalan - 81,7 ng/g w próbce "Polska 1" - druga najwyższa obecność tego związku po próbce "Słowacja 1"), czy DnBP 5 (ftalan dibutylu - 1.018,9 ng/g - drugi najwyższy poziom tego związku po próbce "Słowacja 1") zwracają szczególna uwagę. Alkilofenole wykryte zostały w 5 z 12 próbek, pochodzących głównie z Austrii i Słowacji. W próbkach karpia z Polski i z Czech nie wykryto obecności alkilofenoli 6. 1 zobacz tabela nr 1 (pełna lista oznaczeń próbek) 2 zobacz tabela nr 2 (pełna lista substancji testowanych) 3 zobacz tabela nr 3 (pełne wyniki testowanych próbek) 4 DEHP - dietyloheksyftalan jest najbardziej rozpowszechnionym ftalanem w środowisku; stosowany głównie do zmiękczania plastiku; jego produkcja stanowi połowę łącznej produkcji ftalanów w UE. Obawa o narażenie dzieci na działanie ftalanów skłoniła UE do wprowadzenia zakazu wykorzystania DEHP w zabawkach z PCV, przeznaczonych do gryzienia przez dzieci poniżej 3 roku życia. 5 DnBP, podobnie jak DEHP został sklasyfikowany przez UE (Dyrektywa 2003/36/EC) jako "związek toksyczny dla układu reprodukcyjnego człowieka i ssaków". 6 Obecność alkilofenoli w badanych próbkach była wykrywana dużo rzadziej niż obecność ftalanów. Tłumaczyć to można przyjęciem relatywnie wysokich granic wykrywalności tych związków przez brytyjskie laboratorium ( 100 ng g -1 ).
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych Greenpeace str. 4 3. PEŁNE WYNIKI BADAŃ PRÓBEK KARPIA Z POLSKI I TRZECH INNYCH KRAJÓW EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ Tabela nr 1 Próbka Kraj pochodzenia Data zakupu MIejsce zakupu Austria 1 Austria 8.10.2005 Austria 2 Austria 8.10.2005 Austria 3 Austria 8.10.2005 Nordsee, Wiedeń Hella Gruber, Wiedeń Billa Corso, Wiedeń Czechy 1 n/a 6.10.2005 Tesco, Praga Czechy 2 n/a 6.10.2005 Delvita, Praga Czechy 3 n/a 6.10.2005 Polska 1 Polska 10.10.2005 Polska 2 Polska 10.10.2005 Polska 3 Polska 10.10.2005 Słowacja 1 Słowacja 9.10.2005 Słowacja 2 Słowacja 9.10.2005 Słowacja 3 Słowacja 9.10.2005 Carrefour, Praga Carrefour, Warszawa * Carrefour, Warszawa* Auchan, Warszawa Carrefour, Bratysława Tesco, Bratysława Metro, Ivanka pri Dunaji * jak poinformowano Greenpeace w supermarkecie Carrefour przy zakupie karpia, obie próbki pochodziły od dwóch różnych dostawców świeżych ryb Tabela nr 2 Nazwa (angielska / polska) Di-methylphthalate / dimetyloftalan Di-ethylphthalate / dietyloftalan Di-n-propylphthalate / dipropyloftalan Di-isobutylphthalate / ftalan disobutylu Di-n-butylphthalate / ftalan dibutylu Butylbenzylphthalate / ftalan butylobenzenu Di-2-ethylhexylphthalate / dietyloheksyftalan Di-isononylphthalate / disononyloftalan Di-n-Octylphthalate / ftalan dioktylu Di-isodecylphthalate / disodecyloftalan 4-n-Octylphenol / 4-oktylofenol 4-Nonylphenol / 4-nonylofenol Skrót DMP DEP DPP DiBP DnBP BuBzP DEHP DINP DOP DiDP 4nOP 4NP
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych Greenpeace str. 5 Tabela nr 3 ng/g (w tkance tłuszczowej karpia) DMP DEP DPP DiBP DnBP BuBzP DEHP DOP DINP DiDP 4OP 4NP Austria 1 <12.6 52.3 <12.6 2668.0 561.2 <12.6 285.8 <12.6 8912.5 <126.1 14.0 <126.1 Austria 2 11.9 72.4 <11.7 2757.5 637.9 <11.7 131.1 <11.7 <117.2 <117.2 <11.7 119.9 Austria 3 <12.1 59.0 <12.1 5409.7 1046.1 <12.1 834.4 <12.1 <121.5 <121.5 <12.1 124.8 Czechy 1 <10.5 57.1 <10.5 2913.0 451.7 <10.5 96.6 <10.5 <104.8 <104.8 <10.5 <104.8 Czechy 2 10.2 59.5 <10.1 1566.4 442.1 <10.1 182.1 <10.1 204.1 <100.5 <10.1 <100.5 Czechy 3 <12.3 58.7 <12.3 2037.3 452.7 <12.3 208.1 <12.3 <122.6 <122.6 <12.3 <122.6 Polska 1 21.8 81.7 <12.5 2071.3 1018.9 <12.5 186.8 <12.5 179.8 <124.8 <12.5 <124.8 Polska 2 <13.8 <13.8 <13.8 8816.1 622.3 <13.8 114.5 <13.8 <138.0 <138.0 <13.8 <138.0 Polska 3 12.8 51.0 <11.4 1746.6 501.8 <11.4 503.0 <11.4 <114.2 <114.2 <11.4 <114.2 Słowacja 1 <12.9 82.6 <12.9 4884.8 1077.7 <12.9 213.4 <12.9 <129.1 <129.1 <12.9 145.4 Słowacja 2 10.3 48.0 <9.1 2827.7 423.8 <9.1 102.6 <9.1 199.8 <90.9 <9.1 <90.9 Słowacja 3 <7.6 34.5 <7.6 1001.9 261.7 <7.6 75.9 <7.6 179.0 107.3 <7.6 89.1
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych Greenpeace str. 6 4. WNIOSKI Wykryte w badanych próbkach karpi pochodzących z Polski stężenia ftalanów są na pewno powodem do zaniepokojenia. 90% spośród wszystkich ftalanów produkowanych w UE wykorzystywanych jest jako tzw. zmiękczacze plastiku 7. Na skutek ich szerokiego zastosowania w przemyśle oraz ich właściwości (tj. bardzo powolne uleganie biodegradacji oraz akumulacja w środowisku i w organizmach ludzi i zwierząt) ftalany stały się najbardziej rozpowszechnionym skażeniem chemicznym w naszym środowisku naturalnym. Ftalany uznawane są przez naukowców za substancje bardzo szkodliwe i toksyczne. Wiele związków z rodziny ftalanów powoduje uszkodzenia wątroby, nerek, zaburzenia gospodarki hormonalnej, układu rozrodczego, w tym uszkodzenia płodu. Zdaniem Greenpeace nie powinno ich być w ogóle w środowisku. Znamienny jest fakt, że we wcześniejszych tegorocznych przedsięwzięciach Greenpeace w Polsce dwukrotnie znajdowaliśmy ftalany w tak różnych miejscach jak badane przez nas ścieki odprowadzane bezpośrednio do Odry przez zakłady chemiczne PCC Rokita SA w Brzegu Dolnym niedaleko Wrocławia, czy w kurzu w przedszkolach w Trójmieście, Krakowie, Wrocławiu i Warszawie 8. Potwierdza to tezę stawianą przez wielu naukowców i ekologów, że przemysł chemiczny nie kontroluje w dostateczny sposób wytwarzanych przez siebie związków chemicznych, narażając nas stale na kontakt z toksycznymi substancjami. Czy w związku z tym jesteśmy zupełnie zdani na łaskę przemysłu chemicznego i będziemy zmuszani co roku spożywać karpia z dodatkiem ftalanów podczas wigilijnej kolacji? Niekoniecznie. Greenpeace, podobnie jak 93% Europejczyków, wierzy, że bezpieczeństwo chemiczne jest szalenie istotne dla zdrowia i dla środowiska. Chemikalia przyniosły społeczeństwu ogromne korzyści, ale coraz więcej z nich jest podejrzewanych o przyczynianie się do wywoływania nowotworów, alergii i zaburzeń płodności. Obowiązujące obecnie przepisy nie zdołały zapewnić kontroli nad tysiącami związków chemicznych obecnych na rynku. W przypadku większości z nich opinia publiczna nie ma dostępu do nawet najbardziej podstawowych informacji o bezpieczeństwie stosowania. W tej grupie jest wiele substancji, których negatywny wpływ na ludzi i przyrodę został udowodniony (tak jak w przypadku ftalanów). "Sięgnij po lepszą przyszłość, umieść zasadę substytucji w REACH" Po latach bezczynności rządy oraz obywatele państw UE wreszcie zaczynają być świadome tych zagrożeń. Unia Europejska finalizuje właśnie właśnie rozwiązania, które po raz pierwszy wymuszą na producentach chemikaliów przedstawianie informacji dotyczących wpływu wytwarzanych przez nich substancji chemicznych na ludzkie zdrowie. Wstępny projekt rozporządzenia został nazwany REACH od pierwszych liter wyrazów: Rejestracja, Ewaluacja i Autoryzacja Chemikaliów. 7 Używane są one masowo głównie przy produkcji wyrobów z PCV tj. platikowe zabawki dla dzieci, ubrania przeciwdeszczowe, wykładziny, obudowy do kabli elektrycznych oraz do produkcji farb, klejów, tuszy do drukarek czy kosmetyków. 8 Informacje o ww. akcjach Greenpeace Polska dostępne są na naszej stronie internetowej www.greenpeace.pl
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych Greenpeace str. 7 17 listopada br., po blisko czterech latach prac legislacyjnych, Parlament Europejski przegłosował rozporządzenie REACH. Eurodeputowani poparli jeden z kluczowych postulatów wysuwanych przez koalicję organizacji pozarządowych, mający na celu zwiększenie naszego bezpieczeństwa w kontakcie z toksycznymi chemikaliami, a mianowicie tzw. zasadę substytucji. Nakłada ona na producentów chemikaliów obowiązek zakazu produkcji tzw. substancji wzbudzających szczególne obawy 9 w przypadku istnienia ich bezpieczniejszych odpowiedników. Umieszczenie zasady substytucji w rozporządzeniu REACH jest niewątpliwie wielkim sukcesem Greenpeace i innych organizacji ekologicznych, zważywszy na silny opór lobby chemicznego próbującego do tego niedopuścić. Niestety nie wszystkie postulaty i poprawki organizacji pozarządowych, zmierzające do wprowadzenie rzeczywistej ochrony naszego zdrowia i środowiska przed toksycznymi związkami chemicznymi, znalazły się w obecnej wersji rozporządzenia REACH. System rejestracji chemikaliów, który został przegłosowany w Parlamencie Europejskim oznacza, że 85% wszystkich otaczających nas substancji pozostanie nieprzebadanych. W momencie, gdy będzie brakowało podstawowych danych, system autoryzacji nie będzie prawidłowo działał, bo niebezpieczne substancje nie zostaną wyłapane. Jeszcze w końcu tego roku projekt rozporządzenia REACH przegłosowany przez Parlament Europejski trafi pod obrady rządów krajów członkowskich UE. Każdy kraj będzie miał możliwość zgłoszenia własnych proprawek. Polski rząd i odpowiedzialne w głównej mierze za stanowisko rządu w kwestii REACH Ministerstwo Gospodarki, mają w tej chwili jedno z najbardziej sztywnych i konserwatywnych stanowisk w UE a propos rozporządzenia REACH. Polskie stanowisko odzwierciedla przede wszystkim wąskie interesy przemysłu chemicznego (na dodatek nie tyle polskiego przemysłu co niemieckiego), a nie interes ogółu obywateli, którym jest w pierwszej kolejnośći ochrona własnego zdrowia i otoczenia przed wpływem niebezpiecznych chemikaliów. Greenpeace liczy, że nowy rząd oraz nowy Minister Gospodarki staną wreszcie w debacie nad rozporządzeniem REACH po stronie obywateli, a nie tylko zakładów chemicznych. CZEGO DOMAGA SIĘ GREENPEACE W SPRAWIE NOWEJ POLITYKI CHEMICZNEJ UE (REACH): obowiązkowego wycofywania z produkcji tych związków chemicznych, które nie rozkładają się szybko w środowisku, mogą gromadzić się w organizmach 9 Substancje chemiczne wzbudzające szczególne obawy to te, dla których po wprowadzeniu do środowiska nie ma bezpiecznych metod postępowania. Unia Europejska uczyniła zobowiązanie do ograniczenia lub stopniowej eliminacji ich produkcji i uwolnień do środowiska do 2020 r. Do substancji tych zaliczamy takie, które: nie rozkładają się szybko w środowisku, mogą się gromadzić w organizmach żywych (bioakumulujące się), są toksyczne; lub mogą zakłócać pracę układu hormonalnego; lub mogą wywoływać raka (rakotwórcze); lub mogą modyfikować geny (mutagenne); lub są toksyczne dla układu rozrodczego; lub budzą podobne obawy.
Wigilia w cieniu niebezpiecznych substancji chemicznych Greenpeace str. 8 żywych (bioakumulujące się) lub mogą zakłócać pracę układu hormonalnego. umieszczenia "zasady substytucji" - zakazu dalszej produkcji substancji chemicznych "wzbudzających szczególne obawy", w przypadku istnienia ich bezpieczniejszych odpowiedników. ujawniania pełnej listy substancji chemicznych używanych w procesie wytwórczym danego produktu, włącznie z opisem ich wpływu na zdrowie człowieka i na środowisko naturalne. wprowadzenia zasady odpowiedzialności przemysłu chemicznego za negatywne skutki, które mogą wywoływać niektóre substancje chemiczne zawarte w produktach. wprowadzenia tych samych regulacji prawnych dla chemikaliów importowanych na teren UE jak dla związków chemicznych wyprodukowanych w UE - po to aby skutecznie chronić konsumentów i uniknąć zachwiania konkurencji. Dowiedz się więcej o REACH: http://www.chemicalreaction.org http://www.wwf.pl/detox http://www.greenpeace.org.uk/products/toxics/index.cfm