Recenzenci prof. dr hab. Lucyna Stankiewicz dr hab. Katarzyna Łeńska-Bąk, prof. UO dr hab. Diana Oboleńska, prof. UG dr hab. Aleksandra Zywert, prof. UAM dr hab. Małgorzata Borek Redaktor Wydawnictwa Karolina Cierzan Projekt okładki i stron tytułowych Karolina Zarychta Skład i łamanie Mariusz Szewczyk Publikacja sfinansowana ze środków Prorektora ds. Nauki i Współpracy z Zagranicą Uniwersytetu Gdańskiego; z działalności statutowej Wydziału Filologicznego oraz Katedry Rosjoznawstwa, Literatury i Kultury Rosyjskiej Uniwersytetu Gdańskiego; z budżetu konferencji naukowej Żywioły. Motyw ognia w literaturze, kulturze i sztuce Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ISBN 978-83-7865-568-8 Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
Spis treści Wstęp.................................................. 7 Irena Fijałkowska-Janiak Książki w ogniu............................................ 9 Aleksandra Hołomej Symbolika ognia w snach. Starożytność grecko-rzymska.................... 23 Agnieszka Bywalec Karbunkuł dzieje ognistego kamienia.............................. 37 Katarzyna Ceklarz Tajemna moc ognia w kulturze górali podtatrzańskich..................... 45 Maciej Jasiński Pochodnie komet a pochodnie wojny. Stanisław Lubieniecki (1623 1675) i astrologia kometarna....................................... 59 Tatiana Kopac Мистический огонь: Прометей и Святой Дух........................ 73 Maria Miduch Ogień jako element rzeczywistości ostatecznej w żydowskiej apokaliptyce będącej odpowiedzią na zburzenie świątyni w roku 70 n.e.................... 87 Anna Marchewka Semantyka ognia w Homerowych eposach............................ 95 Dorota Kulczycka Ogień miłości Bożej w twórczości świętej Teresy od Dzieciątka Jezus w kontekście wybranych pism mistyków chrześcijańskich.................. 107 Agnieszka K. Haas Ogień alchemików. Na przykładzie wybranych utworów niemieckiego romantyzmu... 127 Agnieszka Lis-Czapiga Motyw ognia w liryce poetów Skitu.............................. 147 Dorota Karwacka-Pastor Kobieta, starość i śmierć. Oczyszczająca moc ognia w powieści Massimo Bontempellego Vita e morte di Adria e dei suoi figli......... 157 Adam Jarosz O symbolice ognia w wybranych utworach Jeana Giono (trylogia Pan, Król się nudzi, Huzar na dachu)......................... 169 Ewa Szkudlarek Barwy ognia w pejzażach Witkacego.............................. 181 Karolina Wieliczko-Paluch Obrazy ognia w utworach Stanisława Piętaka......................... 197 5
Anna Kościołek Andrzeja Murawjowa relacja o zejściu Świętego Ognia................... 207 Jolanta Brzykcy Motyw ognia w poezji Władisława Chodasiewicza...................... 215 Ewa Stawinoga Próba ognia, czyli Fiodora Sołoguba egzystencjalne doświadczenie Boga.......... 227 Nadzieja Kortus W alchemicznym ogniu na stosie ofiarnym płoną cienie. Próba interpretacji motywu ognia w twórczości Vladimira Nabokova na przykładzie powieści Blady ogień....... 239 Małgorzata Ułanek Блаженное солнечное опьянение metafory ognia, słońca, blasku w opowiadaniu Vladimira Nabokova Port........................... 253 Anna Chudzińska-Parkosadze Motyw ognia w powieści Walerego Briusowa Ognisty anioł................. 263 Agnieszka Potyrańska Лик Смугляны [ ] Это вечный женский лик, / В ком сокрыт огонь вселенский motyw ognia w cyklu wierszy Siergieja Gorodieckiego Осенний вихрь.......................................... 277 Michał Golubiewski Motyw ognia w amerykańskiej popkulturze obrazkowej na przykładzie komiksów superbohaterskich.......................... 291 Maša Guštin Ogień w filmie Palacz Aleksieja Bałabanowa.......................... 303 Liliana Kalita Czy ma pan ognia? Motyw palenia tytoniu w filmie rosyjskim (na wybranych przykładach)................................... 315 Ewa Baruk-Dzięcioł Od ogniska do czyli o niektórych spostrzeżeniach dotyczących językowego obrazu ognia............................................ 325 Magdalena Jaszczewska Motyw ognia w paremiach polskich............................... 335
Wstęp Ogień to jeden z najbardziej pojemnych znaczeniowo symboli we wszystkich cywilizacjach i kulturach. Zapanowanie nad żywiołem ognia należy do najważniejszych osiągnięć ludzkości, można je z pewnością uznać za przełomowy etap w historii rozwoju człowieka. Nie da się przecenić znaczenia ognia także w czasach współczesnych. Jego nieodzowność we wszystkich aspektach egzystencji wpłynęła też na stopniowe eskalowanie metaforycznej i symbolicznej wymowy ognia, które daje się odnaleźć w wielu różnych kontekstach. Symboliką ognia operują teksty mitologiczne, magiczne, ezoteryczne, jest ona także silnie reprezentowana w wymiarze artystycznym. Na uwagę zasługuje fakt, że o doniosłości omawianego symbolu decyduje jego niejednoznaczność i wieloaspektowość, łączenie przeciwstawnych semantycznie zjawisk, co nadaje mu szczególną rangę coincidentia oppositorum. Płomień powoduje zniszczenie, unicestwienie tego, co stare, zużyte i złe, a tym samym zapowiada pojawienie się nowego życia. Powodując destrukcję ogień doprowadza więc przedmiot czy postać do stanu amorficzności, który jest niezbędnym warunkiem ponownych narodzin [ ] 1. Będąc zaś jednocześnie źródłem życia i śmierci, ogień wpisuje się w wymiary sacrum i profanum, staje się atrybutem zarówno aniołów, świętych oraz Boga, jak i istot piekielnych. Ogień jest też symbolem oczyszczenia i przemiany, wykorzystywanym w psychologii. Wewnętrzny płomień może być w tym kontekście emblematem podwójnej natury człowieka, którą wyznacza z jednej strony potrzeba harmonii, spokoju, stabilizacji, z drugiej natomiast skłonność do destrukcji i niszczenia. Warto także wspomnieć o tym, że ogień utożsamiany jest z dążeniem do prawdy i wiedzy. Chrzest ogniem symbolizuje powrót do pierwotnego stanu czystości i eliminuje fałsz. Podobnie w alchemii proces spalania czy stapiania prowadzi do transmutacji substancji tworzących nową jakość. Z ogniem można też utożsamić energię, która decyduje o rozwoju wewnętrznego potencjału człowieka i przekształcaniu go w wymierne dowody na potęgę ludzkiej wyobraźni. Żar dyskusji przekształca myśli i poglądy, poszerza je, pozwala na spojrzenie na sprawy i rzeczy z nowej perspektywy. Autorzy tekstów zamieszczonych w niniejszym tomie, pisząc o żywiole ognia w literaturze, języku, kulturze i sztuce, rzucili światło na nową płaszczyznę dyskursu kulturowego, wskazując interesujące sposoby interpretacji analizowanego motywu. Katarzyna Arciszewska 1 P. Kowalski, Leksykon. Znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa Wrocław 1998, s. 371. 7
Irena Fijałkowska-Janiak Irena Fijałkowska-Janiak Uniwersytet Gdański Książki w ogniu Książki w ogniu Bohater powieści Borysa Pilniaka Nagi rok (Голый год, 1921) Siemion Matwiejew Ziłatow, którego Bóg obdarzył namiętną i czułą miłością do książek 1, obserwując hulające żywioły owego nagiego 1919 r., stwierdził: pożar jest zawsze piękny, zawsze niezwykły, zawsze złowieszczy 2. Zwłaszcza gdy płonie, w tym przypadku, Klasztor Oczyszczenia na Górze albo, jak opowiadał Adso, bohater Imienia róży (Il nome della rosa, 1980) 3, majestatyczne benedyktyńskie opactwo z wznoszącą się na jego środku biblioteką. Pożar, trwający trzy dni i trzy noce, i spalenie się tych dwóch sakralnych przestrzeni, opactwa i biblioteki, było szczególnie złowieszcze i napawające grozą, przerażające z powodu nieodwracalności skutków i upadku rozumu, czyli człowieka. Tym bardziej, że pisarz wpisał w strukturę wykreowanego opactwa metaforyczny obraz zniszczenia idei państwa Bożego, stworzonej przez świętego Augustyna 4. Jednakże Eco nie zapomniał i o wspomnianym przez Pilniaka pięknie ognia, co w obrazowy sposób przedstawiał w swoich prozatorskich utworach, a w dyskursywny w tekście Płomień jest piękny 5, w którym pokazywał też palące się książki. W Imieniu róży obrazowi pożaru, dzięki zastosowanemu słownictwu, nadał pisarz charakter biblijny: W mgnieniu oka to miejsce stało się ogniskiem, gorejącym krzakiem. Nawet szafy uczestniczyły w tej całopalnej ofierze i zaczęły już trzeszczeć w ogniu. Zdałem sobie sprawę, że cały labirynt jest teraz olbrzymim stosem ofiarnym, czekającym tylko na pierwszą iskrę 6. Żadnego piękna w paleniu książek nie widział zaś Johann Goethe, świadek takiego procesu we Frankfurcie. Trudno sobie wyobrazić coś straszniejszego od tej kaźni. Stosy książek pękały w ogniu, przetrząsano je kamiennymi szczypcami i popychano znów w ogień. Potem opalone stronice wzlatywały w powietrze, 1 B. Pilniak, Nagi rok, tłum. J. Dziarnowska, Warszawa 1987, s. 127. 2 Ibidem, s. 126. 3 U. Eco, Imię róży, tłum. A. Szymanowski, Warszawa 1987, s. 559. 4 Pisze o tym między innymi D.S. Schiffer, Umberto Eco. Labirynt świata. Biografia, tłum. A. Szymański, Warszawa 2001, s. 149. Zob. też: M. Popczyk, Ogień [w:] Estetyka czterech żywiołów. Ziemia. Woda. Ogień. Powietrze, red. K. Wilkoszewska, Kraków 2002, s. 165. 5 U. Eco, Płomień jest piękny [w:] idem, Wymyślanie wrogów i inne teksty okolicznościowe, tłum. A. Gołębiowska, T. Kwiecień, Poznań 2011. 6 U. Eco, Imię róży, s. 559. 9
Irena Fijałkowska-Janiak a tłum łapał je chciwie 7. Nie dostrzega on też stosów ofiarnych, świętości żywiołu pochłaniającego tomy. Niemniej sam, jak przypomniał Werner Fuld, wielokrotnie przeprowadzał radykalny życiowy bilans, palił rękopisy, listy, dokumenty, wcale nie ukrywając takiej autocenzury 8. A ponieważ palenie książek, jak pisał Jan Tomkowski, zdarzało się w historii wielokrotnie 9, to i w dziejach literatury powstało wiele historii o płonących stosach ksiąg dodawał Umberto Eco 10. Zwłaszcza powieść różnych czasów i przestrzeni, form i gatunków, polubiła motyw książek w ogniu, ksiąg na stosie. Stał się on tematem częstym, a nawet, w pewnych okresach dziejów literatury, obiegowym, zawsze semantycznie i formalnie nacechowanym, pełnym wyrazu i różnym celom służący. Tym bardziej, że motyw ten wchodził w skład szerszego, bardzo popularnego i żywotnego toposu księgi 11 albo mitu starej, zagubionej książki, w której zawarta została tajemnica Boga i świata, życia i śmierci, kabalistyczne przesłanie, wiedza na temat sposobu znalezienia niebieskiego kwiatka, Graala, właściwej drogi, czwartego wymiaru czy też przywołania księcia ciemności 12. Stare i wieczne księgi i książki pokazywane były ze szczególnym artyzmem, kultem i pietyzmem. Pisarze dużo czasu i wyobraźni poświęcali wyglądowi, szacie graficznej tomów, inkunabułów, foliałów, starodruków, manuskryptów. Zawsze musiały być one piękne, intrygujące i tajemnicze, oprawione w cienki i miękki safian albo skórę barwy czerwonego wina 13 czy też czarną w stylu weneckim 14, z tytułami złotymi literami płonącymi 15, lub bez tytułu na okładce, za to z pięcioma bindami 7 Cyt. za: Ю. Щербинина, Бойся книг, домой приходящих, Знамя 2015, 8, magazines.russ. ru/znamia/2015/8/12ch.html [dostęp: 25.10.2016]. 8 W. Fuld, Krótka historia książek zakazanych. O ich prześladowaniach i potępieniach od starożytności do dziś, tłum. B. Baran, Warszawa 2014, s. 21. 9 J. Tomkowski, Zamieszkać w Bibliotece, Ossa 2004, s. 6. 10 U. Eco, Płomień jest piękny, s. 95. 11 D. Maleszyński, Jedyna Księga. Z dziejów toposu w literaturze dawnej, Pamiętnik Literacki 1982, z. 3 4. 12 Motyw zagubionej i poszukiwanej księgi lub książki jest podstawą, ideowo-formalną treścią takich między innymi powieści jak: Podróż ludzi księgi O. Tokarczuk (Warszawa 1996), Klub Dumas (El club Dumas, 1993) A. Pérez-Reverte (tłum. F. Łobodziński, Warszawa 2002), Cień wiatru (La Combra del Vento, 2001) C-R. Zafóna (tłum. B. Fabjańska-Potapczuk, C.M. Casas, Warszawa 2005), Gra Anioła (El Juego del Àngel, 2008) C-R. Zafóna (tłum. K. Okrasko, C.M. Casas, Warszawa 2008), Ludzie księgi (People of the Book, 2008) G. Brooks (tłum. J. Skowroński, Warszawa 2008), Ekslibrys (Ex Libris, 1998) R. Kinga (tłum. W. Brydak, Poznań 2007). Na ten temat wypowiedziała się też niegdyś Helena Bławacka w swej podstawowej pracy Izyda osłonięta (Разоблаченная Изида, 1877). Pisała ona: Где-то в этом обширном мире существует одна старая книга до того старая, что современные антиквары, могли бы долго ломать голову над ее страницами и все-таки не пришли бы к согласию по поводу материала, на котором она написана. Это единственный ныне существующий экземпляр оригинала. Е. Блаватская, Разоблаченная Изида, Донецк 1998, т. 1, s. 56. 13 C.R. Zafón, Cień wiatru, s. 11. 14 A. Pérez-Reverte, Klub Dumas, s. 72. 15 C.R. Zafón, Cień wiatru 10
Książki w ogniu na grzbiecie i złotym pentagramem z tyłu 16. Wyjątkowe umiejętności kolekcjonowania książek wykwintnych, jedynych w swoim rodzaju, posiadł diuk Jan des Esseintes, bohater dekadenckiej powieści Na wspak (A rebours, 1884) 17 Jorisa-Karla Huysmansa, ostatnio przypomnianego przez Michela Houellebecqa 18. Uwzględnić jeszcze należy i to, że motyw ognia pochłaniającego stronice ksiąg autorskich, maszynopisów i rękopisów był częstym elementem powieści o artyście szczególnie bogato reprezentowanej w literaturze Młodej Polski i światowym modernizmie 19. Temat skazywania książek na stos powiązany był z kolei, i jest do dziś, z szerszym problemem druków zakazanych, wpisanych w Index librorum prohibitorum, który stał się na przykład istotny dla fabuły i idei powieści Ludzie księgi (People of the Book, 2008) Geraldine Brooks 20. Powiada się, że każda epoka ma swój Index librorum 21. Przeto też zagadnienie to stało się nie tylko tworzywem literackim, lecz także przedmiotem szerszych badań, dyskursywnych dociekań i sądów 22. Przystępując do omawiania powieści, w których motyw książki w ogniu należy do nośników sensu tekstu, trzeba uwzględnić jeszcze i to, że może on koegzystować, splatać się, wchodzić w rożne związki i relacje z powszechnym w danym utworze ogniem ogniem jako główną figurą artystyczno-semantyczną książki. Z takim zjawiskiem spotkać się można na przykład w powieści Michaiła Bułhakowa Mistrz i Małgorzata (Мастер и Маргарита, 1966 1973), w której ogień jest wszechobecny i wieloznaczny, jak w Fauście (Faust. Der Tragödie erster Teil, 16 A. Pérez-Reverte, Klub Dumas, s. 72. 17 J.-K. Huysmans, Na wspak, tłum. J. Rogoziński, Warszawa 1976. 18 M. Houellebecq, Uległość, tłum. B. Geppert, Warszawa 2015. 19 A. Makowiecki, Młodopolski portret artysty, Warszawa 1971; Z problemów prozy: powieść o artyście, red. W. Gutowski, E. Owczarz, Toruń 2006; S. Kryński, Artysta świat: w kręgu międzywojennej powieści o artyście, Warszawa 2003. Powieść o artyście obecna jest również we współczesnej masowej postmodernistycznej literaturze. Warto wspomnieć m.in. takie powieści jak: Daniel Martin (Daniel Martin, 1977) J. Fowlesa (tłum. J. Łoziński, Poznań 2000), Misery (Misery, 1987) S. Kinga (tłum. R.P. Lipski, Warszawa 1991), Kraina Chichów (The Land of Laughs, 1980) J. Carrolla (tłum. J. Kozak, Warszawa 1990), Świat według Garpa (The World According to Garp, 1978) J. Irwinga (tłum. Z. Uhrynowska-Hanacz, Warszawa 2007), Godziny (The Hours, 1998) M. Cunninghama (tłum. M. Charkiewicz, B. Gontar, Poznań 2011). Powieścią o powieści, o pisarzu, jest również Kocia kołyska (Cat s Cradle, 1963, tłum. L. Jęczmyk, Warszawa 2004) i Śniadanie mistrzów, czyli żegnaj czarny poniedziałku (Breakfast of Champions or Goodbye Blue Monday, 1973, tłum. L. Jęczmyk, Warszawa 2004) K. Vonneguta. 20 G. Brooks, Ludzie księgi 21 Ю. Щербина, Бойся книг 22 Na ten temat powstało wiele prac naukowych, popularnonaukowych, opracowań, komentarzy. Niektóre z nich to: W. Fuld, Krótka historia książek zakazanych. O ich prześladowaniach i potępieniach od starożytności do dziś, tłum. B. Baran, Warszawa 2014; J. Salij, Indeks ksiąg zakazanych, mateusz.pl/ ksiązki/js-pn/js-pn_53.htm [dostęp: 16.08.2016]; Historia palenia ksiąg w Polsce XI-wiecznej, Merkuriusz Polski 2014, poselska.nazwa.pl wieczorna2/historia-nowożytna?historia-palenia-ksiągw-polsce-xi-wiecznej [dostęp: 21.11. 2016]; Л. Поластрон, Книги в огне. История бесконечного уничтожения библиотек, Москва 2007; Ю. Щербинина, Бойся книг ; B. Wiker, Dziesięć książek, które zepsuły świat. Ponad pięć innych, które temu dopomogły, tłum. Z. Dunian, Warszawa 2012. 11
Irena Fijałkowska-Janiak 1808) Goethego 23, w Auto da fé (Die Blendung, 1935) Eliasa Canettiego 24 czy w Doktorze Żywago (Доктор Живаго, 1957) Borisa Pasternaka 25. Ogień, który zniszczył rękopis Mistrza, przedtem był ogniem ogniska domowego, ogrzewającego miłość Mistrza i Małgorzaty, ogniem sabatu i balu wiosennej pełni księżyca u Szatana. Strawił on dom na Sadowej 302 A i dom Gribojedowa. Znaczenie ognia we Wszechświecie, a zarazem w strukturze tekstu, podsumował i spuentował Asasello tuż przed wniebowstąpieniem na czarnych koniach całej świty Wolanda: A zatem ogień! zawołał Asasello. Ogień, od którego wszystko wzięło swój początek i którym wszystko się kończy 26. W twórczości światowej, tej starej i tej nowej, przeszłej i aktualnej, jest dużo powieści, jak też różnych innych tekstów, które mogą być podstawą i materiałem źródłowym do poznania zagadnienia książki w ogniu. Dlatego też literatura krytyczna, tak zwana literatura przedmiotu, również obfituje w rozważania na temat artystycznej, powieściowej interpretacji tego motywu, ksiąg na stosach inkwizycji, nazizmu, autodafe, całopalnych ognisk 27. W pracach tych zwracano uwagę na to, że motyw palenia książek służył za wyrażenie opinii o działalności Kościoła, inkwizycji i indeksu ksiąg zakazanych, cenzury, systemów totalitarnych, niszczących wolność i myśl ludzką, że mógł być też gestem dezaprobaty wobec formy, postmodernistycznego stanowiska głoszącego, że powieść przestała już być formą sztuki 28. Jako przykład ostatniego stanowiska może posłużyć wieloznaczna, wywołująca do dnia dzisiejszego sprzeczne reakcje, powieść Johna Fowlesa Mag (The Magnus, 1966) 29. Jej główny bohater Conchis, odpowiadając na pytanie, dlaczego w jego bibliotece nie ma powieści, powiedział: Powieść należy do przeszłości. Tak jak alchemia. Zrozumiałem to już dawno, jeszcze przed wojną. I wie pan, co zrobiłem? Spaliłem wszystkie powieści. Dickensa, Cervantesa, Dostojewskiego, Flauberta. Wielkich autorów tak samo jak byle jakich. Spaliłem nawet książkę, którą napisałem sam, kiedy byłem jeszcze młody i głupi. Spaliłem je tu, na dziedzińcu. Zajęło mi to cały dzień. Dym trafił do nieba, popiół do ziemi. Pełna dezynfekcja. Odtąd byłem zdrowszy i szczęśliwszy 30. 23 J.W. Goethe, Faust, część 1, tłum. J.St. Buras, Kraków 1997. Korzystam również z rosyjskiego przekładu całości tekstu: И. Гете, Фауст, tłum. Б. Пастернак, Москва 2004. 24 E. Canetti, Auto da fé, tłum. E. Sicińska, Warszawa 2007. 25 B. Pasternak, Doktor Żywago, tłum. E. Rojewska-Olejarczuk, Warszawa 2007. 26 M. Bułhakow, Mistrz i Małgorzata, tłum. L. Lewandowska, W. Dąbrowski, Warszawa 1973, s. 420. 27 Prace, które posłużyły pomocą w realizacji tego tematu, to: A. Drożdż, Książka w świecie utopii, Kraków 2006; W. Fuld, Krótka historia książek, J. Tomkowski, Zamieszkać w, U. Eco, Wymyślanie wrogów, M. Popczyk, Ogień, G. Bachelard, Psychologia ognia [w:] idem, Wyobraźnia poetycka. Wybór pism, tłum. H. Chudak, A. Tatarkiewicz, Warszawa 1975, Л. Поластрон, Книги в огне, S. Kelly, Księga ksiąg utraconych, tłum. E. Klekot, Warszawa 2008. 28 J. Fowles, Mag, tłum. E. Fiszer, Poznań 1996, s. 114. 29 Ibidem. 30 Ibidem. 12
Książki w ogniu Stwierdzano również, że motyw palenia ksiąg mógł być też refleksją nad kwestiami fundamentalnymi. Przy jego pomocy pytano nawet o sens istnienia świata i człowieka, a przede wszystkim, o sens twórczości. Parafrazując sentencję Kartezjusza, powiadano: Czytam, więc jestem, co dzisiaj przerabia się na: Jestem, więc czytam. Mając to wszystko na uwadze, warto postawić pytanie o rolę i funkcję tego motywu w aktualnej, mało opracowanej literaturze, najczęściej masowej i popularnej, kierującej się swoimi prawami i wartościami, najczęściej marketingowymi i chęcią napisania za wszelką ceną bestsellera na miarę Joanne K. Rowling i Dana Browna. Jakie znaczenie ma ten motyw w powieściach przemijającego już postmodernizmu i dominującego obecnie postapokaliptycznego nurtu, we wszechobecnych kryminałach, w których pali się księgi z procesów, różnego rodzaju dokumenty, niewygodne akta, archiwa. Kontekst współczesnej literatury wymaga też odpowiedzi na pytanie: jak istnieje, jak wygląda ten motyw w dobie opanowujących wszystkie dziedziny życia komputerów, Internetu, multimediów, blogów, hipertekstów, książek medialnych czy tak zwanej książki 2.0 lub 1.5. Czy funkcję ognia spełniać będzie skasowanie z pamięci, zniszczenie bloga, odcięcie od sieci, działalność hakerów? Czy miast świata spalonego funkcjonować będzie metafora świat wymazany 31? Trudno odpowiedzieć na te złożone pytania w wyznaczonym limicie znaków i stron, dlatego tylko niektóre z nich zostaną rozwinięte. Warto zacząć od wizji najbardziej wymownych, katastroficznych, kiedy to ogień niszczy, spopiela wszystko w tym księgi i książki, świat sacrum i profanum, Boga i człowieka. Panuje przekonanie, że wizja końca świata jest jednym z głównych tematów kultury 32, a literatury współczesnej w szczególności. Większość powieści postapokaliptycznych kreuje świat po globalnej klęsce, spowodowanej bądź to przez człowieka, bądź to przez siły natury. Najczęściej powiada się, że rozległość i różnorodność projektowanych katastrof i ich skutków jest ogromna, a tym samym różnorodne są też przewidywania dotyczące miejsca i funkcji książki w nowym, zniszczonym i spustoszonym świecie. Wprawdzie niegdyś, już w 1963 r., o roli książki w nowej poatomowej rzeczywistości powiedział Kurt Vonnegut w powieści Kocia kołyska 33. Jej bohater napisał powieść Dzień, w którym nastąpił koniec świata i przesłał laureatowi Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, twórcy bomby atomowej właśnie zrzuconej na Hiroszimę. Uczony nawet jej nie przeczytał, zachował tylko zakładkę sznurek, który mógł mu się przydać (i nie wchodzi tu w grę użytek samobójczy). A potem jego córka spaliła książkę, uznając ją za nazbyt frywolną. 31 Termin zapożyczony od: B. McHale, Powieść postmodernistyczna, tłum. M. Płaza, Kraków 2012, s. 143 160. 32 D. Wojtczak, Siódmy krąg piekła. Antyutopia w literaturze i filmie, Poznań 1994, s. 8. 33 K. Vonnegut, Kocia kołyska 13
Irena Fijałkowska-Janiak Przerażającą wizję życia po końcu świata, po szeroko pojętym wybuchu, stworzyli między innymi Cormac McCarthy w Drodze (The Road, 2006) 34, Dmitrij Głuchowski w trylogii Metro (Метро, 2007) 35 i w powieści Futu.re (Будущее, 2013) 36 oraz pisarze wchodzący w skład projektu Uniwersum Metro 2033, i Kate Wilhelm, Ian R. MacLeod, Stephen King, i Walter M. Miller, Jeff VanderMeer, i Marcin Wolski 37, a nawet wydawałoby się, że mało mieszczący się w tej konwencji Tatiana Tołstoj, autorka powieści Kyś (Кысь, 2000) 38, Michel Houellbecq, twórca Możliwości wyspy (La Possibilité d une île, 2005) i Uległości (Soumission, 2015) 39 oraz Boualem Sansal w powieści 2084. Koniec świata (2084 La fin du monde, 2015) 40. Ważnym elementem fabularnym i semantycznym świata przedstawionego powieści postapokaliptycznej, postnuklearnej jest dwuznaczna sytuacja książki 41. Z jednej strony to znacząca jej nieobecność, całkowity brak w przestrzeni świata po końcu świata, została ona zniszczona, zwęglona, unicestwiona jak domy, drzewa, ptaki i większość ludzi. Przebrzmiał już krzyk płonących książek, zapanowała cisza. Stary mit głosił, że świat jest Księgą, a Liber Mundi. Dlatego też w powieści Głuchowskiego mieszkańcy Metra wysyłają stalkera Artema na powierzchnię Moskwy do Wielkiej Biblioteki (aluzja do Biblioteki im. Lenina i Sali nr 3) w celu znalezienia owej ostatniej Księgi Świata. Wyrusza, chociaż w swoim czasie Burbon ostrzegał go przed prawdami ukrytymi w starych foliałach, gdzie słowa tłoczone są złotem, a papier czarny jak heban nie płonie 42. Artem dowiaduje się: Całą Wielką Bibliotekę zbudowali dla jednej jedynej Księgi. I tylko ona jedna jest tam ukryta. Pozostałe są potrzebne tylko, żeby ją zasłonić. I to jej tak naprawdę szukają. I jej strzegą. [ ] Stary foliał. Na czarnych jak węgiel stronicach, złotymi literami jest zapisana cała Historia. Do samego końca 43. Spalenie książki, a więc jej nieobecność w nowym postapokaliptycznym świecie, jest szczególnie znacząca dla wymowy tekstów o globalnej zagładzie. Wizja ta, jak 34 C. McCarthy, Droga, tłum. R. Sudoł, Kraków 2008. 35 D. Glukhovsky, Metro 2033, tłum. P. Podmiotło, Kraków 2011; idem, Metro 2034, tłum. P. Podmiotko, Kraków 2015; idem, Metro 2035, tłum. P. Podmiotło, Kraków 2015. Korzystam też z wydania: idem, Метро 2033, Москва 2015. 36 D. Glukhovsky, Futu.re, tłum. P. Podmiotło, Kraków 2015. 37 Nie sposób jest wymienić chociażby najważniejsze powieści postapokaliptyczne. Nurt książki postapo w literaturze rosyjskiej jest ogromny. Jako znaczących przedstawicieli wymienia się Władimira Sorokina, Olgę Sławnikową, Michaiła Balbaczana. 38 T. Tołstoj, Kyś, tłum. J. Czech, Kraków 2004. 39 M. Houellebecq, Możliwość wyspy, tłum. E. Wieleżyńska, Warszawa 2006; idem, Uległość 40 B. Sansal, 2084. Koniec świata, tłum. L. Teodorowska, Katowice 2016. 41 Wyznaczników powieści o rzeczywistości poatomowej jest oczywiście znacznie więcej. Piszą o tym: K. Gadomska, Współczesna fantastyka rosyjska i jej tendencje rozwojowe: przypadek Anny Starobiniec [w:] Fantastyka rosyjska dawniej i dziś, red. A. Polak, przy współpracy I. Zawalskiej, Katowice 2013; A. Zywert, Witajcie w piekle (Dmitrij Głuchowski, Metro 2033) [w:] Fantastyka rosyjska 42 Wykorzystano zwrot z: D. Glukhovsky, Metro 2033, s. 134. 43 Ibidem, s. 344. 14
Książki w ogniu niegdyś w powieściach antyutopijnych 44 Aldousa Huxleya (Nowy wspaniały świat, Brave New World, 1932 45 ), Raya Bradbury ego (451 Fahrenheita, Fahrenheit 451, 1953 oraz Kroniki marsjańskie, The Martian Chronicles, 1950 46 ), Stanisława Lema (Kongres futurologiczny, 1971 47 ), tworzy w jednoznaczny sposób projekcję życia bez kultury, idei, wiedzy, bez duchowych wartości i uniwersalnych znaczeń 48. Przy czym, co należy zaznaczyć, temat ten nie jest tylko znakiem szczególnym literatury utopijnej, antyutopijnej czy szerzej fantastycznej. Umieranie książki to stały temat twórczości wielu pisarzy zajmujących się kreacją świata tu i teraz, spadkobierców Jorge Luisa Borgesa, takich jak: Umberto Eco, Olga Tokarczuk, Arturo Pérez-Reverte, Carlos Ruiz Zafón, Walter Moers, Ross King, Geraldine Brooks, Milan Kundera, Władimir Mikuszewicz, Mikkel Birkegaard, Jacek Dehnel, i wielu innych tak zwanych obrońców książki, tej tradycyjnej, papierowej, dobrze napisanej i mądrej 49. Dzisiaj, w dobie marketingu i szeroko rozumianego spożycia, kiedy (jak obecnie w Polsce, o wzroście PKB decyduje konsumpcja) nadal wzbudza lęk teza Nowego Wspaniałego Świata: nie konsumuje się wiele, gdy się siedzi i czyta książki 50. Z drugiej strony, w postapokaliptycznym świecie istnieją książki w postaci resztek, opalonych, zwęglonych, zniszczonych przez żywioły, katastrofy, przeważnie ogień i wodę, oraz przez ludzi. Przetrwały tylko pojedyncze egzemplarze, w nowej rzeczywistości, w zasadzie nieużyteczne, a nawet, jak to ujął Andrzej Drożdż, książki stały się kłopotliwym balastem 51. W powieści Droga McCarthy ego książkę miał tylko chłopiec, który liczył na to, że kiedyś ojciec mu poczyta. Raz mężczyzna wyjął książeczkę, ale chłopiec był zbyt zmęczony, żeby słuchać. Pewnego dnia w starym porzuconym domu na pustkowiu mężczyzna odnalazł nawet księgozbiór. W biblioteczce namokłe książki. Wziął jedną, otworzył, a potem odstawił na miejsce. Wszystko mokre. Gnijące. W szufladzie znalazł świeczkę. Nie było czym zapalić. Schował ją do kieszeni. Wyszedł na szary dzień, stanął i przez ułamek sekundy zobaczył absolutną prawdę o świecie. Zimne nieprzejednanie krążące po ziemi pozbawionej jutra. Nieubłagana 44 Problematyka książki w literaturze utopijnej i antyutopijnej została szczegółowo i dogłębnie omówiona przez A. Drożdża we wspomnianej pracy monograficznej Książka w świecie 45 A. Huxley, Nowy wspaniały świat, tłum. B. Baran, Warszawa 2015. 46 R. Bradbury, 451 Fahrenheita, tłum. I. Michałowska-Gawrych, Stawiguda 2012; idem, Kroniki marsjańskie, tłum. P. Braiter, Warszawa 2004. 47 S. Lem, Kongres futurologiczny [w:] Antologia opowiadań fantastycznych. Kroki w nieznane, t. 3, Warszawa 1972. 48 P. Dunin-Wąsowicz, Widmowa biblioteka. Leksykon książek urojonych, Warszawa 1997, s. 14 15. 49 J.-C. Carriere, U. Eco, Nie myśl, że książki znikną, tłum. J. Kortas, Warszawa 2010; P. Bayard, Jak rozmawiać o książkach, których się nie przeczytało?, tłum. M. Kowalska, Warszawa 2008; S. Kelly, Księga ksiąg 50 A. Houxley, Nowy wspaniały świat 51 Dokładnie A. Drożdż powiedział: nadmiar książek stał się kłopotliwym balastem [w:] idem, Książka w, s. 344. 15
Irena Fijałkowska-Janiak ciemność. Spuszczone ze smyczy ślepe psy słońca. Miażdżąca czarna pustka wszechświata. I gdzieś tam dwa zaszczute zwierzątka dygocące jak lisy w kryjówce. Czas dany na kredyt i świat na kredyt, i oczy na kredyt, by go nimi opłakiwać 52. W innym miejscu bohater spuentuje sytuację i byt świata, swój i książki jeszcze bardziej dosadnie: Chciał coś powiedzieć, ale nic nie przychodziło mu do głowy. Znał to uczucie, kryjące się za odrętwieniem i tępą rozpaczą. Świat kurczący się do surowego rdzenia rozczłonkowywanych bytów. Nazwy śladem przedmiotów odchodzące z wolna w niepamięć. Kolory. Nazwy ptaków. Jedzenie. I w końcu to, co kiedyś człowiek uważał za prawdę. Kruchsze, niżby można sądzić. Jak wiele już przepadło? Święty idiom odarty z desygnatów, a więc z własnej realności. Ubywa go, jakby był czymś usiłującym zachować ciepło. Z czasem zamigocze po raz ostatni i zgaśnie na zawsze 53. Bardziej użyteczne w tej wędrówce na południe 54, ku życiu, ku przetrwaniu, które się jedynie liczy, są gazety i strzępy czasopism, walające się papiery, gnane przez wiatr stare dokumenty, porzucona książka telefoniczna. Mogą być one pomocne w rozpalaniu ognia, zabezpieczaniu nóg przed mrozem, w zatykaniu dziur w ścianie, w czynnościach fizjologicznych. Nieco inną wymowę mają książki i ich spalanie w utworze Tołstoj Kyś, powieści, którą Grzegorz Przebinda 55 uznał za jedną z pięciu najlepszych, jakie ukazały się w Rosji w ostatnim dziesięcioleciu. Umieścił ją obok Korowodu (Хоровод, 1996) Antona Utkina 56, Komórki (Клетка, 1996) Anatolija Azolskiego 57, Zdobycia Izmaiłu (Взятие Измаила, 1999) Michaiła Szyszkina 58 i Życia owadów (Жизнь насекомых, 1993) Wiktora Pielewina 59. Nawet umieszczona w kontekście dzieł wyjątkowych, obok tekstu Pielewina, Kyś znacznie się wyróżnia, jest to bowiem rzecz jedyna w swoim rodzaju. I jako taka przysparza dużo kłopotów badaczom literatury rosyjskiej, literaturoznawcom, krytykom, którzy próbują ująć ją w terminologiczne karby. Z gatunkowego punktu widzenia utwór jest typowym dla postmodernizmu politekstem wszystkim na raz: i literaturą realistyczną, i fantastyczną, satyryczną i prześmiewczą, skazową i intertekstową, z zakodowaną pamięcią o Jewgieniju Zamiatinie, George u Orwellu i Rayu Bradburym, a przede wszystkim jest powieścią postapokaliptyczną, postnuklearną. Akcja jej toczy się przecież w utopijnym mieście, w carstwie-gosudarstwie, po Wielkim Wybuchu, gdzie mieszkańcy cofnęli się w rozwoju aż do epoki kamiennej 60. Ze starego świata pozostały książki, 52 C. McCarthy, Droga, s. 123. 53 Ibidem, s. 85. 54 Л. Бондаренко, Смыслообразующая роль постапокалиптического хронотопа в романе Кормака Маккарти «Дорога», elibrary,ru/item.asp?id=25471675& [dostęp: 29.11.2016]. 55 G. Przebinda, Kyś, Tołstoj, Tatiana, wyborcza.pl/1,75410,2352686.html [dostęp: 26.09.2016]. 56 А. Уткин, Хоровод, Новый мир 1996, nr 9 11. 57 A. Azolski, Komórka, tłum. H. Broniatowska, Warszawa 2003. 58 М. Шишкин, Взятие Измаила, Знамя 1999, nr 11 12. 59 W. Pielewin, Życie owadów, tłum. E. Rojewska-Olejarczuk, Warszawa 2004. 60 G. Przebinda, Kyś, Tołstoj 16
Książki w ogniu które należy spalić, bo są napromieniowane, radioaktywne, bo przeszkadzają utrzymać władzę nowym rządzącym, bo pozwalają ukryć plagiaty, bo wybuch odebrał nowym ludziom rozum. Książki ukrywają, czytają tylko niedobitki starego świata, na przykład Nikita Iwanycz, nosiciel ognia, odtwórca topografii i mitu Moskwy. Pewnego razu, po kolejnym pożarze zapytał swojego podopiecznego Benedikta, czy uratowałby z płonącego domu książki. Książki, Nikoto Iwanyczu, uwielbiam, jak nie wiem co, ale co z tego? Jeśli trzeba, to zawsze na nowo przeskrobię. Albo na myszy wymienię. A poza tym, Nikito Iwanyczu, kiedy pożar się zdarzy, nie daj boże, to przecież one pierwsze się zapalą. Fuch! i nie masz ich. To śmieć, kora, materiał nędzny. Ale słowo, nakreślone w nich, twardsze jest od spiżu i długowietrzniejsze niż piramidy! A? Zaprzeczysz może? 61. Sama Tołstoj w wywiadzie udzielonym polskiej dziennikarce Annie Żebrowskiej na temat powieści, jej zawartości i sensu powiedziała: Pisałam ją 14 lat, zaczęłam w roku 1986, jednak wspomniany w książce Wielki Wybuch to nie aluzja do Czarnobyla. Myślałam raczej o skutkach rewolucji 1917 roku. Ciemny lud konformistycznie gnie karki, ale to sprytny ludek, zlumpenizowany i można się po nim wszystkiego spodziewać. Inteligencja dyskutuje i zajmuje się samobiczowaniem. Główny bohater Benedikt namiętnie czyta książki, ale to głupiec, nie rozumie kultury poprzednich epok, nie potrafi z niej korzystać. Czy to patriotyczne pisać trzysta stron o rosyjskiej głupocie, cwaniactwie, marnowaniu szans? 62 Wśród powieści o palących się książkach, o księgach skazanych na stos, szczególne miejsce zajmują utwory mówiące o paleniu własnych dzieł, o autorskim autodafe. Częstokroć są to wyrażone środkami literackimi problemy samych pisarzy. Szczególność tekstów mówiących o spaleniu własnego dorobku polega na tym, że wrzucenie do ognia rękopisu albo książki autorskiej jest aktem samounicestwienia, samozagłady, czyli samobójstwa. Literackich przykładów twórczej samoudręki, kończącej się odruchem skorpiona jak to nazwał Alfred Alvarez jest wiele. Do zobrazowania problemu wybrane zostały tylko dwa spośród nich, przy czym bardzo różne, chronotropowo odległe, przynależne do odmiennych obszarów kulturowych i poziomów artystycznych, w zasadzie nieporównywalne, a mianowicie, wspomniany tu już Mistrz i Małgorzata Bułhakowa i Cień wiatru Zafóna. Z jednej strony tekst nauczyciela, z drugiej ucznia. Kataloński pisarz we wszystkich wywiadach podkreśla, że sztuki pisarskiej, miłości do książek, uczył się u rosyjskich twórców, u Iwana Turgieniewa, Fiodora Dostojewskiego, Lwa Tołstoja, Michaiła Bułhakowa. Co nie znaczy, że w pełni zrealizował swój plan, stał się jednym z nich, aczkolwiek trzeba przyznać, że posiadł sztukę snucia opowieści, dar Szeherezady. 61 T. Tołstoj, Kyś, s. 125. 62 Rozmowa Anny Żebrowskiej z Tatianą Tołstoj, www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/ 1,96856, 2665194,html [dostęp: 26.09.2016]. 17