ZAWARTOŒÆ METALI CIÊ KICH W GLEBACH UPRAWNYCH Z OKOLIC ELEKTROWNI STALOWA WOLA

Transkrypt

1 E. HAJDUK, J. KANIUCZAK, S. W AŒNIEWSKI ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE Vol. LXIII No 1/01: 6 DOI: 10.78/v EDMUND HAJDUK, JANINA KANIUCZAK, STANIS AW W AŒNIEWSKI Katedra Gleboznawstwa, Chemii Œrodowiska i Hydrologii, Uniwersytet Rzeszowski ZAWARTOŒÆ METALI CIÊ KICH W GLEBACH UPRAWNYCH Z OKOLIC ELEKTROWNI STALOWA WOLA THE CONTENT OF HEAVY METALS IN ARABLE SOILS FROM THE VICINITY OF THE STALOWA WOLA POWER PLANT Abstract: The paper presents the total content of selected heavy metals from soils located at various distances from the Stalowa Wola Power Plant. The sampling points were situated at different distances from the pollution source ( m) and in different geographical directions (north and east). The average quantities of metals in the studied soils reached: 1.3, 56.1, 5, 0.331, 13.5, 1.8, and 4.8 mg kg 1. The total content of the studied heavy metals did not exceed values admissible for arable soils in Poland. Average quantities of the studied heavy metals in soils located to the east of the power plant were higher in comparison to analogous values in soils located to the north (with the exception of the cadmium content which was statistically significantly higher) and to average values in the control point. rrelation coefficients between the content of the analyzed elements in soils and the distance from the power plant were negative and statistically insignificant. Regardless of the direction, at distances exceeding 4000 m, the coefficients of enrichment of soils in,,,, were below 1 (in the case of and at distances exceeding 4500 m), which allows a supposition that the influence of the power plant on the content of heavy metals in soils located in its vicinity was limited to a distance of 4500 m. S³owa kluczowe: metale ciê kie, elektrownia, zanieczyszczenie gleby Key words: heavy metals, power plant, soil contamination WSTÊP Problematyka wp³ywu zak³adów przemys³owych na œrodowisko by³a tematem wielu publikacji. Zazwyczaj przedmiotem badañ s¹ du e oœrodki przemys³u chemicznego, metalurgicznego, górnictwa lub energetyki [Kabata-Pendias, Pendias 93; Pacyna, Pacyna 001; Rostañski 97; Szerszeñ i in. 004]. Mniej uwagi poœwiêca siê ma³ym i œrednim przedsiêbiorstwom. Substancje wyemitowane do atmosfery, mog¹ pod wp³ywem pr¹dów powietrznych rozprzestrzeniaæ siê na znaczne odleg³oœci. Z czasem w formie nie zmienionej, jak równie produkty ich przemian dostaj¹ siê do gleby [Baran, Turski 96]. Szczególn¹ uwagê poœwiêca siê na ogó³ emisjom do œrodowiska metali ciê kich, gdy ich mobilnoœæ w glebie jest na ogó³ niewielka. Sprzyja to ich szybkiej kumulacji, co w po³¹czeniu z toksycznoœci¹, stwarza du e zagro enie dla organizmów glebowych oraz mo e prowadziæ do degradacji gleb i obni enia jakoœci p³odów rolnych. Województwo podkarpackie jest rejonem typowo rolniczym, z niewielk¹ iloœci¹ du ych zak³adów przemys³owych, zlokalizowanych w pobli u oœrodków miejskich. Przyk³adem mo e byæ Stalowa Wola, gdzie jednym z wiêkszych aktualnie przedsiêbiorstw jest elektrownia, bazuj¹ca na wykorzystaniu paliw sta³ych (w tym biomasy). Warto podkreœliæ, i w Polsce pod wzglêdem bran owym energetyka ma najwiêkszy udzia³ w emisji cynku, niklu, kadmu, arsenu i miedzi [Gorlach, Gambuœ ]. Celem podjêtych badañ by³o okreœlenie w³aœciwoœci fizykochemicznych gleb i ogólnej iloœci,,,,, i w powierzchniowej i podpowierzchniowej warstwie gleb, zlokalizowanych w ró - nych odleg³oœciach od Elektrowni Stalowa Wola. MATERIA I METODYKA Badaniami objêto gleby uprawne, zlokalizowane w otoczeniu Elektrowni Stalowa Wola (woj. podkarpackie). Próbki gleb do badañ laboratoryjnych (n=) pobierano latem 008 r. z dwóch warstw (05 i 650 cm) w ró nych odleg³oœciach od emitora zanieczyszczeñ ( m). Ponadto w odleg³oœci m pobrano próbki kontrolne. Punkty oraz

2 ZAWARTOŒÆ METALI CIÊ KICH W GLEBACH UPRAWNYCH Z OKOLIC ELEKTROWNI STALOWA WOLA pobierania próbek by³y umiejscowione w dwóch kierunkach wzglêdem Zak³adu: pó³nocnym oraz wschodnim, zgodnie z dominuj¹cymi na terenie województwa kierunkami wiatrów [Suchy 008]. W analizowanym materiale okreœlono: sk³ad granulometryczny gleby metod¹ Cassagrande`a w modyfikacji Prószyñskiego, odczyn gleby w zawiesinie KCl o stê. 1 mol dm 3, kwasowoœæ hydrolityczn¹ metod¹ Kappena, sumê zasad wymiennych (S) i pojemnoœæ kompleksu sorpcyjnego gleby (T) metod¹ Kappena, stopieñ wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi(v), ca³kowit¹ zawartoœæ pierwiastków œladowych metod¹ spektrometrii absorpcji atomowej w p³omieniu acetylenowo-powietrznym, po wczeœniejszej mineralizacji próbek glebowych w stê onym HClO 4 na gor¹co. Kadm, o³ów, nikiel i kobalt oznaczono po uprzedniej ekstrakcji kompleksów tych metali z APDC do ketonu metyloizobutylowego (MIBK). Korzystaj¹c z programu Statistica okreœlono statystyczn¹ istotnoœæ ró nic miêdzy œrednimi (wg testu Tukey a, a=0,05) oraz obliczono wspó³czynniki korelacji prostej pomiêdzy zawartoœci¹ metali ciê kich i odleg³oœci¹ od emitorów zanieczyszczeñ. Obliczono równie wskaÿniki koncentracji jako iloraz zawartoœci metalu w glebie w warstwie 05 cm i jego zawartoœci w warstwie 650 cm. WYNIKI I DYSKUSJA Badane gleby wytworzone z aluwiów rzeki San, charakteryzowa³y siê zró nicowanym uziarnieniem (tab. 1). W glebach zlokalizowanych na pó³noc od Elektrowni Stalowa Wola stwierdzono œrednio 43% frakcji o œrednicy cz¹stek <0,0 mm i by³y to na ogó³ gleby ilaste lub gliniaste o obojêtnym odczynie, niewielkiej kwasowoœci i du ej pojemnoœci kompleksu sorpcyjnego wzglêdem kationów (œrednia wynosz¹ca 37, cmol(+) kg 1 by³a statystycznie istotnie wy sza od œredniej dla gleb z punktu kontrolnego oraz œredniej dla gleb z kierunku wschodniego). Gleby po³o one na wschód od zak³adu cechowa³y siê uziarnieniem o mniejszej iloœci najdrobniejszych frakcji. zawartoœæ frakcji czêœci <0,0 mm by³a prawie -krotnie mniejsza %. By³y to zwykle gleby kwaœne, o œredniej pojemnoœci sorpcyjnej wzglêdem kationów (œrednio 1,9 cmol(+) kg 1 ). Stopieñ wysycenia kompleksu sorpcyjnego gleb kationami zasadowymi w rozpatrywanych glebach by³ stosunkowo wysoki (powy- ej 70%), przy czym œrednia dla próbek z kierunku wschodniego wynosi³a 93,8% i by³a o prawie 10% wy- sza od œredniej dla kierunku pó³nocnego. TABELA 1. Podstawowe w³aœciwoœci badanych gleb TABLE 1. Basic properties of examined soils H p l H Hydrolytic acidity KC h S BEC k 1 c mol (+) g Kierunek wschodni 500 m 6,84* * 6, m 6,61 6, m 6,54 6,83 m 6,76 6,93 m 6,84 7, m 4,10 4,04 6,8 6,47,5,3 0,6 6,1 6, 1,8 1,7 43,4 47, 33,0 47, 7,0 46,6 34,6 48,0 6,8 47,0 15,0 1,0 30,0 4,8 T CEC V BS % % 43,9 47,6 35,5 49,5 7,6 47,1 35,1 48,4 7,3 47,4 1,1 7, 31,7 44,5 98,8 93,0 95,3 97,8 99,0 98,5 98,3 71, 77,1 9,9 94,9 Zawartoœæ cz¹stek; ntent of particles <0,0 mm <0,00 mm 1 6,37a* 1, 7 36,4bc 38,1de 93, 9 45 Kierunek pó³nocny 900 m 6,09 6,08 0,8 0,7 4,8,0 5,6,7 m 5,08 3,0 1,6 15,6 5,04,3 13,0 15,3 m 6,37 0,8 9,0 9,8 5,53 8,8 9, m 4,6 3,0 8,6 11,6 4,51 1,3 6, 7, m 5,00,4 10,8 13, 4,8,5 1 18,3 5,36 5,0 Kontrola ntrol 18 m 000,0 1,4 13, 9, 10,6 85,3 74,8 80,8 85, 97,5 95,1 74,1 8,9 81,8 86,5 83,9 84, ,7a 1, 7 11,c 1,9e 84, ,0 5,18 7,0 8,4 7,5 8,8 93,0 95,7 10 5,10 0, 5 7,7b 8,15d 94, 4 10 Objaœnienia Explanations: * jednakowymi literami oznaczono œrednie ró ni¹ce siê istotnie statystycznie (NIR Tukey a przy a=0,05), the averages differing statistical indeed were marked with the same letters (Tukey LSD at a=0.05); ** górna liczba okreœla parametr w wierzchniej (05 cm) warstwie gleby, dolna w warstwie podpowierzchniowej (650 cm), the upper number defines the parameter in the top (05 cm) soil layer, bottom in the deeper layer (650 cm). Wartoœci œrednie ogólnej zawartoœci badanych metali w glebach z okolic Elektrowni Stalowa Wola przedstawia³y siê nastêpuj¹co: 1,3; 56,1; 5; 0,331; 13,5; 1,8; 4,8 mg kg 1 (tab.

3 E. HAJDUK, J. KANIUCZAK, S. W AŒNIEWSKI ). e przekracza³y one wartoœci dopuszczalnych dla gleb niezanieczyszczonych, zamieszczonych w Rozporz¹dzeniu Ministra Œrodowiska w sprawie standardów jakoœci gleby oraz standardów jakoœci ziemi [00]. Zawartoœci, i w badanych glebach spe³nia³y warunki pozwalaj¹ce zakwalifikowaæ je do kategorii gleb o naturalnej zawartoœci [Kabata-Pendias i in. 93]. Natomiast 1,5% próbek charakteryzowa³o siê s³abym zanieczyszczeniem chromem (II stopieñ), dodatkowo 66,5% próbek podwy szon¹ zawartoœci¹ tego pierwiastka. eco mniejsze zagro enie stwierdzono ze strony cynku i niklu po 8,3% próbek glebowych zakwalifikowano do kategorii I (zawartoœæ podwy szona). Porównuj¹c uzyskane wyniki do rezultatów badañ monitoringowych gleb Polski mo na stwierdziæ, e maksymalne zawartoœci,, i wykracza³y poza zakresy oczekiwane (typowe dla zawartoœci naturalnej) dla warstw ornych gleb u ytków rolnych Polski [Oleszek i in. 003], przekracza³y tak e (wy³¹czywszy ) zakresy oczekiwane dla gleb województwa podkarpackiego [Terelak, Tujaka 003]. Ostatnio wymienieni autorzy zwracaj¹ uwagê, i stosunkowo wysoka zawartoœæ w u ytkowanych rolniczo glebach woj. podkarpackiego jest zwi¹zana z pod³o em (du y udzia³ ró nego rodzaju ³upków i utworów fliszowych). iloœæ analizowanych metali ciê kich w glebach po³o onych na wschód od elektrowni by³a statystycznie istotnie wy sza w porównaniu do gleb z kierunku pó³nocnego (z wyj¹tkiem zawartoœci kadmu) oraz do œrednich w punkcie kontrolnym (aczkolwiek tu ró - nice pomiêdzy œrednimi by³y statystycznie istotne tylko w przypadku miedzi, chromu i niklu) (tab. ). Porównuj¹c œrednie zawartoœci analizowanych metali w glebach z kierunku pó³nocnego z analogicznymi œrednimi w punkcie kontrolnym, nie udowodniono ró nic istotnych statystycznie, aczkolwiek za wyj¹tkiem cynku i o³owiu œrednie w punkcie kontrolnym by³y nieco ni sze. Taki uk³ad z jednej strony mo e byæ wynikiem znaczniejszej immisji analizowanych metali na wschód od zak³adu w porównaniu z kierunkiem pó³nocnym, z drugiej mo e po czêœci wynikaæ z wiêkszych w tym kierunku w³aœciwoœci sorpcyjnych gleby zwi¹zanych œciœle z iloœci¹ czêœci ilastych (tab. 1). Œrednie zawartoœci badanych metali w wierzchniej warstwie gleb (05 cm) z kierunku pó³nocnego by³y wy sze, ani eli œrednie w warstwach podpowierzchniowych (650 cm). W kierunku wschodnim natomiast, w warstwie ornej gleb, œrednia zawartoœæ dwóch pierwiastków (, ) by³a ni - sza w porównaniu do œrednich z g³êbokoœci 650 cm. Analogiczny uk³ad (dodatkowo dla i ) stwierdzono w punkcie kontrolnym. Mo e to byæ efektem znacznego ograniczenia emisji py³owych do at- TABELA. Ca³kowita zawartoœæ metali ciê kich w badanych glebach TABLE. Total contents of heavy metals in examined soils m g g Kierunek wschodni 500 m,6 ** 13,8 700 m, 7 10, m, 9,1 m 16, 5 m 10, m 14, 5 18,7 16,5 15,5 Kierunek pó³nocny 900 m 4, 0,6 m 13, 1 13,8 m 15, 4 5, m 8, 9 5, m 9, 8 1,7 k 1 99,4 6,3 89,0 48,8 80,8 9,3 75,9 60,0 56,3 44, 7,7 84,0 79,0 65, ,5 6 0,08 0, , , ,333 1,0 13,,1 10,8,5 1,1 16,9 15,4 14,3 9,6 0,6 1,6 13,4 3,0,1 36,4, 36,6 39,9,5,0 1,5,6,6 36,8 9,3 8,4 6,7 5,5 8,0,1 7,7 10,7 5,7 6,6 3,1 5, 7,7 6, 6,3 16,0ab* 7,1c 67de 9 16,5f 8,8gh 6,i 10, 8,1 Kontrola ntrol m 5, 1 5,4 0,6 60,9 64,4 65,6,0 34,5 16,0 46,8 60,0 45,7 34, ,00 0, ,140 0,90 0,140 0,1 0,99 0,16 6,1 3,8 10,,1 18,6 4,1 1,3 4,8 1,9 13,6 1,0 8,7 6,8,0,5 5,7 10,3 15,7 16,8 6,1 16,8,0 0,1 3,7 6,0,1 4,0,6 3,9 4, 3,9 3,0 9,a 39,9c 38d 0,58 1f 16,0h 3,4i 43, 37, ,0 0,18 1 8,0 8,6,8 3,1 5,b 40, 8,5e 0,11 11, 0 8,3g, 9 Objaœnienia jak w tabeli 1 Explanations as in table 1. mosfery [Suchy 008]. Szerszeñ i in. [004] analizuj¹c zmiany zawartoœci miedzi, o³owiu i cynku w glebach w rejonie hut miedzi zauwa yli, e przy braku lub niewielkim dop³ywie metali z zanieczyszczeñ atmosferycznych, ich zawartoœæ w powierzchniowej warstwie gleby ulega sta³emu obni eniu w warunkach normalnej produkcji rolniczej, przy czym tempo ubytku metali zale y m.in. od pocz¹tkowego stopnia zanieczyszczenia i w³aœciwoœci gleby. Jankiewicz i Adamczyk [007] badaj¹c gleby wokó³ Elektrociep³owni EC4 w odzi stwierdzili

4 ZAWARTOŒÆ METALI CIÊ KICH W GLEBACH UPRAWNYCH Z OKOLIC ELEKTROWNI STALOWA WOLA 5 TABELA 3. Wspó³czynniki korelacji prostej pomiêdzy zawartoœci¹ badanych metali ciê kich œladowych w glebie i odleg³oœci¹ od zak³adu (wartoœci nad przek¹tn¹ odnosz¹ siê do warstwy 05 cm, pod przek¹tn¹ 650 cm) TABLE 3. efficients of simple correlation among the content of studied heavy metals in the soil and distance from the plant (the values over the diagonal treat to the layer 05 cm, under the diagonal 650 cm) Kierunek wschodni Kierunek pó³nocny 0,971*** 4** 0,818* 0,898* 0,9** 0,985** 0,967** 0,971** 4* 3** 0,966** 0,9** 0,866* 0,980** 0,971** 0,964** 0,905* 0,94** 0,816* 0,946** 0,847* 0,994*** 0,965** 0,940* 0,996*** 0,90* 0,846* 0,90* 0,979** 0,941* 0,98** 40* 0,913* 0,91* 0,915* 0,844* 0,866* 0,860* 0,980** 5* 0,983** 0,945* 0,918* 0,883* 0,95** 0,811* 3** 1** 0,908* 0,887* 0,900* 0,960** Objaœnienia Explanations: * istotny przy, significant at a= 0.05, ** istotny przy, significant at a= 0.01; *** istotny przy, significant at a = 0.001, nieistotny, not significant; odleg³oœæ od emitora, distance from the source pollution. znaczne zró nicowanie zawartoœci metali ciê kich w glebach z ró nych kierunków. W przeprowadzonych badaniach nie stwierdzono istotnych statystycznie korelacji pomiêdzy zawartoœci¹ metali w badanych glebach a odleg³oœci¹ od zak³adu (tab. 3). Stwierdzono jednak e, i wspó³czynniki korelacji pomiêdzy wszystkimi analizowanymi metalami zawartymi w wierzchniej warstwie gleb, po³o onych na wschód od zak³adu a odleg³oœci¹ od emitora, by³y ujemne. Mo na zauwa yæ, i w tym kierunku zawartoœæ metali ciê kich (za wyj¹tkiem cynku) w 05 cm warstwie gleb w miarê oddalania siê od elektrowni do m ros³a, dalej obni a³a siê (tab. ). Najwiêcej cynku stwierdzono w glebie w punkcie po³o- onym 500 m od emitora. W punktach odleg³ych o 700 m od zak³adu obliczono najwiêksze wartoœci wspó³czynników wzbogacenia warstwy wierzchniej (tab. 4). Analizuj¹c warstwy podpowierzchniowe gleb najwiêksze koncentracje badanych metali stwierdzono w odleg³oœci 1000 m. W wierzchnich warstwach gleb natomiast, po³o onych na pó³noc od zak³adu, najwiêksze iloœci metali ciê kich stwierdzono w odleg³oœci m. Tu tak e dla wszystkich badanych pierwiastków wyst¹pi³y najwy sze wartoœci wspó³czynników wzbogacenia warstwy wierzchniej. Zwraca uwagê fakt, i w kierunku pó³nocnym œrednie wartoœci tych wspó³czynników dla wszystkich badanych metali by³y wy sze pomimo ni szych bezwzglêdnych koncentracji tych metali ani eli analogiczne œrednie dla gleb po³o onych na wschód od zak³adu (tab. 4). Wskazuje to prawdopodobnie, na wiêksz¹ immisjê py³ów zawieraj¹cych metale ciê kie w kierunku pó³nocnym. Z drugiej strony, niezale nie od kierunku, w odleg³oœci powy ej 4000 m od elektrowni wspó³czynniki wzbogacenia gleb dla,,,, osi¹ga³y wartoœci mniejsze od 1 (w przypadku i w odleg³oœci powy ej 4500 m), co wskazuje na TABELA 4. Wspó³czynniki wzbogacenia warstwy wierzchniej TABLE 4. The coefficients of enrichment of the top layer Kierunek wschodni 500 m 700 m 1000 m m m 4000 m 1,81 0,74 1,09 1,01 0,78 Kierunek pó³nocny 900 m m m 3500 m 4500 m 1,60 1,8 0,88 1,7 1,7 0,87 1, 1,43 0,80 1,04 0,7 1,6, 1,5 1,9 1,57 1,59,05 1,07 1,10 1,49 1,96 1,39 1,51 0,9 1,06 0,91 0,67 1, 3,85 0,7 0,87 8 0,76 1,14 1,8 1,56 1,54 1,07 1,34 1,54,61 1,6 0,77 1,81 3,45,16 0,78 1,45,61 1,44 0,68 0,0 3,63,08 0,97 1,61 0,60 4,54,56 1, 0,84,49 1,37 0,64 0,15 0,61,73 1,55 1,50 1,83 1,58,05 1,30 5, Kontrola ntrol m 0,94 1,16 0,97 1,3 1,09 0,91

5 6 E. HAJDUK, J. KANIUCZAK, S. W AŒNIEWSKI przewagê procesów przemieszczania tych metali w g³¹b profilu glebowego nad procesami akumulacji. Mo na wiêc przypuszczaæ, e wp³yw elektrowni na zawartoœæ metali ciê kich w okolicznych glebach by³ ograniczony do odleg³oœci 4500 m. Wspó³czynniki korelacji prostej pomiêdzy zawartoœciami metali ciê kich w badanych glebach by³y w wiêkszoœci przypadków istotne statystycznie (tab. 3). Wyj¹tkiem zwracaj¹cym uwagê by³ brak istotnych wspó³zale noœci pomiêdzy zawartoœci¹ w wierzchnich warstwach gleb a zawartoœci¹,,, (w kierunku wschodnim oprócz tak e w warstwie podpowierzchniowej) oraz pomiêdzy zawartoœci¹ i iloœci¹ innych metali w glebach kierunku wschodniego (w warstwie podpowierzchniowej oprócz, i ). Warto podkreœliæ, e dla tych w³aœnie metali ciê kich obliczone wspó³czynniki wzbogacenia warstwy wierzchniej osi¹ga³y spoœród badanych pierwiastków szczególnie wysokie wartoœci. Mo e to wskazywaæ na znacz¹ce nak³adanie siê w przypadku i innych (poza elektrowni¹) Ÿróde³ zanieczyszczeñ tymi metalami okolicznych gleb. WNIOSKI 1. Ogólna zawartoœæ analizowanych metali ciê kich w glebach z okolic Elektrowni Stalowa Wola nie przekracza³a wed³ug norm prawnych obowi¹zuj¹cych w Polsce wartoœci dopuszczalnych dla niezanieczyszczonych gleb u ytków rolnych.. Zawartoœci, i w badanych glebach spe³nia³y kryteria IUNG, pozwalaj¹ce zakwalifikowaæ je do kategorii niezanieczyszczonych. Natomiast 1,5% próbek charakteryzowa³o siê s³abym zanieczyszczeniem chromem (II stopieñ), dodatkowo ze wzglêdu na zawartoœæ 66,5% próbek, 8,3%, 8,3%, charakteryzowa³o siê zawartoœci¹ podwy szon¹ (I stopieñ zanieczyszczenia). 3. iloœæ analizowanych metali ciê kich w glebach po³o onych na wschód od elektrowni by³a wy sza w porównaniu do analogicznych wartoœci w kierunku pó³nocnym oraz do œrednich w punkcie kontrolnym. W kierunku pó³nocnym œrednie wartoœci wspó³czynników wzbogacenia warstwy wierzchniej dla wszystkich badanych metali by³y wy sze pomimo ni szych bezwzglêdnych koncentracji tych metali ani eli analogiczne œrednie dla gleb po³o onych na wschód od zak³adu 4. e stwierdzono istotnych statystycznie korelacji pomiêdzy zawartoœci¹ metali w badanych glebach a odleg³oœci¹ od zak³adu. Stwierdzono jednak e, i wspó³czynniki korelacji pomiêdzy wszystkimi analizowanymi metalami, zawartymi w wierzchniej warstwie gleb po³o onych na wschód od zak³adu a odleg³oœci¹ od emitora, by³y ujemne. 5. Wp³yw elektrowni na zawartoœæ metali ciê kich w okolicznych glebach by³ ograniczony do odleg³oœci 4500 m. LITERATURA BARAN S., TURSKI R. 96. Degradacja, ochrona i rekultywacja gleb. Wyd. AR w Lublinie. ss. GORLACH E., GAMBUŒ F.. Potencjalnie toksyczne pierwiastki œladowe w glebach (nadmiar, szkodliwoœæ, przeciwdzia³anie). Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 47: JANKIEWICZ B., ADAMCZYK D Assessing Heavy Metal ntent in Soils Surrounding the ódÿ EC4 Power Plant, Poland. Polish J. of Environ. Stud. 16 (6): KABATA-PENDIAS A., MOTOWICKA-TERELAK T., PIO- TROWSKA M., TERELAK H., WITEK T. 93: Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb i roœlin metalami ciê kimi i siark¹. Wyd. IUNG Pu³awy, P(53): ss. KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H. 93. Biogeochemia pierwiastków œladowych, PWN, Warszawa. 364 ss. OLESZEK W., TERELAK H., MALISZEWSKA-KORDY- BACH B., KUKU A S Soil, Food and Agroproduct ntamination Monitoring in Poland. Polish J. of Environ. Stud. 1 (3): PACYNA J.M., PACYNA E. G An assessment of global and regional emissions of trace metals to the atmosphere from anthropogenic sources worldwide. Environ. Rev. 9: ROSTAÑSKI A. 97. Zawartoœæ metali ciê kich w glebie i roœlinach z otoczenia niektórych emitorów zanieczyszczeñ na Górnym Œl¹sku. Arch. Ochr. Œrod., 3/4: ROZPORZ DZENIE MINISTRA ŒRODOWISKA w sprawie standardów jakoœci oraz standardów jakoœci ziemi. Dz.U. Nr 165, poz z 9 wrzeœnia 00 r. SUCHY M Stan œrodowiska w województwie podkarpackim w latach 007. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Rzeszów: 10 ss. SZERSZEÑ L., CHODAK T., KABA A C Zmiany zawartoœci miedzi, o³owiu i cynku w glebach w rejonie hut miedzi G³ogów i Legnica w latach 700. Rocz. Glebozn. 55, 3: 505. TERELAK H., TUJAKA A Wystêpowanie pierwiastków œladowych w glebach u ytków rolnych województwa podkarpackiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 493: 55. Dr in. Edmund Hajduk Katedra Gleboznawstwa, Chemii Œrodowiska i Hydrologii, Wydzia³ Biologiczno-Rolniczy Uniwersytet Rzeszowski ul. M. Æwikliñskiej, Rzeszów ehajduk@univ.rzeszow.pl