Trwa³e u ytki zielone w polskich parkach krajobrazowych. Cz. I. Stan i zagro enia

¹karstwo w Polsce (Grassland Science in Poland), 12, 165-176 Copyright by Polish Grassland Society, Poznañ, 2009 PL ISSN 1506-5162 ISBN 978-83-89250-22-3 Trwa³e u ytki zielone w polskich parkach krajobrazowych. Cz. I. Stan i zagro enia D. SIENKIEWICZ-PADEREWSKA, P.STYPIÑSKI Katedra Agronomii, Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Permanent grasslands in the Polish landscape parks. Part I. The state and the threats Abstract. Both identification and elimination of the factors that could be danger for grassland ecosystems are the most important tasks concerning maintenance and protection of grassland biodiversity. On the base of the studies carried out in the year of 2005 and questionnaires that have been sent to all landscape Parks in Poland was possible to find out how is the area of permanent grasslands located in the Polish landscape parks and list the most harmful factors for grasslands. It was found that the approximate area of the permanent grasslands placed in the Polish landscape parks amounts 513.000 ha. The most dangerous for those ecosystems are: cessation of utilisation, changes in the soil water regime, grasslands conversion into arable land, afforestation, infrastructure, urbanization and tourist building. Also legislation problems seems to be important for semi-natural ecosystems. Keywords:environmental protection, grassland communities, secondary succession, semi-natural ecosystems 1. Wstêp Trwa³e u ytki zielone to w warunkach geograficznych Polski zwykle pó³naturalne, antropogeniczne ekosystemy wystêpuj¹ce w zró nicowanych warunkach siedliskowych, charakteryzuj¹ce siê ogromnym bogactwem gatunkowym (STAÑKO-BRÓDKOWA, 1989; TR BA, 1994; KRYSZAK, 2001; SIENKIEWICZ-PADEREWSKA, 2008). Stanowi¹c ³¹cznie ponad 10% powierzchni kraju (GUS, 2006) s¹ znacz¹c¹ czêœci¹ polskiego krajobrazu. Wydaje siê, e ze wzglêdu na pe³nione funkcje gospodarcze, przyrodnicze, spo³eczne i in. (GOLIÑSKI, 1997; KOZ OWSKI i wsp., 2000; ALLEN, 2004) trwa³e u ytki zielone i zwi¹zane z nimi wartoœci przyrodnicze mog¹ i powinny znaleÿæ istotne miejsce w planach ochrony parków krajobrazowych oraz byæ integralnym elementem realizacji zadañ statutowych parków. Obecnie na terenie Polski funkcjonuje 120 parków krajobrazowych (GUS, 2006). Ustawodawca nak³ada na nie obowi¹zek integracji dzia³alnoœci gospodarczej z zadaniami ochrony przyrody (DZ.U. NR 92, POZ. 880 z 2004 r. ART. 16). U ytki zielone zajmuj¹ istotn¹ czêœæ ³¹cznej powierzchni parków krajobrazowych, ale nie wiadomo dok³adnie, jaki jest jej rozmiar. W materia³ach G³ównego Urzêdu Staty-

166 D. Sienkiewicz-Paderewska, P. Stypiñski stycznego mo emy znaleÿæ informacjê tylko o powierzchni u ytków rolnych w parkach krajobrazowych. Bardziej szczegó³owe dane prezentuj¹ ANDRZEJEWSKI iweigle (2003), wed³ug których udzia³ ³¹k i pastwisk w parkach krajobrazowych to 8,0% ich ³¹cznej powierzchni. Autorzy nie wskazuj¹ jednak na Ÿród³o prezentowanych danych, dlatego uznaliœmy, e konieczne jest uœciœlenie tych informacji, tym bardziej, e wi¹ e siê to bezpoœrednio z realizacj¹ programów rolno-œrodowiskowych i zarz¹dzania obszarami Natura 2000. Ekosystemy trawiaste s¹ nara one na niszcz¹ce dzia³anie znacznej liczby czynników pochodzenia naturalnego (np. powodzie, erozja, sukcesja wtórna) lub antropogenicznego (zaprzestanie u ytkowania, zmiana sposobu u ytkowania, eksploatacja torfu, eutrofizacja i in.). Wiêkszoœæ z nich to czynniki antropogeniczne (TR BA, 1994), których dzia³anie, jak zauwa a ZA USKI (2002), jest czêsto wielokierunkowe, a ich rola bardzo ró na, od zasadniczej do marginalnej, zale nie od stopnia intensywnoœci czynnika i specyfiki ekosystemu. Eliminacja tych czynników wydaje siê byæ jednym z najistotniejszych zadañ maj¹cych na celu utrzymanie i ochronê bioró norodnoœci ekosystemów trawiastych (FIJA KOWSKI, 1996; STYPIÑSKI ipiotrowska, 1997; ZA USKI, 2002; PERZANOWSKA imróz, 2003). Celem pracy by³o okreœlenie powierzchni trwa³ych u ytków zielonych w parkach krajobrazowych, ustalenie, jaki jest stan ich inwentaryzacji oraz jaka jest wiedza o ich walorach przyrodniczych, a tak e sporz¹dzenie listy czynników, które najbardziej zagra- aj¹ istnieniu pó³naturalnych ekosystemów trawiastych i wartoœci przyrodniczych z nimi zwi¹zanych. 2. Materia³ i metody We wrzeœniu 2005 roku do dyrekcji wszystkich parków krajobrazowych w Polsce (127 dyrekcji) skierowano badanie ankietowe. Formularz badania zawiera³ 13 pytañ dotycz¹cych trwa³ych u ytków zielonych, znajduj¹cych siê w obrêbie badanego parku i jego strefy ochronnej (otuliny). Pytania dotyczy³y: udzia³u u ytków zielonych w strukturze powierzchni parków, ich miejsca w planach ochrony, form i sposobów ich ochrony, walorów przyrodniczych. Szczególny nacisk po³o ono na identyfikacjê czynników zagra aj¹cych istnieniu i funkcjonowaniu ekosystemów u ytków zielonych. W sytuacji, gdy park krajobrazowy by³ podzielony na obszary kompetencji kilku dyrekcji (zespo³y parków krajobrazowych), formularz ankiety zosta³ wys³any do ka dej z dyrekcji. Odpowiedzi respondentów by³y traktowane niezale nie, jako osobne obserwacje. Wyj¹tek stanowi³y pytania o wielkoœæ parków krajobrazowych, wielkoœæ otuliny oraz fakt jej istnienia wokó³ parku. Wówczas powierzchnie terenów podleg³ych osobnym dyrekcjom zosta³y liczone ³¹cznie. Na proœbê o wype³nienie formularza sporz¹dzonej ankiety pozytywnie odpowiedzia³o 122 ze 127 dyrekcji parków krajobrazowych, co stanowi a 96% respondentów. Odes³ane formularze by³y ca³kowicie, b¹dÿ czêœciowo wype³nione. W wiêkszoœci przypadków wype³nia³ je bezpoœrednio dyrektor parku, ewentualnie osoba przez niego wskazana. Wiêkszoœæ ankietowanych udzieli³a odpowiedzi na wszystkie zawarte w formula- PT, ¹karstwo w Polsce, 12, 2009

Trwa³e u ytki zielone w polskich parkach krajobrazowych. Cz. I. Stan i zagro enia 167 rzu pytania. Informacje na temat powierzchni parków i ich strefy ochronnej znalaz³y siê we wszystkich 122 odes³anych formularzach. By oszacowaæ œredni¹ powierzchniê parku krajobrazowego i strefy ochronnej dla Polski, a tak e by umo liwiæ podanie ekstremów, dla czterech brakuj¹cych parków wyj¹tkowo uzupe³niono dane ankietowe danymi GUS (2006) oraz zsumowano powierzchnie piêciu parków, kierowanych przez ró ne dyrekcje. Pozwoli³o to na oszacowanie œredniej powierzchni ogólnej parku (park wraz ze stref¹ ochronn¹), parku, a tak e strefy ochronnej. Przeprowadzone badanie ankietowe jest badaniem pe³nym z brakami danych (OPEN- HEIM, 2004). Z tego powodu mo liwa by³a ocena parametrów populacyjnych (np. frakcja dyrekcji parków odnotowuj¹cych zaprzestanie u ytkowania lub brak op³acalnoœci gospodarowania jako zagra aj¹ce trwa³oœci ekosystemów trwa³ych u ytków zielonych na obszarze parku), natomiast nie mo na by³o okreœlaæ precyzji szacowania parametrów np. za pomoc¹ przedzia³ów ufnoœci. Do opracowania i analizy zebranych danych wykorzystano nastêpuj¹ce metody statystyczne: grupowanie za pomoc¹ hierarchicznej analizy skupieñ metod¹ Ward a grupuj¹c¹ obiekty podobne pod wzglêdem miary Jaccard a (S) (Wzór 1), wyliczenie statystyk, takich jak œrednia, wartoœæ minimalna, wartoœæ maksymalna, procent. S c a b c gdzie: a liczba zagro eñ dostrze onych tylko w pierwszym parku; b liczba zagro eñ dostrze onych tylko w drugim parku; c liczba zagro eñ powtarzaj¹cych siê dla obu parków. Wykorzystuj¹c metodê analizy skupieñ zagro enia po³¹czono w grupy zagro eñ najczêœciej wystêpuj¹cych (zaznaczanych) równoczeœnie w danym parku. Kolejnym zagadnieniem poruszonym w badaniu ankietowym by³a próba rozstrzygniêcia, które z zauwa- anych przez respondentów zagro eñ s¹ szczególnie niebezpieczne dla trwa³ych u ytków zielonych. Wyniki dotycz¹ce wy ej wymienionych zagadnieñ zestawiono w tabeli 3. 3. Wyniki i dyskusja 3.1. Powierzchnia parków krajobrazowych Aby uzyskaæ podstawê dla obliczenia powierzchni udzia³u trwa³ych u ytków zielonych w parkach oraz ich strefach ochronnych, niezbêdne by³o uzyskanie danych o ich powierzchni ogólnej. Umo liwi³o to równie szersze spojrzenie na problemy zwi¹zane z zagro eniami oraz ochron¹ ekosystemów trawiastych znajduj¹cych w parkach. Œrednia ogólna powierzchnia parku krajobrazowego (park wraz z otulin¹) wynosi 34835,25 ha. Najmniejsz¹ ogóln¹ powierzchniê posiada PK Stawki i wynosi ona PT, Grassland Science in Poland, 12, 2009

168 D. Sienkiewicz-Paderewska, P. Stypiñski 4166,0 ha, zaœ ogólna powierzchnia najwiêkszego PK Orlich Gniazd, jest prawie 34-krotnie wiêksza i wynosi 140067,0 ha. Œrednia powierzchnia parku krajobrazowego (bez otuliny) to 21685,21 ha. Minimaln¹ powierzchniê ma PK Stawki, tylko 1732,00 ha, najwiêksz¹ Park Dolina Baryczy 87040,00 ha i jest on a 50-krotnie wiêkszy od PK Stawki. Spoœród badanych parków krajobrazowych 34 parki nie maj¹ strefy ochronnej, co stanowi 29,3% ich ogólnej liczby. Wœród parków posiadaj¹cych otulinê, najmniejsza otacza PK Doliny Dolnej Odry (1149,00 ha), najwiêksz¹ strefê ochronn¹ 83170,00 ma PK Dolina S³upi. 3.2. Powierzchnia u ytków zielonych Wœród 122 dyrekcji parków krajobrazowych tylko 13 udostêpni³o pe³ne dane o powierzchni trwa³ych u ytków zielonych znajduj¹cych siê na terenie parków. Pe³ne dane dotycz¹ powierzchni trwa³ych u ytków zielonych z podzia³em na ³¹ki i pastwiska w ogólnej powierzchni parku, parku oraz otulinie. Brak odpowiedzi respondenci z w³asnej inicjatywy czêstokroæ t³umaczyli brakiem takich danych. Wiele dyrekcji podawa³o dane niepe³ne, np. tylko powierzchniê trwa³ych u ytków zielonych w ogólnej powierzchni parku, parku i otulinie. Przedstawiono to szczegó³owo w tabeli 2. Tabela 1. Liczba odpowiedzi na pytanie o powierzchniê trwa³ych u ytków zielonych znajduj¹cych siê w granicach parku Table 1. Permanent grasslands area in the Polish landscape parks number of answers Obszar Area Trwa³e u ytki zielone Permanent grasslands ¹ki Meadows Pastwiska Pastures Ogó³em Total 72 27 26 Park Park 77 33 31 Otulina Protection zone 35+35* 13+35 13+35* * liczba parków, które nie posiadaj¹ otuliny number of the parks that have no the protection zone Szacunkowa powierzchnia trwa³ych u ytków zielonych w ogólnej powierzchni wszystkich 120 parków krajobrazowych w Polsce wynosi 513 000 ha (na podstawie danych z 72 parków uzupe³nionych o dane G³ównego Urzêdu Statystycznego 2006 w przypadku parków, z których nie uzyskano kompletnych danych) parków. W samych parkach stanowi¹ one ok. 61% tej powierzchni, czyli w przybli eniu 311 000 ha (na podstawie danych z 77 parków). Na otuliny przypada ok. 39%, co daje powierzchniê trwa³ych u ytków zielonych w otulinach wielkoœci ok. 202 000 ha. Mniejszy udzia³ trwa³ych u ytków zielonych znajduj¹cych siê w otulinie spowodowany jest faktem, e otuliny stanowi¹ 37,6% ogólnej powierzchni parków. Udzia³ trwa³ych u ytków zielonych w ogólnej powierzchni parków krajobrazowych, w parkach oraz w strefach ochronnych parków jest zbli ony i wynosi odpowiednio: 12,12%, 11,77% oraz 12,90%. Uzyskane dane jednostkowe o powierzchni trwa³ych u ytków zielonych w Polsce PT, ¹karstwo w Polsce, 12, 2009

Trwa³e u ytki zielone w polskich parkach krajobrazowych. Cz. I. Stan i zagro enia 169 dostêpne s¹ w pracy doktorskiej Zagro enia i ochrona u ytków zielonych w parkach krajobrazowych ze szczególnym uwzglêdnieniem parku Podlaski Prze³om Bugu (SIENKIEWICZ-PADEREWSKA, 2008). Nale y podkreœliæ, e brakowa³o do tej pory w Polsce tak szczegó³owych danych dotycz¹cych u ytków zielonych w parkach krajobrazowych. 3.3. Walory przyrodnicze u ytków zielonych i ich ochrona w obrêbie parków krajobrazowych Wed³ug opinii dyrekcji u ytki zielone po³o one na terenie parków krajobrazowych s¹ cenne pod wzglêdem przyrodniczym (tab. 2). Wiêkszoœæ ankietowanych sygnalizuje jednoczesne wystêpowanie kilku wymienionych wartoœci przyrodniczych. Tylko w 4 parkach nie dostrze ono w obrêbie u ytków zielonych jakichkolwiek przyrodniczych walorów. Tabela 2. Walory przyrodnicze u ytków zielonych w parkach krajobrazowych wed³ug dyrekcji parków Table 2. Nature values connected with the grasslands located in the Polish landscape parks by the parks management gatunki roœlin objête œcis³¹ ochron¹ gatunkow¹ plant species under strict legal protection W obrêbie trwa³ych u ytków zielonych znajduj¹cych siê na terenie parku wystêpuj¹: In the area of the permanent grasslands located in the park occur: gatunki roœlin objête czêœciow¹ ochron¹ gatunkow¹ plant species under partial legal protection cenne zbiorowiska roœlinne rare plant communities stanowiska lêgowe ptaków chronionych breedding areas of legally protected birds inne osobliwoœci przyrodnicze other nature values brak istotnych walorów przyrodniczych lack of important nature values 84,4% 82,8% 82,0% 82,8% 22,1% 3,0% Na terenie 77 ze 121 parków krajobrazowych lub w obrêbie ich stref ochronnych znajduj¹ s¹ obszary objête ochron¹ w europejskiej Ekologicznej Sieci Obszarów Chronionych Natura 2000. 3.4. Zagro enia u ytków zielonych w parkach krajobrazowych Przeprowadzone badania pozwoli³y na identyfikacjê czynników, które mog¹ zagra- aæ istnieniu lub trwa³oœci pó³naturalnych zbiorowisk trawiastych wystêpuj¹cych w parkach krajobrazowych. Dyrekcje wymienia³y œrednio 8 takich czynników. Tylko w jednym parku nie dostrze ono adnych negatywnych zjawisk, które mog¹ oddzia³ywaæ na trwa³e u ytki zielone. PT, Grassland Science in Poland, 12, 2009

170 D. Sienkiewicz-Paderewska, P. Stypiñski Najczêœciej informowano o zaprzestaniu gospodarki ³¹kowo-pastwiskowej na u ytkach zielonych (tab. 3). O zjawisku tym i jego skutkach dla zbiorowisk czy szerzej, ekosystemów trwa³ych u ytków zielonych pisze wielu autorów (m.in. STYPIÑSKI igro- BELNA, 2000; G OWACKI i wsp., 2003; URBAN igrzywna, 2003; TR BA i wsp., 2004; KRYSZAK i wsp., 2005; RADKOWSKI igrygierzec, 2005). Bezpoœrednim przejawem zaprzestania gospodarki rolnej w obrêbie pó³naturlanych trwa³ych u ytków zielonych jest zapocz¹tkowanie procesów sukcesyjnych prowadz¹cych do wykszta³cenia zbiorowisk zio³oroœlowych lub leœnych. Pocz¹tkowo zmiany te mog¹ byæ trudno zauwa alne bez przeprowadzenia badañ geobotanicznych i dok³adnej analizy botanicznego sk³adu zbiorowisk roœlinnych. W póÿniejszym okresie, gdy na ³¹ki i pastwiska zaczynaj¹ wkraczaæ zio³oroœla, krzewy i drzewa, zmiany te s¹ jaskrawo widoczne i czêsto okreœlane mianem zarastania. Takie zaawansowane zmiany sukcesyjne dostrze ono na terenie ok. 85% parków krajobrazowych. W czo³ówce listy zagro eñ znajduje siê wypalanie zeschniêtej runi na u ytkach zielonych. Niepokoi ono prawie 2/3 dyrekcji parków. ród³em problemu, zwi¹zanym z nisk¹ op³acalnoœci¹ produkcji zwierzêcej i spadkiem pog³owia byd³a w Polsce, jest wykorzystanie siana (ZARZYCKI, 2001). W efekcie zdarza siê, e zeschniêta ruñ jest wypalana, choæ jest to prawnie zabronione i jednoczeœnie najczêœciej oceniane jako niebezpieczne dla ekosystemów trawiastych (JANKOWSKI inowak, 2000; HOLUK, 2001; ZA USKI, 2002). Wed³ug ZARZYCKIEGO iszymacha (2006), bezpoœredni wp³yw wypalania runi na ekosystem jest niewielki. Dopiero poœrednio, w d³ugim okresie, wypalanie powoduj¹ce przyspieszenie mineralizacji i nagrzewania siê gleby oraz usuniêcie warstwy hamuj¹cej wzrost m³odych pêdów mo e powodowaæ niepo ¹dane zmiany w sk³adzie gatunkowym zbiorowisk trawiastych. Istnieje te inna strona tego zagadnienia. Zaprzestanie gospodarowania na u ytkach zielonych lub jego nadmierna ekstensyfikacja, prowadz¹ce do powstawania zakrzaczeñ lub zadrzewieñ na ³¹kach i pastwiskach, powoduj¹ zacienianie i w konsekwencji ustêpowanie œwiat³olubnych gatunków roœlin. Wówczas, paradoksalnie, wypalanie mo e przyczyniaæ siê do ich zachowania. Przypuszczalnie w³aœnie wypalanie, z którym walczy np. Dyrekcja PK Podlaski Prze³om Bugu sta³o siê przyczyn¹ przetrwania reliktu polodowcowego, jakim jest brzoza niska (Betula humilis Shrank) na badanym obszarze (SIENKIEWICZ-PADEREWSKA, 2007). Wa kim problemem, podkreœlanym przez ponad 40% respondentów jest obserwowane przesuszenie siedlisk trwa³ych u ytków zielonych. Czterokrotnie mniej dyrekcji dostrzega k³opoty z wtórnym zabagnieniem. Wydaje siê, e w literaturze równie czêsto sygnalizowane s¹ zmiany w strukturze zbiorowisk roœlinnych spowodowane jednym, jak i drugim zjawiskiem (KRYSZAK i wsp., 2005; TR BA, 2001). Wed³ug TR BY (1994) przeprowadzone zabiegi odwadniaj¹ce wywieraj¹ najwiêkszy wp³yw na warunki siedliskowe, a co za tym idzie równie na porastaj¹c¹ siedliska roœlinnoœæ. Co ciekawe, tylko ok. 5% respondentów twierdzi, e istotn¹ groÿb¹ dla trwa³ych u ytków zielonych jest rozbudowa wa³ów przeciwpowodziowych. Prezentowane wyniki wydaj¹ siê œwiadczyæ o koniecznoœci czêstszego eksponowania problemu wp³ywu zmian warunków wodnych w glebie na przekszta³cenia ekosystemów trawiastych. Grupê zagro eñ wyraÿnie dostrzeganych przez dyrekcje parków krajobrazowych tworz¹ zagro enia zwi¹zane z zamian¹ trwa³ych u ytków zielonych na tereny leœne oraz PT, ¹karstwo w Polsce, 12, 2009

Trwa³e u ytki zielone w polskich parkach krajobrazowych. Cz. I. Stan i zagro enia 171 Tabela 3. Czynniki zagra aj¹ce trwa³ym u ytkom zielonym w parkach krajobrazowych wed³ug dyrekcji parków Table 3. Factors threatened permanent grasslands in the Polish landscape parks by the respondents Grupa zagro eñ Group of threats 1 2 Zagro enia Threats Zaprzestanie u ytkowania (koszenia/wypasu) Cessation of utilization (mowing/grazing) Zarastanie Secondary succession Wypalanie Burning Brak op³acalnoœci gospodarowania Unprofitability of grassland production Zalesianie Afforestation Przesuszenie Soil drainage Zamiana na grunty orne Conversion into arable land Przeznaczenie pod zabudowê dla celów rekreacyjnych Tourist building Zbyt ma³a obsada wypasanych zwierz¹t Low stocking rate Zbyt skromne œrodki finansowe Financial difficulties Brak odpowiedniej liczby pracowników Insufficient staff level Niedostateczne uprawnienia decyzyjne zarz¹du parku Limited decision rights of the park management Nieprawid³owa gospodarka odpadami Inappropriate waste management Niekontrolowany wykup ziemi Unrestricted buying out of land Przeznaczenie na rozwój infrastruktury Infrastructure building Przeznaczenie dla celów urbanizacyjnych Urbanization building Mechanizacja gospodarki ³¹karskiej Mechanization of grassland farming K³usownictwo Poaching Uci¹ liwe s¹siedztwo zak³adów przemys³owych, aglomeracji miejskich lub innych emitorów zanieczyszczeñ Neighbouring of pollutants emitters Powszechnoœæ wystêpowania Frequency of occurring (%) Postrzegane jako szczególnie niebezpieczne Degree of danger (%) 84,4 46,7 84,4 27,0 58,2 13,1 58,2 9,0 48,4 9,0 41,0 13,9 41,0 9,0 40,2 14,8 37,7 2,5 34,4 1,6 33,6 2,5 32,0 3,3 29,5 1,6 25,4 4,9 23,8 7,4 22,1 5,7 16,4 0,8 13,9 2,5 7,4 0,0 PT, Grassland Science in Poland, 12, 2009

172 D. Sienkiewicz-Paderewska, P. Stypiñski Grupa zagro eñ Group of threats 3 4 Zagro enia Threats Zabagnienie Secondary marshy processes Trudnoœci w egzekwowaniu zarz¹dzeñ w³adz parku Difficulties in execution of regulations Brak nawo enia Lack of fertilization Trudnoœci w wypracowaniu wspólnego stanowiska z w³adzami gmin Difficulties in agrement with local government Budowa wa³ów przeciwpowodziowych Dams building Zbyt wczesny termin I-go pokosu Early cutting Intensyfikacja nawo enia High fertilization input Niew³aœciwa gospodarka leœna Inappropriate forest management Wzrost czêstotliwoœci koszenia Icreasing in number of cuttings per year Zwiêkszenie obsady wypasanych zwierz¹t High stocking rate Zbyt póÿny termin I-go pokosu Late cutting na tereny intensywniej u ytkowane rolniczo (grunty orne). Zjawisko zamiany trwa³ych u ytków zielonych na grunty orne by³o wymieniane przez 41% ankietowanych (tab. 3). Czêsto wskazywano równie na zmniejszanie siê powierzchni trwa³ych u ytków zielonych na rzecz obszarów przeznaczonych pod zabudowê o ró nym charakterze. Najczêœciej by³a to zabudowa dla celów rekreacyjnych, ale wymieniano równie przeznaczanie gruntów pod trwa³ymi u ytkami zielonymi na cele rozwoju infrastruktury, czy zabudowê miejsk¹. Nieco ponad 1/4 dyrekcji informowa³a o niekontrolowanym wykupie gruntów zewidencjonowanych jako trwa³e u ytki zielone. Równie sygna³y p³yn¹ce z literatury (FIJA KOWSKI, 1996; G OWACKI i wsp., 2002; YSZKOWSKA, 2003) zwracaj¹ uwagê na problem zmiany przeznaczenia gruntów pod trwa³ymi u ytkami zielonymi. Na podstawie uzyskanych danych nie ma wprawdzie mo liwoœci precyzyjnego okreœlenia skali zjawiska i powierzchni trwa³ych u ytków zielonych, których dotyczy problem zmiany u ytkowania, jednak prezentowane wyniki rzucaj¹ pewne œwiat³o na to zagadnienie. Sugeruj¹ one, e byæ mo e warto zbadaæ, o ile dok³adnie obszar trwa³ych u ytków zielonych zmniejszy siê w zwi¹zku z realizacj¹ wymienionych celów poza-przyrodniczych. Powszechnoœæ wystêpowania Frequency of occurring (%) Postrzegane jako szczególnie niebezpieczne Degree of danger (%) 13,1 3,3 9,8 1,6 9,8 0,8 8,2 0,8 4,9 3,3 13,1 0,8 5,7 2,5 4,1 0,0 2,5 2,5 2,5 2,5 1,6 0,0 PT, ¹karstwo w Polsce, 12, 2009

Trwa³e u ytki zielone w polskich parkach krajobrazowych. Cz. I. Stan i zagro enia 173 Ponad 1/3 ankietowanych uwa a, e problemy zwi¹zane z niedofinansowaniem parków, niedostatkami kadrowymi i brakiem szerszych uprawnieñ decyzyjnych w³adz parków krajobrazowych równie mog¹ istotnie zawa yæ na losie trwa³ych u ytków zielonych zlokalizowanych w obrêbie parków. Oko³o 10,0% dyrekcji skar y siê równie na brak w³aœciwej wspó³pracy z w³adzami gmin oraz sygnalizuje trudnoœci w egzekwowaniu swoich zarz¹dzeñ. Problemy prawno-organizacyjne, z którymi stykaj¹ siê dyrekcje polskich parków krajobrazowych bezpoœrednio wp³ywaj¹ na mo liwoœæ redukowania liczby i zasiêgu czynników zagra aj¹cych ekosystemom trawiastym wystêpuj¹cych na obszarze parków. Najrzadziej niepokoi³y respondentów czynniki œwiadcz¹ce o intensyfikacji gospodarowania na u ytkach zielonych: zbyt wczesny termin I-go pokosu, intensyfikacja nawo enia azotem, wzrost czêstotliwoœci koszenia, zwiêkszenie obsady wypasanych zwierz¹t, mechanizacja gospodarki ³¹karskiej. Okazuje siê wiêc, e intensyfikacja gospodarowania na u ytkach zielonych, która doprowadzi³a do daleko id¹cej degradacji ³¹k i pastwisk w Europie Zachodniej i jednoczeœnie do wyraÿnych zagro eñ dla zachowania ró norodnoœci biologicznej (HOPKINS iholtz, 2006), w Polsce nie jest g³ównym problemem. GroŸniejsza wydaje siê postêpuj¹ca ekstensyfikacja, a zw³aszcza ca³kowite zaprzestanie u ytkowania. Respondenci mieli równie mo liwoœæ rozszerzenia podanej listy potencjalnych zagro eñ o inne, które ich zdaniem mog¹ okazaæ siê szkodliwe dla ekosystemów trawiastych. Dyrekcje, które skorzysta³y z tej opcji najczêœciej wymienia³y zjawiska wystêpuj¹ce lokalnie, wynikaj¹ce ze specyfiki terenu, na którym zlokalizowany jest park krajobrazowy. Dziêki temu lista ta zosta³a uzupe³niona o nastêpuj¹ce problemy: zalecana przez agencje rolnicze likwidacja oczek œródpolnych i kêp drzew zwiêkszaj¹cych mozaikê siedliskow¹, niew³aœciwa gospodarka wodna, obni enie poziomu wód gruntowych z powodu braku w³aœciwego u ytkowania zastawek w urz¹dzeniach melioracji szczegó³owych przez wiêkszoœæ (tutejszych) rolników, plany budowy nowych stawów rybnych, funkcjonowanie zbiornika zaporowego, niski poziom wody Jezioro Gop³o, wahania do 140 cm wadliwe przepusty w wa³ach, z³e funkcjonowanie przepompowni na wale, plantacje wierzby energetycznej, bobry, pozyskiwanie torfu, intensyfikacja rolnictwa, w szczególnoœci mleczarstwa. Podane wy ej czynniki s¹ cytowane bezpoœrednio za respondentami. Wiele z nich œwiadczy o problemach z gospodarowaniem wod¹. 4. Wnioski Inwentaryzacja ekosystemów trawiastych wystêpuj¹cych w parkach krajobrazowych jest wci¹ niewystarczaj¹ca. Pe³ne dane o powierzchni trwa³ych u ytków zielonych na terenie parków krajobrazowych posiada tylko 11,0% dyrekcji parków. Szacunkowa powierzchnia trwa³ych u ytków zielonych w parkach krajobrazowych i ich strefach ochronnych wynosi ³¹cznie ok. 513 000 ha, a ich œredni ³¹czny udzia³ to 12,12% ogólnej powierzchni parku. PT, Grassland Science in Poland, 12, 2009

174 D. Sienkiewicz-Paderewska, P. Stypiñski Do najwiêkszych zagro eñ dla trwa³ych u ytków zielonych nale ¹: zaprzestanie gospodarowania, zmiany stosunków wodnych w siedliskach, zamiana na grunty o innym przeznaczeniu oraz problemy prawno-organizacyjne parków krajobrazowych. Literatura ALLEN T.D., 2004. Environmetal benefits from grassland farming. Grassland into 21st Century, BGS Occasinual Symposium, 29, 134-142. ANDRZEJEWSKI R., WEIGLE A., 2003. Ró norodnoœæ biologiczna Polski. Drugi polski raport 10 lat po Rio. NOŒ, Warszawa. DZIENNIK USTAW NR 92, POZ. 880 z 2004 r. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. FIJA KOWSKI D. (red.), 1996. Ochrona przyrody i œrodowiska naturalnego w Œrodkowowschodniej Polsce. Wydawnictwo UMCS, Lublin. GUS, 2006. Ochrona œrodowiska w 2006 r. ZWS, Warszawa. G OWACKI Z., FALKOWSKI M., KRECHOWSKI J., MARCINIUK J., MARCINIUK P., NOWICKA-FAL- KOWSK K., WIERZBA M., 2003. Czerwona lista roœlin naczyniowych Niziny Po³udniowopodlaskiej. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 59, 2, 5-41. G OWACKI Z., MARCINIUK P. WIERZBA M., 2002. Szata roœlinna doliny Bugu w Polsce-odcinek dolny. W: Dombrowski A., G³owacki Z. Jakubowski W., Kovalchuk I., Michalczyk Z., Nikiforov M., Szwajger W., Wojciechowski F.H. Korytarz ekologiczny Bugu. Stan- -Zagro enia-ochrona. Fund. IUCN Poland, 122-138. GOLIÑSKI P., 1997. Ekonomiczne i techniczne uwarunkowania produkcji pasz na u ytkach zielonych w zale noœci od poziomu jej intensywnoœci. Biuletyn Oceny Odmian 29, 11-25. HOLUK J., 2001. Ochrona ekosystemów torfowiskowych w Che³mskim i Sobiborskim Parku krajobrazowym. W: Materia³y Konferencji Ochrona przyrody i bioró norodnoœci w parkach krajobrazowych. Chalin. HOPKINS A., HOLZ B., 2006. Grassland for agriculture and nature conservation: production, quality and multi-funcionality. Agronomy Reasearch, 4 (1), 3-20. JANKOWSKI K., NOWAK M., 2000. Dobre praktyki rolnicze na u ytkach zielonych. Wiadomoœci melioracyjne i ³¹karskie, 3, 116-118. KOZ OWSKI S., GOLIÑSKA B., GOLIÑSKI P., 2000. Pozapaszowa funkcja traw. ¹karstwo w Polsce, 3, 79 94. KRYSZAK A., 2001. Ró norodnoœæ florystyczna zespo³ów ³¹k i pastwisk klasy Molinio-Arrhenatheretea w Wielkopolsce w aspekcie ich wartoœci gospodarczej. Roczniki AR Poznañ, Rozprawy Naukowe, 314. KRYSZAK J., KRYSZAK A., GRYNIA M., 2005. Zmiany w siedliskach i zbiorowiskach ³¹kowych w górnym odcinku Baryczy. Ann. UMCS, E, 41-48. OPENHEIM A.N., 2004. Kwestionariusze, wywiady, pomiary postaw. Wydawnictwo Zysk i s-ka, Poznañ. PERZANOWSKAJ., MRÓZ W., 2003. Ekstensywne u ytkowanie jako podstawa utrzymania siedlisk pó³naturalnych. W: Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S. Ekologiczna sieæ Natura 2000. Problem czy szansa. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 103-110. RADKOWSKI A., GRYGIERZEC B., 2005. Zmiany sk³adu botanicznego runi na ³¹ce górskiej po zaprzestaniu u ytkowania (doniesienie naukowe). ¹karstwo w Polsce, 8, 297-302. PT, ¹karstwo w Polsce, 12, 2009

Trwa³e u ytki zielone w polskich parkach krajobrazowych. Cz. I. Stan i zagro enia 175 SIENKIEWICZ-PADEREWSKA D., 2007. Nowe stanowisko brzozy niskiej Betula humilis Shrank na Nizinie Po³udniowopodlaskiej. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 63 (1), 106-109. SIENKIEWICZ-PADEREWSKA D., 2008. Zagro enia i ochrona u ytków zielonych w parkach krajobrazowych ze szczególnym uwzglêdnieniem parku Podlaski Prze³om Bugu. Praca doktorska (maszynopis), SGGW, Warszawa. STYPIÑSKI P., GROBELNA D., 2000. Kierunki sukcesji zbiorowisk roœlinnych na zdegradowanych i wy³¹czonych z u ytkowania dawnych terenach ³¹kowych. ¹karstwo w Polsce, 3, 151-157. STYPIÑSKI P., PIOTROWSKA J., 1997. Konsekwencje zaprzestania koszenia ³¹k w parkach narodowych na przyk³adzie Kampinoskiego Parku Narodowego. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 453, 135-143. STAÑKO-BRÓDKOWA B., 1989. Struktura, stabilnoœæ i degradacja zbiorowisk roœlinnych ³¹k i pastwisk. Rozprawy Naukowe i Monografie, Wydawnictwo SGGW-AR, Warszawa. TR BA Cz., 1994. Florystyczna i rolnicza charakterystyka ³¹k i pastwisk w dorzeczu abuñki. Seria: rozprawy naukowe, 163, Wydawnictwo AR im. H. Ko³³¹taja, Kraków. TR BA Cz., 2001. Tendencje rozwojowe zbiorowisk roœlinnych na ³¹kach w dolinie abuñki. ¹karstwo w Polsce, 4, 189-198. TR BA Cz., WOLAÑSKI P., OKLEJEWICZ K., 2004. Zbiorowiska roœlinne nieu ytkowanych ³¹k i pól w dolinie Sanu. ¹karstwo w Polsce, 7, 207-238. URBAN D., GRZYWNA A., 2003. Zbiorowiska roœlinnoœci ³¹kowej z klasy Molinio-Arrhenatheretea w dolinie Ocho y. Annales UMCS, E, 58, 155-166. ZA USKI T., 2002. Zagro enia i ochrona zespo³ów trawiastych. W: Frey L. (red.). Polska ksiêga traw. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków, 245-276. ZARZYCKI J., 2001. The use of fire in the management of meadows in the Pieniny National Park (Western Carpathians). Grassland Science in Europe, 6, 207-209. ZARZYCKI J., SZYMACHA, 2006. Dynamika i zró nicowanie temperatury podczas wiosennego wypalania nieleœnych zbiorowisk roœlinnych. Woda-Œrodowisko-Obszary Wiejskie, 6, 1 (16), 437-448. YSZKOWSKA M., 2003. Ocena zmian powierzchni i rozmieszczenia u ytków zielonych w dolinie Bystrzycy Dusznickiej i propozycja transformacji jej u ytkowania. Woda-Œrodowisko-Obszary Wiejskie, 3, 2 (8), 47-56. Permanent grasslands in the Polish landscape parks. Part I. The state and the threats D. SIENKIEWICZ-PADEREWSKA, P.STYPIÑSKI Department of Agronomy, Warsaw University of Life Sciences Summary In most cases Polish grasslands are semi-natural, man-influenced ecosystems. An enormous variety of flora and fauna that results from a wide range of habitats is typical for them. But grassland ecosystems are threatened by many natural and anthropogenic factors such as: erosion, succession, burning, cessation of utilization etc. It results in the degradation of grasslands ecosystems and harmful their biodiversity. A large number of different grassland functions (environmental, PT, Grassland Science in Poland, 12, 2009

176 D. Sienkiewicz-Paderewska, P. Stypiñski economic, etc.) especially predestine them for playing a significant role in the process of establishing sustainable development in the area of the Polish landscape parks. Grasslands constitute a substantial part of the landscape parks, but their proportion is not exactly known. The aim of the study was to evaluate the area and the nature value of permanent grasslands located in the Polish Landscape Parks. Moreover we want to identify the main threats that could harmful grassland ecosystems. In order to answer those questions the questionnaires have been sent to all landscape parks in Poland in the year of 2005. The questionnaires were filled in by 96% of the parks managers. The results show that the approximate area of the permanent grasslands placed in the Polish landscape parks amounts 513.000 ha and they present a vast number of nature values. The most dangerous for permanent grasslands are: cessation of utilisation and secondary succession results from it, changes in the soil water regime, grasslands conversion into arable land, afforestation, infrastructure, urbanization and tourist building, afforestation and limited decision rights of the parks managements as well. Recenzent Reviewer: Stefan Grzegorczyk Adres do korespondencji Address for correspondence: Dr in. Dorota Sienkiewicz-Paderewska Zak³ad ¹karstwa, Katedra Agronomii, Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa tel. 22 593-27-10, fax 22 593-26-82 e-mail: dorota_sienkiewicz_paderewska@sggw. pl PT, ¹karstwo w Polsce, 12, 2009