Ocena spożycia flawonoidów z kawą, herbatą i sokami owocowymi w grupie kobiet w wieku lata

Wojtasik Probl Hig A Epidemiol i wsp. Ocena 2018, spożycia 99(1): flawonoidów 47-51 z kawą, herbatą i sokami owocowymi w grupie kobiet w wieku 63-82 lata 47 Ocena spożycia flawonoidów z kawą, herbatą i sokami owocowymi w grupie kobiet w wieku 63-82 lata Assessment of flavonoid intake with coffee, tea and fruit juices in a group of women aged 63 82 years Anna Wojtasik 1/, Edyta Pietraś 1/, Ewa Matczuk 1/, Beata Sińska 2/ 1/ Zakład Żywności i Suplementów Diety, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie 2/ Zakład Żywienia Człowieka, Warszawski Uniwersytet dyczny Wprowadzenie. W ostatnich latach wskazuje się, że flawonoidy naturalnie występujące w roślinach związki polifenolowe mają korzystny wpływ na zdrowie człowieka. Cel. Oszacowanie spożycia flawonoidów z herbatą, kawą i sokami owocowymi w grupie kobiet w wieku powyżej 60 lat. Materiały i metody. Badania spożycia flawonoidów przeprowadzono w grupie 167 kobiet w wieku 63-82 lata. Oceny spożycia napojów dokonano za pomocą metody dzienniczka trzydniowego bieżącego notowania. Informacje o zawartości flawonoidów pochodziły z dostępnych baz danych dotyczących ich zawartości w żywności, tj. bazy danych EuroFIR, Phenol Explorer oraz USDA Database for the Flavonoid Content of Selected Foods. Wyniki. Średnie spożycie flawonoidów z herbatą w badanej grupie kobiet wynosiło 184,82 mg/osobę/dzień, w tym 172,86 mg/osobę/ dzień flawanoli i 11,96 mg/osobę/dzień flawonoli. Kawa dostarczała znacznie mniejszej ilości tych związków: 0,19 mg/osobę/dzień, w tym 0,08 mg/osobę/dzień flawanoli i 0,11 mg/osobę/dzień flawonoli. Średnie spożycie flawonoidów z sokiem jabłkowym wynosiło 2,05 mg/osobę/ dzień, a z sokiem pomarańczowym 6,64 mg/osobę/dzień. Łączne spożycie flawonoidów ze wszystkimi analizowanymi napojami w badanej grupie kobiet wynosiło średnio 193,7 mg/osobę/dzień (w tym: flawanoli 175,5; flawonoli 13,02; flawonów 0,57 i flawanonów 4,61 mg/osobę/dzień). Wnioski. Wśród analizowanych napojów głównym źródłem flawonoidów była herbata. Jednak jej spożycie wśród badanych kobiet było mniejsze niż zalecane, np. w prewencji choroby Parkinsona. Soki owocowe, ze względu na ich małe spożycie oraz kawa z uwagi na małą zawartość flawonoidów, nie stanowiły istotnego źródła tych związków w diecie badanych kobiet. Wskazana jest popularyzacja zwiększenia spożycia soków wśród osób starszych. Słowa kluczowe: kobiety, spożycie flawonoidów, herbata, kawa, soki Probl Hig Epidemiol 2018, 99(1): 47-51 www.phie.pl Nadesłano: 30.06.2017 Zakwalifikowano do druku: 15.12.2017 Introduction. In recent years, flavonoids naturally occurring polyphenol plant compounds have been shown to have a beneficial impact on human health. Aim. To estimate the flavonoid intake with tea, coffee and fruit juices in a group of women over the age of 60 years. Material & methods. The flavonoid intake studies were performed in a group of 167 women aged 63-82 years. The flavonoid consumption with beverages was assessed using the three-day food record. The information on the flavonoid content was obtained from available related databases, i.e. EuroFIR database, Phenol Explorer and USDA Database for the Flavonoid Content of Selected Foods. Results. The average consumption of flavonoids from tea was 184.82 mg/person/day, including flavanols 172.86 mg/person/day and flavonols 11.96 mg/person/day. On the other hand, the total intake of flavonoids from coffee was 0.19 mg/person/day, including flavanols 0.08 mg/person/ day and flavonols 0.11 mg/person/day. The average intake of flavonoids from apple juice was 2.05 mg/person/day and from orange juice 6.64 mg/ person/day. The total intake of flavonoids from all analyzed beverages in the study group was 193.7 mg/person/day on average (flavanols 175.5; flavonols 13.02; flavones 0.57 and flavanones 4.61 mg/person /day). Conclusions. Among the analyzed beverages, tea was the main source of flavonoids. However, the consumption of tea among the examined women was lower than the recommended, for example in the prevention of Parkinson s disease. Fruit juices, due to their low intake, and coffee due to low flavonoid content, were not a significant source of these compounds in the diets of the examined women. It is advisable to popularize the consumption of juices among the elderly. Key words: women, flavonoid consumption, tea, coffee, juices Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Anna Wojtasik Zakład Żywności i Suplementów Diety, Instytut Żywności i Żywienia ul. Powsińska 61/63, 02-903 Warszawa tel. 22 550 97 46, e-mail: awojtasik@izz.waw.pl Wprowadzenie Wydłużający się czas życia człowieka powoduje, że pojawiają się różnego typu zaburzenia stanu zdrowia, związane ze starzeniem się organizmu, które w ostatnich latach wykazują tendencję wzrostową na całym świecie. Należą do nich m.in. schorzenia układu nerwowego, takie jak np. choroba Alzheimera, choroba Parkinsona czy związane z wiekiem stany depresyjne. Za główne patologiczne czynniki procesu starzenia się i zaburzeń neurodegeneracyjnych uważane są oksy-

48 Probl Hig Epidemiol 2018, 99(1): 47-51 Herbatę spożywała większość z badanych kobiet 90% (150/167). Średnie jej spożycie w całej grupie badanych wynosiło 386 ml/osobę/dzień, przy wahadacyjne uszkodzenie neuronów, gromadzenie żelaza w określonych obszarach mózgu oraz procesy zapalne związane z proliferacją komórek mikrogleju [1-4]. Obecnie wielu badaczy zwraca uwagę na czynniki żywieniowe, jako jedną z możliwości zapobiegania bądź obniżenia ryzyka rozwoju stanów patologicznych, związanych z procesem starzeniem się organizmu. Wśród składników żywności mających pozytywne działanie wymieniane są m.in. naturalnie obecne w roślinach związki flawonoidy, rodzinę polifenoli występujących w owocach i warzywach, a także w napojach takich, jak herbata, kawa, soki owocowe. W wielu badaniach podkreślano, że polifenole mogą chronić neurony przed działaniem różnych związków toksycznych. Sprzyja temu fakt, że przenikają one przez barierę krew-mózg, docierając bezpośrednio do komórek tkanki nerwowej [5]. Związki polifenolowe mogą wywierać korzystne działanie na komórki nie tylko poprzez swój potencjał przeciwutleniający i działanie przeciwzapalne, ale również poprzez modulację różnych ścieżek, takich jak kaskady sygnalizacyjne, procesy antyapoptotyczne lub synteza/degradacja amyloidu β [6-9]. Wykazują również zdolność chelatowania jonów metali przejściowych (Fe, Cu) [2, 5]. Uważa się, że dieta bogata w polifenole korzystnie wpływa na funkcjonowanie ludzkiego mózgu. Wykazano dodatnie korelacje pomiędzy wielkością spożycia flawonoidów a poprawą pamięci i zachowaniem funkcji poznawczych w procesie normalnego starzenia się organizmu, jak i ich korzystny wpływ na opóźniania wystąpienia chorób takich. jak choroba Alzheimera i choroba Parkinsona lub powstrzymania ich progresji [10-13]. Herbata i kawa, z uwagi na ich powszechne spożycie w wielu krajach na świecie, w tym także w Polsce, są ważnym źródłem polifenoli w diecie. Wykazano, że zwyczajowo wyższe spożycie zarówno czarnej, jak i zielonej herbaty, wiązało się nie tylko z rzadszym występowaniem zaburzeń funkcji poznawczych u osób w starszym wieku, ale wpływało też na poprawę pamięci, szybkość przetwarzania informacji oraz polepszenie funkcji wykonawczych [13-18]. Wskazuje się również, że spożywanie 2 lub więcej filiżanek herbaty dziennie ma wpływ na zmniejszenie ryzyka wystąpienia choroby Parkinsona [19-21]. Z kolei u ludzi, którzy regularnie spożywali kawę w wieku średnim, stwierdzono niższe ryzyko wystąpienia demencji, choroby Alzheimera i choroby Parkinsona w późniejszym okresie życia w porównaniu z osobami niepijącymi kawy lub pijącymi małe jej ilości. Najmniejsze ryzyko wystąpienia tych chorób stwierdzono u osób, które piły 3-5 filiżanek kawy dziennie [22, 23]. Także ryzyko choroby Parkinsona u osób pijących kawę było 30% mniejsze niż u osób, które jej nie spożywały [24]. Wśród napojów bogatym źródłem polifenoli są także soki owocowe i warzywne [25-27]. Cel Oszacowanie spożycia flawonoidów z herbatą, kawą i sokami owocowymi w grupie kobiet w wieku powyżej 60 lat. Materiały i metody Badania spożycia żywności przeprowadzono w grupie 167 kobiet w wieku 63-82 lata, zamieszkałych na terenie woj. mazowieckiego. Ankietowane zgłaszały się do Pracowni Stanu Odżywienia przy Zakładzie Żywienia Człowieka WUM. Każda z kobiet świadomie wyraziła zgodę na wzięcie udziału w badaniu. Oceny sposobu żywienia dokonano za pomocą metody dzienniczka bieżącego notowania spożycia z 3 dni, z uwzględnieniem 2 dni powszednich i jednego weekendowego. Ankiety pochodziły z różnych lat (2011-2015) oraz z różnych miesięcy w roku. Ankietowane kobiety zostały przeszkolone, w jaki sposób prowadzić zapis żywieniowy. Na podstawie danych z ankiet dokonano oceny spożycia napojów będących źródłem flawonoidów w diecie, tj. herbaty, kawy oraz soków owocowych. Informacje o zawartości flawonoidów pochodziły z baz danych, dotyczących zawartości tych związków w żywności: bazy danych EuroFIR [25], Phenol Explorer [26] oraz bazy amerykańskiej USDA Database for the Flavonoid Content of Selected Foods [27]. Dostępne dane o zawartości flawonoidów dotyczyły związków z grup flawanoli i flawonoli oraz w przypadku soku jabłkowego dodatkowo flawonów i flawanonów. Oszacowano spożycie flawonoidów z herbatą i kawą (w postaci naparów) oraz sokiem pomarańczowym i jabłkowym. Inne rodzaje soków nie zostały uwzględnione z uwagi na sporadyczne spożycie lub brak danych o zawartości flawonoidów. Określono korelację pomiędzy wielkością spożycia herbaty i kawy (i pochodzących z nich flawonoidów) a wiekiem badanych kobiet. Zgodność analizowanych parametrów z rozkładem normalnym sprawdzono testem Shapiro-Wilka. Z uwagi na to, że zmienne nie wykazywały cech rozkładu normalnego, do oceny ww. korelacji zastosowano test Spearmana. Wyniki Herbata

Wojtasik A i wsp. Ocena spożycia flawonoidów z kawą, herbatą i sokami owocowymi w grupie kobiet w wieku 63-82 lata 49 niach od 0 do 1633 ml/dzień (tab. I). Łączne średnie spożycie flawonoidów z herbatą w całej badanej grupie kobiet wynosiło 184,82 mg/osobę/dzień. Zdecydowaną większość tych związków 94% (172,86 mg/ osobę/dzień) stanowiły flawanole (głównie katechiny i teaflawiny). Spożycie flawonoli (kemferolu, mirycetyny i kwercetyny) z herbatą wynosiło 11,96 mg/ osobę/dzień. Natomiast wśród 150 kobiet pijących herbatę, średnie jej spożycie wynosiło 430 ml/osobę/ dzień. Ilość ta dostarczała łącznie 205,77 mg/osobę/ dzień flawonoidów (w tym 192,45 mg/osobę/dzień flawanoli i 13,32 mg/osobę/dzień flawonoli). Nie stwierdzono korelacji pomiędzy wiekiem badanych kobiet a spożyciem herbaty i pochodzących z niej flawonoidów. Kawa W porównaniu z herbatą, kawa spożywana była przez znacznie mniejszą liczbę kobiet 58% (97/167). Średnie jej spożycie w całej badanej grupie było prawie 4-krotnie mniejsze niż herbaty i wynosiło 106 ml/ osobę/dzień, przy wahaniach od 0 do 533 ml/osobę/ dzień (tab. I). Ilość flawonoidów spożywana z kawą była niewielka łącznie 0,19 mg/osobę/dzień, w tym 0,08 mg/osobę/dzień flawanoli i 0,11 mg/osobę/dzień flawonoli. Również wśród 97 kobiet uwzględniających kawę w swojej diecie spożycie flawonoidów było niewielkie i wynosiło 0,33 mg/osobę/dzień, przy średnim spożyciu kawy 183 ml/osobę/dzień. Wynika to nie tylko z mniejszego, w porównaniu z herbatą, spożycia kawy, ale także przede wszystkim ze znacznie mniejszej zawartości flawonoidów w jej ziarnie i naparach. Podobnie jak w przypadku herbaty, nie stwierdzono korelacji pomiędzy spożyciem kawy (i flawonoidów) a wiekiem badanych kobiet. Soki owocowe Soki owocowe są źródłem różnego rodzaju flawonoidów (m.in. flawanoli, flawonoli, flawonów, flawanonów). Jednak analiza spożycia produktów w badanej grupie kobiet wykazała, że soki owocowe spożywane były sporadycznie i tylko przez niektóre z nich. Sok jabłkowy Jedynie ok. 10% (16/167) badanych kobiet spożywało sok jabłkowy. Stąd średnie spożycie w całej grupie 167 kobiet było bardzo małe i wynosiło 8 ml/ dzień (przy wahaniach od 0 do 167 ml/osobę/dzień) (tab. I). Z tego źródła pochodziły niewielkie ilości flawonoidów (średnio 2,05 mg/osobę/dzień), na co wpływ miało przede wszystkim małe spożycie soku jabłkowego w badanej grupie kobiet. Sok pomarańczowy W porównaniu z sokiem jabłkowym, sok pomarańczowy spożywany był przez większą liczbę kobiet (27/167), jednak nadal były to nieliczne osoby. Średnie jego spożycie w całej badanej grupie wynosiło 14 ml/osobę/dzień (przy wahaniach od 0 do 250 ml/osobę/dzień). Średnie spożycie flawonoidów z sokiem pomarańczowym wynosiło 6,64 mg/osobę/ dzień (tab. I). Natomiast wśród kobiet pijących soki sok jabłkowy (przy średnim spożyciu 81 ml/osobę/dzień) dostarczał 21,36 mg flawonoidów/osobę/dzień (w tym 18,24 mg/osobę/dzień flawanoli i 3,12 mg/osobę/ dzień flawonoli), a sok pomarańczowy (przy średnim spożyciu 88 ml/osobę/dzień) 41,07 mg flawonoidów (w tym 5,01 mg/osobę/dzień flawanoli, 4,00 mg/osobę/dzień flawonoli, 3,54 mg/osobę/dzień flawonów oraz 28,51 mg/osobę/dzień flawanonów). Tabela I. Spożycie flawonoidów z herbatą, kawą i sokami owocowymi w badanej grupie kobiet Table I. Flavonoid intake with tea, coffee and fruit juices in investigated group of women spożycie (ml/osobę/dzień) /intake (ml/person/day) flawanole (mg/osobę/dzień) /flavanols (mg/person/day) flawonole (mg/osobę/dzień) /flavonols (mg/person/day) flawony /(mg/osobę/dzień) /flavones (mg/person/day) flawonony (mg/osobę/dzień) /flavonones (mg/person/day) herbata /tea 386±249 0-1633 400 172,86±111,33-730,87 178,99 11,96±7,70-50,58 12,39 kawa /coffee 106±116 0-533 83 0,08±0,09-0,43 0,07 0,11±0,12-0,53 0,08 sok jabłkowy /apple juice 8±29 0-167 0 1,75±6,39-37,33 0,30±1,09-6,39 sok pomarańczowy /orange juice 14±38 0-250 0 0,81±2,15-14,18 0,65±1,72-11,30 0,57±1,52-10,03 4,61±12,25-80,64 Ogółem (mg/osobę/dzień) /Total (mg/person/day) 184,82 0,19 2,05 6,64 Ogółem flawonoidy (mg/osobę/dzień) /Total flavonoids (mg/person/day) 193,7

50 Probl Hig Epidemiol 2018, 99(1): 47-51 Biorąc jednak pod uwagę, że tylko nieliczne kobiety uwzględniały soki owocowe w swojej diecie oraz ze względu na ogólnie bardzo małe spożycie, zarówno sok jabłkowy, jak i pomarańczowy, w odniesieniu do całej grupy badanych, dostarczały niewielkich ilości flawonoidów. Łączne średnie spożycie flawonoidów ze wszystkich analizowanych napojów w całej badanej grupie kobiet wynosiło 193,7 mg/osobę/dzień. Dyskusja Pomimo obszernej literatury dotyczącej ochronnego wpływu polifenoli (w tym flawonoidów) na organizm człowieka oraz ich zawartości w produktach spożywczych, nieliczne są badania, zwłaszcza krajowe, związane z oceną spożycia tych związków przez osoby starsze. Stąd trudno jest odnieść uzyskane wyniki dotyczące spożycia flawonoidów z ocenianymi napojami do odpowiedniej grupy wiekowej. W badanej grupie kobiet w wieku 63-82 lata, zarówno w przypadku herbaty, jak i kawy, odsetek osób spożywających te napoje był mniejszy od obserwowanego w badaniach HAPIEE, przeprowadzonych wśród mieszkańców Krakowa w wieku 45-69 lat (odpowiednio: 90 vs. 97% i 57 vs. 83%) [28]. Ankietowane kobiety spożywały średnio 386 ml herbaty/osobę/dzień. Jedynie u ok. 50% z nich spożycie herbaty było większe niż 2 filiżanki dziennie. Spożycie flawonoidów z tego źródła wynosiło 185 mg/ osobę/dzień. Były to ilości mniejsze od uzyskanych w badaniach HAPIEE [28] (300 mg flawonoidów z herbaty/osobę/dzień), jak również od obserwowanego u młodszych grup wiekowych. Badania przeprowadzone wśród studentów wykazały, że najistotniejszym źródłem tych związków w diecie była czarna herbata, z której pochodziło 2901 mg flawonoidów/tydzień (414 mg/dzień) oraz zielona herbata ok. 1520 mg flawonoidów/tydzień (217 mg/dzień) [29]. Większe spożycie flawonoidów z herbatą obserwowano także wśród studentów wrocławskich z czarnej herbaty pochodziło 597,9 mg/dzień [30]. Uzyskane w niniejszym badaniu wyniki, dotyczące spożycia flawonoidów z herbatą, były natomiast wyższe w porównaniu z danymi z badań przeprowadzonych wśród osób dorosłych w Finlandii (1,49 mg/ osobę/dzień) [31], Hiszpanii (6,99 mg/osobę/dzień) [32], czy w USA (157 mg/osobę/dzień) [33]. Wpływ na to może mieć m.in. mniejsze spożycie herbaty przy jednocześnie większym spożyciu kawy w tych krajach. W przypadku kawy ankietowane kobiety spożywały o około połowę mniej tego napoju w porównaniu z mieszkańcami Krakowa (106 ml/dzień vs. 237 ml/ dzień) [28]. Zaznaczyć jednak należy, że kawa ma niewielki wpływ na ilość spożywanych flawonoidów, także w społeczeństwach zwyczajowo spożywających znaczące jej ilości, co jest związane głównie ze znikomą zawartością tych związków w ziarnie i naparach. Jest ona natomiast istotnym źródłem innych polifenoli, takich jak np. kwasy fenolowe a także kofeiny, której głównie przypisuje się jej korzystne działanie [25-27]. Jednak zarówno w całej badanej grupie kobiet, jak i wśród kobiet pijących kawę, jej spożycie było mniejsze od wskazywanego jako zmniejszające ryzyko wystąpienia chorób neurodegeneracyjnych [22, 23]. Spożycie soków owocowych w badanej grupie kobiet było niskie i sporadyczne. Z tego źródła pochodziło jedynie 8,69 mg/dzień flawonoidów. Zgodnie z aktualnymi zaleceniami żywieniowymi [34] warzywa i owoce, które powinny być spożywane jak najczęściej, można częściowo zastąpić sokami. Uzyskane w niniejszej pracy wyniki wskazują, że nawet wśród kobiet uwzględniających soki w swojej diecie, ich spożycie było mniejsze niż zalecana 1 porcja (1 szklanka). Warto ponadto zaznaczyć, że w niniejszej pracy pod uwagę wzięto tylko sok pomarańczowy i jabłkowy, ponieważ w badanej grupie kobiet inne rodzaje soków nie były spożywane lub uwzględniały je tylko pojedyncze osoby. Wnioski Ankietowane kobiety spożywały regularnie herbatę, chociaż często w ilościach mniejszych niż wskazywane w pracach dotyczących np. jej wpływu na zmniejszenie ryzyka choroby Parkinsona (2 lub więcej filiżanek dziennie). Jednak należy uznać, iż w przypadku niektórych badanych kobiet była ona istotnym źródłem flawonoidów. Natomiast soki owocowe, ze względu na ich małe spożycie, a także kawa, z uwagi na małą zawartość flawonoidów, nie stanowiły istotnego źródła tych związków w diecie badanych kobiet. Chociaż nie ma norm określających zalecane dzienne spożycie polifenoli z dietą, z uwagi na ich korzystne działanie powinno się uwzględniać produkty bogate w te naturalne antyoksydanty. Wskazana jest większa promocja spożycia soków warzywnych i owocowych, która może przyczynić się do podwyższenia zawartości tych związków w diecie, a tym samym oddziaływać ochronnie w odniesieniu do procesów oksydacyjnych zachodzących w organizmie, co jest istotne zwłaszcza dla osób w wieku starszym. Źródło finansowania: Praca finansowana ze środków MNiSW na utrzymanie potencjału badawczego IŻŻ. Konflikt interesów: Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Wojtasik A i wsp. Ocena spożycia flawonoidów z kawą, herbatą i sokami owocowymi w grupie kobiet w wieku 63-82 lata 51 Piśmiennictwo / References 1. Gerlach M, Double KL, Ben-Shachar D, et al. Neuromelanin and its interaction with iron as a potential risk factor for dopaminergic neurodegeneration underlying Parkinson s disease. Neurotox Res 2003, 5(1-2): 35-44. 2. Pandey KB, Rizvi SI. Plant polyphenols as dietary antioxidants in human health and disease. Oxid d Cell Longev 2009, 2(5): 270-278. 3. Piechota M, Sunderland P. Starzenie neuronów. Post Biochem 2014, 60(2): 177-186. 4. Silva AR, Pinheiro AM, Souza CS, et al. The flavonoid rutin induces astrocyte and microglia activation and regulates TNF-a and NO release in primary glial cell cultures. Cell Biol Toxicol 2008, 24(1): 75-86. 5. Mandel S, Amit T, Reznichenko L, et al. Green tea catechins as brain-permeable, natural iron chelators-antioxydants for the treatment of neurodegenerative disorders. Mol Nutr Food Res 2006, 50(2): 229-234. 6. Ramassamy C. Emerging role of polyphenolic compounds in the treatment of neurodegenerative diseases: A review of their intracellular targets. Eur J Pharmacol 2006, 545(1): 51-64. 7. Singh NA, Mandal AKA, Khan ZA. Potential neuroprotective properties of epigallocatechin-3-gallate (EGCG). Nutr J 2016, 15: 60. 8. Levites Y, Amit T, Mandel S, Youdim MBH. Neuroprotection and neurorescue against amyloid beta toxicity and PKCdependent release of non-amyloidogenic soluble precursor protein by green tea polyphenol (-)-epigallocatechin-3- gallate. FASEB J 2003, 17(8): 952-954. 9. Chung JH, Han JH, Hwang EJ, et al. Dual mechanisms of green tea extract (EGCG)-induced cell survival in human epidermal keratinocytes. FASEB J 2003, 17(13): 1913-1915. 10. Gao X, Cassidy A, Schwarzschild MA, et al. Habitual intake of dietary flavonoids and risk of Parkinson disease. Neurology 2012, 78(15): 1138-1145. 11. Beking K, Vieira A. Flavonoid intake and disability-adjusted life years due to Alzheimer s and related dementias: a population-based study involving twenty-three developed countries. Public Health Nutr 2010, 13(9): 1403-1409. 12. Commenges D, Scotet V, Renaud S, et al. Intake of flavonoids and risk of dementia. Eur J Epidemiol 2000, 16(4): 357-363. 13. Nurk E, Refsum H, Drevon CA, et al. Intake of flavonoidrich wine, tea, and chocolate by elderly men and women is associated with better cognitive test performance. J Nutr 2009, 139(1): 120-127. 14. Kuriyama S, Hozawa A, Ohmori K, et al. Green tea consumption and cognitive function: A cross-sectional study from the Tsurugaya Project 1. Am J Clin Nutr 2006, 83(2): 355-361. 15. Feng L, Li J, Ng TP, et al. Tea drinking and cognitive function in oldest-old Chinese. J Nutr Health Aging 2012, 16(9): 754-758. 16. Huang CQ, Dong BR, Zhang YL, et al. Association of cognitive impairment with smoking, alcohol consumption, tea consumption, and exercise among chinese nonagenarians/ centenarians. Cogn Behav Neurol 2009, 22(3): 190-196. 17. Kennedy DO, Wightman EL. Herbal extracts and phytochemicals: plant secondary metabolites and the enhancement of human brain function. Adv Nutr 2011, 2(1): 32-50. 18. Song J, Xu H, Liu F, Feng L. Tea and cognitive health in late life: Current evidence and future directions. J Nutr Health Aging 2012, 16(1): 31-34. 19. Checkoway H, Powers K, Smith-Weller T, et al. Parkinson s disease risks associated with cigarette smoking, alcohol consumption, and caffeine intake. Am J Epidemiol 2002, 155(8): 732-738. 20. Li FJ, Ji HF, Shen L. A meta-analysis of tea drinking and risk of Parkinson s disease. Sci World J 2012: 923464. 21. Hu G, Bidel S, Jousilahti P, et al. Coffee and tea consumption and the risk of Parkinson s disease. Mov Disord 2007, 22(15): 2242-2248. 22. Tan EK, Tan C, Fook-Chong SMC, et al. Dose-dependent protective effect of coffee, tea, and smoking in Parkinson s disease: a study in ethnic Chinese. J Neurol Sci 2003, 216(1): 163-167. 23. Eskelinen MH, Ngandu T, Tuomilehto J, et al. Midlife coffee and tea drinking and the risk of late-life dementia: a population-based CAIDE study. J Alzheimers Dis 2009, 16(1): 85-91. 24. Prakash KM, Tan EK. Clinical evidence linking coffee and tea intake with Parkinson s disease. Basal Ganglia 2011, 1(3): 127-130. 25. BioActive Substances in Food Information System. http:// ebasis.eurofir.org/default.asp (15.11.2017). 26. Phenol-Explorer Database on polyphenol content in foods. INRA Unite de Nutrition Humaine. Centre de Recherche de Clermont-Ferrand, 2011. www.phenol-explorer.eu (15.11.2017). 27. Bhagwat S, Haytowitz DB, Holden JM. USDA Database for the Flavonoid Content of Selected Foods. Release 3. Nutrient Data Laboratory, Beltsville Human Nutrition Research Center, Agricultural Research Service, US Department of Agriculture, Beltsville 2011. https://www.ars.usda.gov/ ARSUserFiles/80400525/Data/Flav/Flav_R03-1.pdf (15.11.2017). 28. Grosso G, Stepaniak U, Topor-Mądry R, et al. Estimated dietary intake and major food sources of polyphenols in the Polish arm of the HAPIEE study. Nutrition 2014, 30(11-12): 1398-1403. 29. Kozłowska A, Przekop D, Szostak-Węgierek D. Flavonoids intake among polish and spanish students. Rocz PZH 2015, 66(4), 319-325. 30. Ilow R, Regulska-Ilow B, Tangermann S, Różańska D. Ocena pobrania flawonoidów z dietą przez studentów Akademii dycznej we Wrocławiu w latach 2005-2007. Bromat Chem Toksykol 2011, 44(3): 469-473. 31. Ovaskainen ML, Törrönen R, Koponen JM, et al. Dietary intake and major food sources of polyphenols in Finnish adults. J Nutr 2008, 138(3): 562-566. 32. Zamora-Ros R, Andres-Lacueva C, Lamuela-Raventós RM, et al. Estimation of dietary sources and flavonoid intake in a Spanish adult population (EPIC-Spain). J Am Diet Assoc 2010, 110(3), 390-398. 33. Song WO, Chun OK. Tea is the major source of flavan-3-ol and flavonol in the US diet. J Nutr 2008, 138(8): 1543S-1547S. 34. Jarosz M. Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej. Żyw Człow tab 2016, 43(2): 77-84.