II Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna EKOLOGIA W ELEKTRONICE Przemysłowy Instytut Elektroniki Warszawa, 5-6.12.2002 SYSTEM ZBIÓRKI I UTYLIZACJI URZĄDZEŃ ELEKTRYCZNYCH I ELEKTRONICZNYCH PRZYKŁADEM PRAKTYCZNYCH DZIAŁAŃ DOSTOSOWAWCZYCH W OBSZARZE OCHRONY ŚRODOWISKA Ireneusz BAIC Centrum Gospodarki Odpadami Oddział Zamiejscowy Instytutu Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego w Warszawie 40-053 Katowice, ul. Barbary 21a, tel. 0-32 2517-454, e-mail: baic@igo.katowice.pl W referacie przedstawiono podstawowe założenia i wymagania dla systemu zbiórki i utylizacji wycofywanego z eksploatacji sprzętu elektrycznego i elektronicznego wynikające z ustawodawstwa polskiego i dyrektyw UE. W sposób szczegółowy został zaprezentowany system zbiórki wyeksploatowanego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w odniesieniu do sektora małych i średnich przedsiębiorstw oraz ludności jako potencjalnych wytwórców przedmiotowych odpadów. Omówiono również główne korzyści natury ekologicznej i ekonomicznej wynikające z wdrażania systemu. Problematyka zbiórki i utylizacji wycofywanego z eksploatacji sprzętu elektrycznego i elektronicznego wymaga kompleksowego podejścia w myśl zasad zrównoważonego rozwoju i eliminacji strat w gospodarce w trakcie całego procesu produkcyjnokonsumpcyjnego od etapu pozyskania surowców poprzez przetwarzanie i produkcję wyrobów, sferę konsumpcji i ponownego odzysku lub unieszkodliwiania zużytych materiałów. Przedstawione zasady odzwierciedlają zapisy zawarte w : - Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej - Art.5. Rzeczypospolita Polska (...) zapewnia ochronę środowiska kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju, - Polityce Ekologicznej Państwa Art. 83 Kierunkiem przewodnim polityki w zakresie gospodarowania odpadami jest zasada zrównoważonego rozwoju oraz zintegrowane podejście do ochrony środowiska z uwzględnieniem zagadnień odpowiedzialności. Celem nadrzędnym polityki w zakresie gospodarowania 25
odpadami jest zapobieganie powstawania odpadów, przy rozwiązywaniu problemu odpadów u źródła, odzyskanie surowców wtórnych i ponowne wykorzystanie odpadów oraz bezpieczne dla środowiska końcowe unieszkodliwianie odpadów nie wykorzystanych. Warunkiem realizacji tego celu jest zmniejszenie materiało- i energochłonności produkcji (stosowanie czystszych technologii), wykorzystanie alternatywnych źródeł energii, stosowanie analizy pełnego cyklu życia produktu (produkcji, transportu, opakowania, użytkowania, ewentualnego ponownego wykorzystania i unieszkodliwiania, - Strategii Zrównoważonego Rozwoju Polski do roku 2025 - opracowanej przez Rząd RP na bazie Deklaracji z Rio de Janerio i AGENDZIE 21, założeniach określonych w V Programie w zakresie Ochrony Środowiska i Zrównoważonego Rozwoju Unii Europejskiej, zaleceniach programu transformacji w kierunku zrównoważonego rozwoju Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz decyzjach Komisji Trwałego Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych (UN CSD). Dotychczas zbiórka i utylizacja wycofywanego z eksploatacji sprzętu elektrycznego i elektronicznego była traktowana incydentalnie zarówno w sferze konsumpcji jak i produkcji. Ponieważ dotyczy to produkcji masowej i jednocześnie intensywnie modernizowanej (co wpływa na skrócenie czasu eksploatacji sprzętu), zachodzi potrzeba pilnego działania w tym obszarze. Obecnie w Polsce zbiórką i demontażem zużytych urządzeń elektrycznych i elektronicznych zajmuje się niewielka liczba podmiotów gospodarczych. Większość tych urządzeń nadal trafia wprost na składowiska, a tylko nieliczne są skupowane lub zbierane przez małe przedsiębiorstwa przerobu złomu. Skupowane lub pozyskiwane poprzez nieodpłatną zbiórkę urządzenia są demontowane głównie pod kątem odzysku materiałów, takich jak: złom stalowy i metale nieżelazne (miedź, aluminium) oraz elementy i podzespoły. Pozostałość zawierająca 60-80 % odpadów niemetalicznych, w tym elementy i materiały użyteczne jak i substancje niebezpieczne, trafia najczęściej na składowiska odpadów komunalnych. Tak więc zorganizowanie w skali kraju skutecznego systemu zbiórki i utylizacji wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych powszechnego użytku staje się koniecznością. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego wspólnie z Przemysłowym Instytutem Automatyki i Pomiarów, Instytutem Elektrotechniki, Przemysłowym Instytutem Elektroniki oraz Instytutem Metali Nieżelaznych przystąpił na wniosek Ministra Gospodarki do realizacji Projektu Celowego Zamawianego pt.: Krajowy system zbiórki i utylizacji wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Realizacja prac związanych z stworzeniem krajowego systemu zbiórki i utylizacji wycofywanego z eksploatacji sprzętu elektrycznego i elektronicznego umożliwi nie tylko zwrócenie uwagi na ten ważny problem społeczno-gospodarczy, szczególnie w aspekcie ekologicznym, ale dzięki zaproponowaniu konkretnych rozwiązań organizacyjno-technicznych w zakresie zbiórki, magazynowania, transportu, odzysku i unieszkodliwiania, przyczyni się do pobudzenia działalności gospodarczej, głównie w środowisku małych i średnich przedsiębiorstw tej branży. Doświadczenia innych krajów wykazują, że stworzenie dogodnych warunków rozwoju dla tej problematyki, 26
spowodowało powstanie wielu małych firm, które dostrzegając własny interes jednocześnie działają efektywnie na rzecz całej gospodarki. W celu spełnienia wymagań określonych w obowiązującym ustawodawstwie krajowym, a w aspekcie wejścia Polski w struktury Unii Europejskiej także zaleceń zawartych w stosownych dyrektywach, konieczne będzie wykonanie następujących zadań: przegląd istniejących w Unii Europejskiej systemów zbiórki i utylizacji wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych pod kątem wyboru wariantu optymalnego dla Polski, analiza jakościowo-ilościową wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych, analiza stanu obecnego i prognozy dotyczące gospodarki wycofywanymi z eksploatacji urządzeniami elektrycznymi i elektronicznymi, projekt krajowego systemu zbiórki i utylizacji wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych, ze szczególnym uwypukleniem zasad funkcjonowania, organizacji i zarządzania, opracowanie kryteriów i wymagań w stosunku do podmiotów gospodarczych w zakresie działalności związanej ze zbiórką, transportem, magazynowaniem, odzyskiem, przetwarzaniem i unieszkodliwianiem wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych, analiza SWOT (słabych i mocnych stron projektu) oraz analiza ekonomiczna opracowanego systemu, możliwości pozyskiwania środków finansowych na wdrożenie opracowanego systemu, propozycje zmian w prawie miejscowym oraz w innych dokumentach stanowionych przez samorządy lokalne, propozycje uregulowań prawnych dla Ministerstwa Gospodarki w zakresie prawidłowego funkcjonowania systemu zbiórki i utylizacji wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Kluczowym zagadnieniem będzie również opracowanie spójnych technologii utylizacji wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych w zakresie: - demontażu urządzeń na podzespoły i elementy, testowania i regeneracji, - ponownego wykorzystania lub przetwarzania podzespołów i elementów z procesów demontażu, - odzysku materiałów i metali (w tym metali ziem rzadkich) z podzespołów i elementów, - unieszkodliwiania odpadów powstających po procesach demontażu, przetwarzania i odzysku. Dla wymienionych procesów technologicznych przewiduje się wykonanie prototypów linii przemysłowych, specjalizowanych urządzeń i instalacji oraz podstawowych narzędzi wspomagających demontaż, przetwarzanie oraz testowanie podzespołów i elementów pod kątem ponownego wykorzystania. Ponadto zostaną opracowane technologie oraz wykonane lub dobrane spośród istniejących, specjalistyczne urządzenia i instalacje wymagane do prowadzenia odzysku 27
metali, materiałów użytecznych i unieszkodliwiania odpadów wraz z przeprowadzeniem na nich odpowiednich badań technologicznych i prób przemysłowych. Dla wspomagania krajowego systemu zostanie opracowany system informatyczny zbudowany z dwóch pakietów: bazowego i nadrzędnego, monitorujący demontaż oraz technologię i organizację zagospodarowania i unieszkodliwiania odpadów powstających po procesach demontażu. System informatyczny, przetestowany i zweryfikowany, wraz z instrukcją obsługi oraz materiałami informacyjnymi i ofertowymi będzie produktem gotowym do rozpowszechniania. Przedstawione powyżej podejście do problematyki związanej z wycofywanymi z eksploatacji urządzeniami elektrycznymi i elektronicznymi przyczyni się do osiągnięcia celów założonych w polityce ekologicznej państwa oraz realizacji zasad ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju, w tym stworzenia w kraju zintegrowanej i wystarczającej sieci instalacji i urządzeń do odzysku i unieszkodliwiania odpadów, spełniających wymagania określone w przepisach o ochronie środowiska. Przedsięwzięcie związane z wdrożeniem systemu stanowiąc kombinację rozwiązań techniczno-organizacyjnych przyjętych w UE oraz stosowanych w Polsce technologii odzysku i unieszkodliwiania odpadów pochodzących z wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych umożliwi wykorzystanie krajowego zaplecza technicznego i naukowo-badawczego oraz przyczyni się do znaczącego obniżenia nakładów inwestycyjnych. Opracowywany system oparty będzie na czterostopniowym podziale zadań ( I - zbiórka odpadów, II gromadzenie, wstępne sortowanie i przygotowanie do transportu, III demontaż w specjalistycznych liniach, IV - odzysk/unieszkodliwienie). W systemie zostaną ujęte istniejące instalacje, które będą tworzyć zintegrowaną sieć instalacji odzysku/unieszkodliwiania odpadów z urządzeń elektrycznych i elektronicznych oraz funkcjonujące już systemy zbiórki tych odpadów. Schemat organizacyjny systemu gospodarki odpadami niebezpiecznymi przedstawiono na rys.1. WYTWÓRCY Mieszkańcy Małe i średnie przedsiębiorstwa Duże przedsiębiorstwa ZBIÓRKA Gminne Punkty Zbiórki Odpadów (GPZO) Specjalistyczne Punkty serwisowe Miejsca Zbiórki Wyselekcjonowane sklepy ze sprzętem elektrotechnicznym (SMZ) i elektronicznym GROMADZENIE Stacja Przeładunkowa i Wstępnego Sortowania Odpadów (SPiWSO) (gromadzenie, sortowanie wstępne, przygotowanie do transportu) DEMONTAŻ Linie demontażu specjalistycznego (LDS) ODZYSK/UNIESZKODLIWIANIE Instalacje do odzysku surowców z odpadów Instalacje do unieszkodliwiania odpadów Instalacje do regeneracji Rys. 1 Schemat organizacyjny systemu gospodarki odpadami niebezpiecznymi 28
System oparty na czterostopniowym podziale zadań zakłada utworzenie sieci następujących obiektów: I stopień Gminne Punkty Zbiórki Odpadów (GPZO) przyjmujące wycofywane z eksploatacji urządzenia elektryczne i elektroniczne od mieszkańców oraz małych i średnich przedsiębiorstw. Specjalistyczne Miejsca Zbiórki (SMZ) przyjmujące określone rodzaje wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych od mieszkańców oraz małych i średnich przedsiębiorstw. II stopień Stacje Przeładunkowe i Wstępnego Sortowania Odpadów (SPiWSO) mające na celu gromadzenie zebranych w gminnych punktach wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych, wstępne sortowanie i przygotowanie ich do transportu do linii demontażu specjalistycznego lub docelowej instalacji odzysku/unieszkodliwiania. III stopień Linie Specjalistycznego Demontażu (LSD) mające na celu przygotowanie wstępnie wysortowanych odpadów pochodzących ze sprzętu elektrycznego i elektronicznego do dalszego przerobu. IV stopień Instalacje do unieszkodliwiania odpadów pochodzących z urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Instalacje do odzysku surowców z odpadów pochodzących z urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Instalacje do regeneracji wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Schematy przepływu strumieni wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych w zależności od typu wytwórcy (mieszkańcy, małe przedsiębiorstwo i duże przedsiębiorstwo) przedstawiono na rys. 2,3 i 4. 29
Mieszkańcy Gminne Punkty Zbiórki Odpadów (GPZO) Specjalistyczne Miejsca Zbiórki (SMZ) Sklepy, serwisy Stacja Przeładunkowa i Wstępnego Sortowania Odpadów (SPiWSO) Linia Demontażu Specjalistycznego (LDS) Sieć instalacji do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów Rys. 2. Schemat przepływu odpadów w Krajowym Systemie Zbiórki i Utylizacji wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych (wytwórca odpadów - mieszkańcy) 30
Małe przedsiębiorstwa USŁ UGI Gminne Punkty Zbiórki Odpadów (GPZO) Firmy specjalistyczne Stacja Przeładunkowa i Wstępnego Sortowania Odpadów (SPiWSO) Linia Demontażu Specjalistycznego (LDS) Sieć instalacji do wykorzystania lub unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych Rys. 3. Schemat przepływu odpadów w Krajowym Systemie Zbiórki i Utylizacji wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych (wytwórca odpadów małe przedsiębiorstwa) 31
Duże i średnie przedsiębiorstwa Stacja Przeładunkowa i Wstępnego Sortowania Odpadów (SPiWSO) Firmy specjalistyczne Linia Demontażu Specjalistycznego (LDS) Sieć instalacji do wykorzystania lub unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych Rys. 4. Schemat przepływu odpadów w Krajowym Systemie Zbiórki i Utylizacji wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych (wytwórca odpadów duże i średnie przedsiębiorstwa) 32
Opracowany system wraz z propozycją konkretnych przedsięwzięć inwestycyjnych przyczyni się do uzyskania wymiernych efektów natury ekonomicznej i ekologicznej. Do najważniejszych zaliczyć należy: przygotowanie warunków do przyszłego wdrożenia w kraju Dyrektywy Unii Europejskiej w sprawie odpadów z urządzeń elektrycznych i elektronicznych Directive on Waste from Electrical and Electronic Equipment (WEEE) poprzez stworzenie podstaw technologicznych, technicznych i organizacyjnych, podejmowania przez krajowe podmioty gospodarcze działalności proekologicznej w zakresie utylizacji przedmiotowych urządzeń, objęcie systemem mieszkańców oraz sektor małych przedsiębiorstw mających istotny udział w wytwarzaniu wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych, określenie zakresu niezbędnych modernizacji istniejących instalacji do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów pochodzących z wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych w celu spełnienia wymagań obowiązujących w Unii Europejskiej, określenie konieczności budowy nowych specjalistycznych linii do demontażu i instalacji do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów pochodzących z wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych, spełniających wszystkie wymagania środowiskowe, zwiększenie odzysku i powtórnego wykorzystania z wycofywanych urządzeń wartościowych elementów, podzespołów i materiałów (surowców wtórnych) poprzez opracowanie nowych technologii recyklingu, odzysku metali i ekologicznego zagospodarowania odpadów, w tym niebezpiecznych - ograniczenie ilości odpadów kierowanych na składowiska, zmniejszenie ryzyka zanieczyszczenia środowiska oraz zagrożeń dla zdrowia i życia ludzi substancjami niebezpiecznymi zawartymi w wielu elementach urządzeń wraz z propozycjami wspomagających rozwiązań formalno-prawnych, utworzenie nowych miejsc pracy. Dodatkowo system ten umożliwi: wykorzystanie opracowanej w ramach systemu bazy danych zawierających informacje o strukturze ilościowej i jakościowej wycofywanych z eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych, wytwórcach i odbiorcach, istniejących instalacjach do odzysku lub unieszkodliwiania, dla potrzeb stworzenia prawidłowego systemu gospodarki i stymulowania działań podmiotów gospodarczych w przedmiotowym zakresie, ukierunkowanie i stymulowanie decyzji kredytowych i dotacyjnych podejmowanych przez instytucje finansowe krajowe i zagraniczne w celu umożliwienia realizacji opracowanego projektu systemu, stymulowanie akcji edukacyjno - informacyjnych związanych z wdrożeniem przedmiotowego projektu wśród ludności terenów objętych projektem, udział we wdrożeniu wyspecjalizowanych podmiotów gospodarczych (państwowych i komercyjnych), jak również jednostek administracji samorządowej szczebla gminnego, powiatowego i wojewódzkiego, aplikujących wyniki projektu do opracowywanych planów gospodarki odpadami. 33
LITERATURA 1. Tyszkiewicz J. : Określenie zasobów poszczególnych rodzajów odpadów, znajdujących się w wyeksploatowanym zmechanizowanym sprzęcie gospodarstwa domowego oraz ocena możliwości ich utylizacji. Instytut Gospodarki Odpadami o/warszawa, 1998. 2. Lewandowska K. : Określenie zasobów i rodzajów odpadów znajdujących się w wyeksploatowanym sprzęcie elektronicznym (telewizory, aparaty radiowe, komputery, telefony). Instytut Gospodarki Odpadami o/warszawa, 1998. 3. Tyszkiewicz J. : Opracowanie organizacji oraz zasad finansowania zbiórki i utylizacji wyeksploatowanego zmechanizowanego sprzętu gospodarstwa domowego (AGD). Instytut Gospodarki Odpadami o/warszawa, 1999. 4. Badałow G. : Opracowanie organizacji oraz zasad finansowania zbiórki i utylizacji wyeksploatowanych urządzeń elektronicznych powszechnego użytku. Instytut Gospodarki Odpadami o/warszawa, 1999. 5. Tyszkiewicz J. : Recykling złomowanych urządzeń elektronicznych powszechnego użytku. I Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna : EKOLOGIA W ELEKTRONICE. Materiały konferencyjne. Przemysłowy Instytut Elektroniki. Warszawa, 2000. 6. Machnicka-Hławiczka M. i in. : Recykling tworzyw sztucznych pochodzących z demontażu urządzeń elektronicznych zwłaszcza zestawów komputerowych. I Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna : EKOLOGIA W ELEKTRONICE. Materiały konferencyjne. Przemysłowy Instytut Elektroniki. Warszawa, 2000. 7. Tyszkiewicz J. : Ekologiczne i ekonomiczne skutki utylizacji odpadów urządzeń elektronicznych i sprzętu AGD. Przegląd Komunalny, 12(111)/2000. 8. Lewandowska K. : Złom elektroniczny kierunki i metody zagospodarowania. Przegląd Komunalny, 5(92)/1999. 9. Oleszczuk P. : Recykling odpadów elektronicznych i elektrotechnicznych. Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów, vol. 35, nr 4/2001. 10. Zemła G. : Złom elektroniczny odpady przyszłości. EKO-PROBLEMY, 3/2001. 11. Bonowicz J. : Złomowana elektronika. Przegląd Techniczny, 17/2002. 12. Lutek S. : Recykling urządzeń elektronicznych i precyzyjnych. Cz. I i II. Przegląd Komunalny, 6(117)2001 i 7(118)2001. 13. Baic I. i in. : Kompleksowy program gospodarki odpadami niebezpiecznymi w regionie Polski południowej. Instytut Gospodarki Odpadami, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych oraz THERMEX -Kraków w kooperacji z Duńską Agencją Ochrony Środowiska (DEPA), Katowice 2001-2002 INTEGRATED COLLECTION AND TREATMENT SYSTEM FOR WASTE FROM ELECTRICAL AND ELECTRONIC EQUIPMENT (WEEE) In the paper was made the presentation of conception project of the Integrated Collection and Treatment System for waste from electrical and electronic equipment according to the European Union WEEE Directive. There were also presented the main ecological and economic benefits from implementation of this conception project. 34