ZRÓ NICOWANIE ZAWARTOŒCI PIERWIASTKÓW ŒLADOWYCH W GLEBACH RÓ NYCH ZBIOROWISK LEŒNYCH W DOLINIE RZEKI DOBRA

72 ROCZNIKI C. GLEBOZNAWCZE Kaba³a, B. Ga³ka, TOM A. LIX Karczewska, NR 3/4 WARSZAWA T. Chodak2008: 72 80 CEZARY KABA A, BERNARD GA KA, ANNA KARCZEWSKA, TADEUSZ CHODAK ZRÓ NICOWANIE ZAWARTOŒCI PIERWIASTKÓW ŒLADOWYCH W GLEBACH RÓ NYCH ZBIOROWISK LEŒNYCH W DOLINIE RZEKI DOBRA DISTRIBUTION OF TRACE ELEMENTS IN SOILS UNDER VARIOUS FOREST STANDS IN THE DOBRA RIVER VALLEY Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Œrodowiska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu Abstract: Total concentrations of,, and in surface horizons and forest floor (litter) were determined under pine, oak and ash/alder stands growing on Arenosols, Cambisols and Fluvisols/Gleysols to analyze the distribution of trace elements in forest ecosystems in various alluvial deposits of Dobra River. Soils were sampled in May 2006 in 24 sites of permanent environmental monitoring. Samples of mineral soils were collected at the depth 0 10 and 10 20 cm, and forest floor samples on rectangular plots 20 20 cm, without dividing into subhorizons. content in soils is significantly correlated with clay content, lead with organic carbon, while copper depends both on clay and organic carbon. The highest concentration of metals in the forest litter was found on acid sandy soils under oak stands, while the greatest accumulation in the litter mass occurs under pine stands. Both concentration and accumulation of metals are the lowest in the mull-type litters under ash/alder stands. Therefore the ratio of forest litter enrichment with trace metals has the highest values (up to 4.4 for ) on sandy soils under oak, and the lowest (up to 0.8 for lead) on loamy soils under ash and alder. S³owa kluczowe: próchnica nadk³adowa, gleby leœne, gleby aluwialne, pierwiastki œladowe. Key words: detritus (forest litter), forest soils, alluvial soils, trace elements. WSTÊP Zawartoœæ pierwiastków œladowych w glebach jest wypadkow¹ ich pierwotnej koncentracji w skale macierzystej, procesów wymywania, bioakumulacji oraz dop³ywu pierwiastków z atmosfery [Kabata-Pendias, Pendias 1999]. Zró nicowanie sk³adu granulometrycznego i w³aœciwoœci sorpcyjnych gleb wystêpuj¹ce na obszarze doliny

Pierwiastki œladowe w glebach ró nych zbiorowisk leœnych.. 73 rzecznej które wynika z przestrzennej i czasowej zmiennoœci osadów aluwialnych powoduje strefowe lub mozaikowe zró nicowanie zawartoœci pierwiastków œladowych [Laskowski 1986]. Zawartoœæ metali ciê kich w glebach wiêkszoœci dolin rzecznych uleg³a w ostatnich dziesiêcioleciach znacznej modyfikacji [Pisarek, arczyñska 2002]. Pomimo e gleby te nie s¹ szczególnie nara one na bezpoœrednie emisje przemys³owe lub komunikacyjne, to jednak czêsto docieraj¹ do nich zanieczyszczenia transportowane przez rzeki z obszarów przemys³owych i górniczych. Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb aluwialnych mikropierwiastkami jest utrudniona, szczególnie na obszarach zalesionych, gdzie w obiegu pierwiastków uczestniczy próchnica nadk³adowa o specyficznych zdolnoœciach akumulacji metali. Nie opracowano dotychczas jednoznacznych empirycznych wskaÿników naturalnego stanu lub antropogenicznego przekszta³cenia gleb leœnych zarówno ich mineralnej, jak i organicznej czêœci próchnic nadk³adowych. Istniej¹ce opracowania pochodz¹ przewa nie z obszarów nara onych na zanieczyszczenie [Karczewska, Kaba³a 2002; Kozanecka, Czarnowska 1999; Sawicka-Kapusta i in. 2002] lub dotycz¹ jedynie wybranych siedlisk lub zbiorowisk leœnych [Gworek, Degórski 1997; Kwasowski i in. 2000; Maciaszek 1983]. Mimo powy szych zastrze eñ, analiza koncentracji pierwiastków œladowych w glebach jest miarodajnym i prostym narzêdziem oceny stopnia antropogenicznego przeobra enia œrodowiska, dlatego te jest w³¹czana do wiêkszoœci programów monitoringu œrodowiska [Karczewska i in. 2006; JóŸwiak, Kowalkowski 2002]. W dolnym odcinku doliny rzeki Dobrej, prawego dop³ywu Widawy, RYSUNEK 1. Lokalizacja obiektu badañ w dolinie rzeki Dobra we Wroc³awiu - Paw³owicach FIGURE 1. Situation of study area in the Dobra River Valley in Wroc³aw - Paw³owice wyró niæ mo na sekwencjê ró nowiekowych teras aluwialnych tworz¹cych ró norodne warunki siedliskowe. Najciekawszy fragment doliny w³¹czony zosta³ do arboretum leœnego Uniwersytetu Przyrodniczego we Wroc³awiu (rys. 1). Jednym z celów arboretum jest monitoring procesów zachodz¹cych w œrodowisku, w tym równie zmian stopnia zanieczyszczenia ekosystemów. Celem prezentowanych badañ jest analiza uwarunkowañ koncentracji wybranych pierwiastków œladowych (,, ) w próchnicach nadk³adowych oraz w powierzchniowym poziomie gleb mineralnych ró nych zbiorowisk leœnych w dolinie rzeki Dobra, w projektowanej sieci sta³ego monitoringu œrodowiska. OBIEKTY I METODYKA BADAÑ W przekroju poprzecznym doliny dolnej Dobrej na obszarze Wroc³awia - Paw³owic wyró niæ mo na uk³ad przynajmniej trzech ró nowiekowych teras aluwialnych zbudowanych z odmiennych osadów. Piêtro najwy sze i najbardziej zewnêtrzne (terasa nadzalewowa) buduj¹ plejstoceñskie aluwialne piaski luÿne i s³abogliniaste, œrednio-

74 C. Kaba³a, B. Ga³ka, A. Karczewska, T. Chodak ziarniste. Dominuj¹ tu gleby rdzawe, tworz¹ce siedliska lasu mieszanego œwie ego, obecnie obsadzone drzewostanem z przewag¹ dêbu szypu³kowego, lokalnie sosny zwyczajnej. Piêtro œrodkowe, holoceñskiej terasy zalewowej wy szej buduj¹ piaski gliniaste z wk³adkami gliny, podœcielone piaskiem luÿnym. Dominuj¹ tu mady brunatne tworz¹ce siedliska lasu œwie ego lokalnie wilgotnego, obecnie poroœniête drzewostanem z przewag¹ olszy czarnej z domieszk¹ jesiona, dêbu i brzozy. Piêtro najni sze w³aœciwej terasy zalewowej w centralnej czêœæ doliny buduj¹ gliny piaszczyste i lekkie z przewarstwieniami zwiêÿlejszych glin, g³êboko podœcielone piaskami. Dominuj¹ tu mady próchniczne (oglejone) oraz gleby gruntowo-glejowe tworz¹ce siedliska lasu ³êgowego wilgotnego, obecnie obsadzone drzewostanem z przewag¹ jesiona i olszy czarnej z domieszk¹ dêbu. Wiêkszoœæ drzewostanów wystêpuje na glebach porolnych z poziomem próchnicznym nie rzadko osi¹gaj¹cym 40 cm mi¹ szoœci [Chodak, Kaba³a 2007]. Próbki gleb i próchnic leœnych do analiz laboratoryjnych pobrano z 24 regularnie rozmieszczonych powierzchni sta³ego monitoringu œrodowiska w dolinie rzeki Dobrej. Próbki gleb pobrano lask¹ ze stali nierdzewnej z g³êbokoœci 0 10 i 10 20 cm, a próbki próchnic nadk³adowych z powierzchni 400 cm 2 (20 20 cm), bez rozdzielania na podpoziomy. Na ka dej powierzchni pobierano próbki w czterech powtórzeniach. Nastêpnie próbki podstawowe dok³adnie wymieszano i wyodrêbniono reprezentatywne do analiz laboratoryjnych. W czêœciach ziemistych (<2 mm) próbek gleb z poziomów mineralnych oznaczono sk³ad granulometryczny metod¹ sitowo-areometryczn¹, ph w 1 M KCl (metod¹ potencjometryczn¹, przy stosunku gleba : roztwór 1:2,5), zawartoœæ wêgla organicznego (metod¹ Tiurina) oraz ca³kowit¹ zawartoœæ pierwiastków œladowych miedzi, o³owiu i cynku (metod¹ AAS, po mineralizacji próbek w wodzie królewskiej). Powietrznie suchy materia³ organiczny (próchnice nadk³adowe), po usuniêciu szyszek i ga³¹zek, rozdrabniano rêcznie a do przejœcia ca³ej objêtoœci próbki przez sito o œrednicy oczek 2 mm. W tak przygotowanych próbkach oznaczono zawartoœæ suchej masy oraz ca³kowit¹ zawartoœæ miedzi, o³owiu i cynku (metod¹ AAS po spopieleniu próbek w temp. 500 o C i roztworzeniu popio³u w stê onym HCl). WYNIKI I DYSKUSJA Ca³kowita zawartoœæ miedzi w powierzchniowych poziomach mieœci siê w przedziale od 4,5 do 22,0 mg kg 1, przy œredniej koncentracji rzêdu 10 11 mg kg 1 (tab.1). Zawartoœæ pierwiastka maleje z g³êbokoœci¹, lecz ró nica miêdzy warstwami 0 10 i 10 20 cm nie jest du a i z regu³y nie przekracza 10 15% (tab. 2). Koncentracja miedzi w analizowanych glebach wykazuje zwi¹zek z uziarnieniem (zawartoœci¹ i³u koloidalnego) oraz zawartoœci¹ substancji organicznej (tab. 3). Najwy sze iloœci pierwiastka wystêpuj¹ w gliniastych glebach gruntowoglejowych oraz w madach próchnicznych w centralnej czêœci doliny. Najni sze koncentracje miedzi stwierdzono natomiast w mniej zasobnych w materiê organiczn¹ glebach rdzawych wytworzonych z piasków terasy nadzalewowej. Zaobserwowano ponadto zwi¹zek miêdzy zawartoœci¹ miedzi a odczynem gleb, jednak jest to zale noœæ wtórna, wynikaj¹ca st¹d, e gleby zwiêÿlejsze maj¹ te z regu³y wy sze ph (tab. 3). Zawartoœæ cynku w powierzchniowych warstwach gleb mieœci siê w przedziale od 10,6 do 109 mg kg 1, przy œredniej zawartoœci rzêdu 30 32 mg kg 1 (tab. 1). Zawartoœæ cynku wyraÿnie zale y od uziarnienia i odczynu gleb (w³aœciwoœci te s¹ jednak wzajemnie skorelowane), a w znacznie mniejszym stopniu od iloœci substancji organicznej (tab. 3). Podobnie jak w przypadku miedzi, najwy sze iloœci cynku

Pierwiastki œladowe w glebach ró nych zbiorowisk leœnych.. 75 TABELA 1. Ca³kowita zawartoœæ pierwiastków œladowych w powierzchnio wych mineralnych poziomac h g leb doliny Dobrej (³¹cznie w 24 analizowanych punktach) TABLE 1. Total concentration of trace elements in mineral surface horizons of soils in the Dobra Rive r Valley (all 24 sites under analysis) G³êbokoœæ pobrania Soil sampling depth [cm] 0-10 10-20 Œrednio Average w 0-20 cm Ca³kowita zawartoœæ pierwiastka 1 [ mg kg gleby ] Total concentration of element 1 [ mg kg of soil ] 14,2±9,0* 4,2 37,5** 11,1±7,4 4,1 27,5 32,2±15,4 14,3 15,4 31,0±15,3 14,0 87,0 11,5±3,6 6,8 21,7 10,8±3,8 5,7 21,8 * zawartoœæ œrednia ± odchylenie standardowe mean concentration ± standard deviation; ** zakres wartoœci (min maks} range of values (min max concentration) wystêpuj¹ w gliniastych glebach gruntowo-glejowych oraz w zwiêz- ³ych madach próchnicznych centralnej czêœci doliny. Najni sze koncentracje cynku stwierdzono w glebach rdzawych wytworzonych z piasków terasy nadzalewowej. Ró nice w koncentracji cynku miêdzy warstwami 0 10 i 10 20 cm s¹ znikome i z regu³y nie przekraczaj¹ 5 10% (tab. 2). Zawartoœæ o³owiu w powierzchniowych warstwach gleb jest silnie zró nicowana i mieœci siê w przedziale od 4,2 do 37,5 mg kg 1 w warstwie 0 10 cm oraz od 2,7 do 16,2 mg kg 1 w warstwie 10 20 cm (tab. 1). Koncentracja o³owiu w warstwie 0 10 cm jest wiêc wyraÿnie (nie rzadko dwukrotnie) wy sza ni w warstwie 10 20 cm (tab. 2). Zawartoœæ o³owiu koreluje przede wszystkim z zawartoœci¹ materii organicznej i nie wykazuje statystycznego zwi¹zku z uziarnieniem gleb (tab. 2). Najni sze koncentracje o³owiu stwierdzono w piaskowych glebach rdzawych ubo szych w próchnicê. Zawartoœæ pierwiastka by³a wy sza w madach brunatnych wy szej terasy zalewowej, zawieraj¹cych wiêcej materii organicznej oraz w zwiêÿlejszych madach próchnicznych, gdzie podwy szonej koncentracji o³owiu towarzysz¹ najwy sze koncentracje cynku i miedzi. Uogólniaj¹c mo na stwierdziæ, e zawartoœci badanych pierwiastków œladowych w glebach doliny Dobrej we Wroc³awiu - Paw³owicach nie s¹ wysokie i wykazuj¹ doœæ wyraÿne zwi¹zki z podstawowymi w³aœciwoœciami gleb. Stwierdzone zawartoœci cynku i miedzi w powierzchniowych warstwach piaskowych gleb rdzawych terasy nadzalewowej s¹ jednak wy sze ni w glebach rdzawych wytworzonych z piasków fluwioglacjalnych w ró nych regionach Polski [Bro ek, Zwydak 2003; Gworek, Degórski 1997; Kwasowski i in. 2000]. Jedynie zawartoœæ o³owiu mieœci siê w zakresach podawanych przez tych autorów. Koncentracje analizowanych pierwiastków w powierzchniowych warstwach mad brunatnych i próchnicznych nie odbiegaj¹ od zawartoœci stwierdzonych przez Bro ka i Zwydaka [2003] w niezanieczyszczonych glebach siedlisk ³êgowych Polski nizinnej. Relatywnie najwy sze iloœci analizowanych pierwiastków œladowych wystêpuj¹ w gliniastych madach terasy zalewowej, co zwi¹zane jest z wysok¹ zawartoœci¹ i³u, a przewa nie równie substancji organicznej. Jednoczeœnie w próchnicach nadk³adowych wystêpuj¹cych na tych glebach stwierdzono najni sze iloœci metali (tab. 2). Nie znaleziono statystycznej zale noœci pomiêdzy iloœci¹ metali w poziomach mineralnych 0 10 cm a ich koncentracj¹ w próchnicy nadk³adowej, albo zale noœæ ta by³a odwrotnie proporcjonalna jak w przypadku cynku (tab. 4). Stwierdzono natomiast wyraÿny zwi¹zek miêdzy zawartoœci¹ pierwiastków œladowych w próchnicy nadk³adowej a typem drzewostanu (tab. 2, rys. 2).

76 C. Kaba³a, B. Ga³ka, A. Karczewska, T. Chodak TABELA 2. Zawartoœæ pierwiastków œladowych w próchnicach nadk³adowych i mineralnych powierzchniowych poziomach gleb doliny rzeki Dobrej TABLE 2. Total concentration of trace elements in forest floor and mineral surface horizons of soils in the Dobra River Valle y G³êbokoœæ pobierania Sampling depth [cm] 1 Ca³kowita zawartoœæ pierwiastka [mg kg 1 Total concentration of element [mg kg ] Pod drzewostanami sosnowymi (n=4) Próchnica Detritus 0 10 10 20 nadk³adowa 22,6* (5,4 48,3)** 10,0 (7,5 14,4) 5,9 (2,7 9,6) Pod drzewostanami dêbowymi (n=12) Próchnica nadk³adow a Detritus 0 10 10 20 19,2 (3,6-66,0) 16,4 (6,0-37,5) 7,8 (4,2-12,9) Najni sze koncentracje analizowanych metali wystêpuj¹ w próchnicach typu mull pod drzewostanami jesionowymi i olszowymi, wy sze w próchnicach typu moder (oraz mullmoder) pod drzewostanami dêbowymi i najwy sze w próchnicach moder-mor w nielicznych p³atach borów sosnowych (tab. 2). Najmniej zró nicowana pomiêdzy typami drzewostanów jest zawartoœæ miedzi, natomiast koncentracje o³owiu stwierdzane w próchnicach wytworzonych pod drzewostanami sosnowymi s¹ niemal dwukrotnie wy sze ni pod drzewostanami jesionowymi. Uzyskane wyniki badañ przecz¹ obserwacjom Maciaszka [1983], który stwierdzi³, e koncentracje miedzi i cynku s¹ najni sze w próchnicach mor, a najwy sze w próchnicach typu mull. Zró nicowanie zawartoœci pierwiastków w poszczególnych typach próchnic wynika prawdopodobnie zarówno z odmiennej koncentracji metali w liœciach poszczególnych gatunków drzew, czasu akumulacji porównywanych próchnic oraz tempa ich rozk³adu [Jones, Watts 1988]. Wskutek szybkiego obiegu pierwiastków w ekosystemach lasów jesionowo-olszowych wystêpuje w nich w¹ski wspó³czynnik wzbogacenia próchnic leœnych, to jest stosunek koncentracji metali w próchnicach nadk³adowych do zawartoœci w glebach (w warstwie 0 10 cm), przyjmuj¹cy wartoœci od 0,8 (dla o³owiu) do 1,6 1,7 (dla miedzi i cynku). Wartoœæ wspó³czynnika akumulacji o³owiu jest najwy sza w drzewostanach sosnowych, gdzie wynosi œrednio 2,6, natomiast pozosta³ych pierwiastków w drzewostanach dêbowych dla miedzi œrednio 2,5, dla cynku œrednio 4,4. Próchnice nadk³adowe poszczególnych zbiorowisk leœnych odznaczaj¹ siê ró n¹ mas¹ materii organicznej zakumulowanej na jednostce powierzchni, z czego wynika te zró nicowanie ca³kowitego nagromadzenia (masy) metali zakumulowanych w próchnicach Under pine stands Pod drzewostanami jesionowo-olszowymi (n=8) Próchnica nadk³adow a Detritus 0 10 10 20 12,2 (6,3 16,8) 17,0 (9,9 26,7) 10,1 (5,7 16,2) 101,3 (80,0 30,0) 28,7 (21,7 34,9) 28,6 (21,2 37,1) Under oak stands ] 94,9 (51,0 173,0) 23,3 (14,3 31,8) 19,6 (10,6 33,4) Under ash/alder stands 69,6 (42,0 30,0) 37,1 (19,1 85,2) 36,3 (15,4 88,9) 32,0 (23,0 39,0) 13,5 (12,1 14,2) 13,1 (10,5 15,2) 23,8 (20,0 32,0) 9,9 (6,8 21,0) 7,1 (4,7 11,0) 24,9 (17,0 38,0) 12,8 (8,4 21,7) 11,3 (4,7 22,0) * zawartoœæ œrednia mean concentration ** zakres wartoœci (minimum maksimum) range of values (min max concentration)

Pierwiastki œladowe w glebach ró nych zbiorowisk leœnych.. 77 zawartoœæ concentration [mg kg 1 ] 120 100 80 60 40 20 0 pierwiastek element sosna pine d¹b oak jesion+olsza ash+alder nagromadzenie accumulation [mg m 2 ] 500 400 300 200 100 0 sosna pine d¹b oak jesion+olsza ash+alder pierwiastek element RYSUNEK 2. Zawartoœæ (A) i nagromadzenie (B) pierwiastków œladowych w próchnicach nadk³adowych gleb leœnych w dolinie Dobrej FIGURE 2. Concentration (A) and accumulation (B) of trace elements in forest litter (raw humus) in the Dobra River Valley

78 C. Kaba³a, B. Ga³ka, A. Karczewska, T. Chodak (tab. 5). Faktyczna ró nica pomiêdzy nagromadzeniem metali w próchnicach pod drzewostanami jesionowo-olszowymi i sosnowymi jest dziesiêciokrotna w przypadku miedzi i nawet dwudziestokrotna w przypadku o³owiu (rys. 2). Z przedstawionego porównania wynika te, e choæ cynk wystêpuje w próchnicach leœnych w najwiêkszych iloœciach, to jednak o³ów podlega najtrwalszej akumulacji. Zawartoœæ miedzi i cynku w próchnicach nadk³adowych gleb pod drzewostanami sosnowymi w dolinie Dobrej jest podobna do stwierdzanej w innych niezanieczyszczonych rejonach Dolnego Œl¹ska [Rusek i in. 2005], lecz nieznacznie wy sza ni w innych regionach kraju [Bro ek, Zwydak 2003; Gworek, Degórski 1997; Malczyk, Kêdzia 1996]. Z kolei zawartoœci o³owiu w próchnicach gleb poroœniêtych sosn¹, choæ wy sze ni podawane przez Gworek i Degórskiego [1997], s¹ wyraÿnie mniejsze ani eli stwierdzone przez Malczyka i Kêdziê [1996] oraz Rusek i in. [2005]. W próchnicach gleb leœnych bezpoœrednio podlegaj¹cych emisji zanieczyszczeñ stwierdza siê kilkakrotnie wy sze koncentracje o³owiu, miedzi i innych pierwiastków [Kozanecka, Czarnowska 1999; Malczyk, Kêdzia 1996; Medyñska, Kaba³a 2007; Sawicka-Kapusta i in. 2002] TABELA 3. Wspó³czynniki korelacji miêdzy iloœci¹ i³u, wêgla organicznego i ph a ca³kowit¹ zawartoœci¹ pierwiastków œladowych w glebach doliny Dobrej (n=24) TABLE 3. Coefficients of correlations between clay, organic carbon and ph and the total concentration of trace elements in soils in the Dobra Rive r V alle y (n=24) I³ Clay C org phkc l <0,002 mm Org. carbon W warstwie na g³êbokoœci 0 10 cm In a soil layer 0 10 cm C o g ph r KCl 0,04 0,34* 0,04 0,66** 0,44** 0,11 0,43** 0,25 0,56** W warstwie na g³êbokoœci 10 20 cm In a soil layer 10 20 cm Corg phkc l 0,04 0,34* 0,04 0,66** 0,44** 0,11 0,43** 0,25 0,56** ¹cznie w warstwie na g³êbokoœci 0 20 cm Total in a soil layer 0 20 cm C o g ph r K Cl 0,02 0,33** 0,04 0,72** 0,48** 0,01 0,56** 0,29* 0,50** 0,15 0,71** 0,35* 0,15 0,71** 0,35* 0,14 0,67** 0,48** * istotne przy p<0,05 statistically significant at p<0.05; **istotne przy p<0,01 statistically significant at p<0.01 TABELA 4. Wspó³czynniki korelacji miêdzy zawartoœci¹ pierwiastków œladowych w próchnicac h nadk³adowych (n=24) a ich iloœci¹ w mineralnych powierzchniowych poziomach gleb (warstwa 0 10 cm) TABLE 4. Coefficients of correlations between concentration of trace elements in forest floor (n=24) and t heir content in mineral surface horizons of soils (layer 0 10 cm) Zawartoœæ w glebie Content in soil Zawartoœæ w próchnicy Content in forest floo r 0,06 Z n 0,43* 0,14

Pierwiastki œladowe w glebach ró nych zbiorowisk leœnych.. 79 TABELA 5. Nagromadzenie pierwiastków œladowych (na jednostkê powierzchni) w próchnicach nadk³adowych gleb leœnych w dolinie Dobrej T ABLE 5. Accumulation of trace elements (on surface unit ) in detritus in the Dobra Rive r Valle y a³kowite nagromadzenie pierwiastka [mg m 2 Total accumulation of element [mg m Wszystkie próbki All samples (n=24) Pogrupowane wed³ug typu drzewostanu Pod drzewostanem sosnowym U nder pine stand (n=4) Pod drzewostanem dêbowym U nder oak stand (n=12) Pod drzewostanem jesionowo-olszowy m U nder ash/alder stand (n=8) 2 C ] ] 41,8* 2,0 269,1** 190,9 13,1 456,2 Sorted according to forest stand 111,8 24,1 269,1 43,1 2,6 178,5 13,7 2,0 33,0 * zawartoœæ œrednia mean concentration; ** zakres wartoœci (minimum maksimum) range of values 418,2 390,0 445,8 193,0 29,6 456,2 102,5 13,1 309,4 (min max) 54,6 5,3 217,3 140,6 102,0 217,3 46,0 11,6 84,6 35,1 5,3 80,7 WNIOSKI 1. Zawartoœæ cynku w leœnych glebach aluwialnych doliny Dobrej we Wroc³awiu skorelowana jest g³ównie z iloœci¹ i³u koloidalnego, zawartoœæ o³owiu z iloœci¹ substancji organicznej, a zawartoœæ miedzi zarówno z iloœci¹ i³u, jak i substancji organicznej. Najwy sze koncentracje metali wystêpuj¹ w gliniastych madach próchnicznych terasy zalewowej, a najni sze w piaszczystych glebach rdzawych terasy nadzalewowej. 2. Najni sza koncentracja oraz nagromadzenie pierwiastków œladowych wystêpuje w próchnicach mull pod drzewostanami jesionowo-olszowymi, wy sze pod drzewostanami dêbowymi, a najwy sze w próchnicach moder-mor pod drzewostanami sosnowymi. 3. WskaŸnik koncentracji metali w próchnicach leœnych (próchnica:gleba) przyjmuje wy- sze wartoœci na glebach bardzo lekkich i kwaœnych, a ni sze w glebach zwiêz³ych i próchnicznych. 4. Mimo sztucznego charakteru drzewostanów, nagromadzenie pierwiastków œladowych w glebach i próchnicach leœnych nawi¹zuje przestrzennie do typów siedliskowych lasów, co œwiadczy o naturalnych uwarunkowaniach koncentracji metali i ma³ym stopniu zanieczyszczenia gleb doliny Dobrej.

80 C. Kaba³a, B. Ga³ka, A. Karczewska, T. Chodak LITERATURA BRO EK S., ZWYDAK M. 2003: Atlas gleb leœnych Polski. CILP, PWRiL, Warszawa: 466 ss. CHODAK T., KABA A C. (red.) 2007: Gleby parku i arboretum Uniwersytetu Przyrodniczego we Wroc³awiu-Paw³owicach. Walory przyrodnicze i edukacyjne. IGiOŒR UP, Wroc³aw, maszynopis: 122 ss. GWOREK B., DEGÓRSKI M. 1997: Przestrzenne i profilowe rozmieszczenie pierwiastków œladowych i elaza w glebach zbiorowisk borowych. Rocz. Glebozn. 48, 1/2: 19 30. JONES K.C., WATTS S.A. 1988: The distribution of metals in the forest floor of aged conifer stands at a plantation in the Northern England. Environ. Pollut. 51: 31 47. JÓ WIAK M., KOWALKOWSKI A. 2002: Rozwiniêta koncepcja monitoringu leœno-rolnego ekosystemu regionu œwiêtokrzyskiego. RMŒP, Kieleckie Tow. Nauk. 3: 17 24. KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H., 1999: Biogeochemia pierwiastków œladowych. PWN, Warszawa. KARCZEWSKA A., BOGACZ A., KABA A C., SZOPKA K., DUSZYÑSKA D. 2006: Methodology of soil monitoring in a forested zone of the Karkonosze National Park with reference to the diversity of soil properties. Pol. J. Soil Sci. 39, 2: 117 129. KARCZEWSKA A., KABA A C. 2002: Pierwiastki œladowe w glebach PNGS. W: Szerszeñ L., Kaba³a C. Gleby PNGS. Monografia, Szczeliniec 6: 133 160. KOZANECKA T., CZARNOWSKA K. 1999: Content of heavy metals in forest litter, soil and mosses in the vicinity of Warsaw. Pol. J. Soil Sci. 32, 2: 53 61. KWASOWSKI W., CHOJNICKI J., OKO OWICZ M., KOZANECKA T. 2000: Metale ciê kie w glebach powierzchni wzorcowych (GPW) w Puszczy Bia³ej. Rocz. Glebozn. 51, 3/4: 85 95. LASKOWSKI S. 1986: Powstawanie i rozwój oraz w³aœciwoœci gleb aluwialnych doliny œrodkowej Odry. Zesz. Nauk AR, Wroc³aw 56: 68 ss. MACIASZEK W. 1983: Mikroelementy (Mn,,, B i Mo) w glebach leœnych wytworzonych ze ska³ fliszu karpackiego. Rocz. Glebozn. 34, 3: 75 93. MALCZYK P., KÊDZIA W. 1996: Metale ciê kie w glebach leœnych wzd³u drogi wylotowej Bydgoszcz-Inowroc³aw. Rocz. Glebozn. 47, 3/4: 203 211. MEDYÑSKA A., KABA A C. 2007: Zawartoœæ metali ciê kich w próchnicy nadk³adowej gleb leœnych wokó³ sk³adowiska odpadów po flotacji rud miedzi. Instytut Ochrony Œrodowiska, Ochrona Œrod. i Zasobów Nat. 31: 137 143. PISAREK I., ARCZYÑSKA B. 2002: Antropogeniczne wzbogacenie w metale ciê kie gleb doliny Odry na terenie miasta Opola. Rocz. Glebozn. 53, 3/4: 75 83. RUSEK A., KABA A C., DROZDOWSKA J. 2005: Zawartoœæ o³owiu, cynku i miedzi w wybranych typach próchnic leœnych Dolnego Œl¹ska. Rocz. Glebozn. 56, 1/2: 137 146. SAWICKA-KAPUSTA K., ZAKRZEWSKA M., BAJOREK K., GDULA-ARGASIÑSKA J. 2002: Input of heavy metals to the forest floor as a result of Cracow pollution. Environ. Int. 28, 8: 691 698. Dr hab. Cezary Kaba³a Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Œrodowiska Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu ul. Grunwaldzka 53, 50-357 Wroc³aw e-mail: cezary.kabala@up.wroc.pl