Dr Aleksander Kappes, adwokat Adwokat jako przedsiębiorca. Nowe wyzwania, stare zasady? Ostatnie lata przynoszą wiele zmian w zakresie prawnych regulacji dotyczących zawodu adwokata i dynamicznie ewoluują faktyczne zasady wykonywania tego zawodu, w szczególności zmienia się rynek usług prawniczych. Okoliczności te niosą za sobą nieuchronne zagroŝenia dla pozycji prawnej i faktycznej adwokata. Co do wielu z tych zmian adwokatura nie jest w stanie skutecznie się przeciwstawić. Innym moŝe skutecznie przeciwdziałać i czyni to np. w Trybunale Konstytucyjnym. O ile jednak w stosunku do niektórych zagroŝeń adwokatura przynajmniej jest zgodna co do tego, Ŝe naleŝy im przeciwdziałać, jak choćby w sprawie zdumiewającego pomysłu Ministerstwa Sprawiedliwości wprowadzenia stawek maksymalnych na usługi adwokackie, o tyle co do pewnych zagroŝeń a właściwie sposobu przeciwdziałania nim nie ma zgodności w naszym środowisku. NaleŜy przypomnieć, Ŝe juŝ kilka lat temu dokonała się ewolucja statusu cywilnoprawnego zawodu adwokata. Stało się to jeszcze przed rządami najbardziej niechętnej adwokaturze partii politycznej jaką jest PiS. Mam na myśli zaliczenie adwokatów do grupy przedsiębiorców a wykonywania zawodu adwokata do działalności gospodarczej. Do tego dochodzi szereg kolejnych zmian w prawie, które z adwokata czynią wystawiony na normalną konkurencję podmiot gry rynkowej. Obok tradycyjnej konkurencji Adwokatury w postaci radców prawnych doszła znacznie mniej cywilizowana (a w kaŝdym razie nie skrępowana zasadami etyki czy władzą samorządu) konkurencja w postaci prawników świadczących usługi prawne na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej czy teŝ rozmaitych spółek handlowych świadczących takie usługi, jak choćby firmy windykacyjne (których w Polsce obecnie jest juŝ ponad 1000). Trzeba podkreślić, Ŝe konkurencja ta, korzystając z nadmiernego liberalizmu ustawodawcy (vide art. 87 1 kpc) wchodzi takŝe w tradycyjną domenę zastrzeŝoną dotąd do wyłączności adwokatów i radców prawnych, jaką jest reprezentacja w procesie cywilnym. Z zakresem usług adwokackich częściowo zazębiają się
takŝe usługi świadczone przez rzeczników patentowych i doradców podatkowych. Do tego dochodzą usługi prawnicze świadczone przez firmy księgowe i audytorskie a takŝe inne szeroko pojęte firmy doradcze. Tylko szczęśliwemu zbiegowi okoliczności (politycznych) zawdzięczamy to, Ŝe kwestia licencjonowanych doradców prawnych nie została jeszcze przesądzona. NaleŜy takŝe mieć na uwadze znaczenie, jakie dla wykonywania zawodu adwokata ma zwiększenie liczby adwokatów (i radców) związane z rozszerzeniem dostępu do zawodu. A nie powinno ulegać wątpliwości, Ŝe zasadniczy wyŝ w tym zakresie mamy jeszcze przed sobą. Wszystko to skłania do tezy, Ŝe adwokat jako przedsiębiorca naraŝony jest na niezwykle silną konkurencję. Uzyskanie statusu przedsiębiorcy przez adwokata i zmiana jego połoŝenia rynkowego rodzi oczywiste pytania o sposób stosowania do działalności adwokackiej podstawowych zasad wykonywania działalności gospodarczej, jak zasada wolności gospodarczej (art. 22 Konstytucji RP). Do tej pory dyskusja na ten temat koncentrowała się niemal wyłącznie na kwestii zakazu reklamy i toczyła się w tempie dość leniwym. Jednak sytuacja adwokatury a zwłaszcza pozycja adwokata na rynku wymagają zapewne przyspieszenia tej debaty. Przypomnijmy chociaŝby to, Ŝe najbliŝsze Adwokaturze środowisko zawodowe, jakim są radcy prawni bliskie jest dokonania zasadniczej liberalizacji zakazu reklamy w stosunku do dotychczasowej regulacji, będącej odpowiednikiem 23 i nast. Zbioru zasad etyki i godności zawodu adwokata. Zgodnie z tzw. Projektem roboczym KRRP, m. in radca prawny jest uprawniony do informowania o swojej działalności zawodowej, zaś informowaniem jest - bez względu na formę, treść, technikę i środki - jakiekolwiek działanie nie stanowiące stanowczej propozycji zawarcia umowy z konkretnym klientem. (art. 17 Projektu roboczego). Art. 18 i 19 zawierają z kolei wskazanie zabronionych sposobów informowania (wśród których jest zakaz informowania o zajętych miejscach w rankingach prawniczych, o ile nie są one prowadzone zgodnie z zasadami ustalonymi właściwą uchwałą samorządu czy zakaz udzielania obietnic i gwarancji bez pokrycia). Istotna jest zmiana metody regulacji aktywności reklamowej dotychczas zasadą był zakaz reklamy a wyjątek wynikał wyraźnie z dozwolenia. Projekt wprowadza jako zasadę swobodę reklamy, jednak wskazuje na liczne wyjątki, to jest przypadki niedopuszczalnej w formie czy treści reklamy. Przypomnijmy raz jeszcze, Ŝe pozostała konkurencja adwokatury nie ma Ŝadnych swoistych norm deontologii zawodowej wobec czego przedsiębiorcy tacy mogą robić wszystko to, co nie jest bezprawne w szerokim tego słowa znaczeniu, w szczególności to, co nie jest niezgodne z ustawą o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.
Do odpowiedzi na tytułowe pytanie trzeba mieć na uwadze takŝe to, Ŝe mimo występowania wielu, powszechnie często znanych przypadków nieuczciwej czy nieetycznej konkurencji wśród samych adwokatów sformalizowane reakcje środowiska a w szczególności rzeczników dyscyplinarnych są nader rzadkie. Tłumaczy się to często niechęcią przed etykietą donosiciela i źle pojętą solidarnością. Ów brak właściwej reakcji moŝe rodzić po stronie kolegów nieprzestrzegających norm poczucie bezkarności a nawet więcej, poczucie nieobowiązywania łamanych nagminnie norm, zaś po stronie niektórych przynajmniej przestrzegających reguł, poczucie braku sensu stosowania się do zasad deontologii. Wobec powyŝszej diagnozy uwaŝam za jak najbardziej zasadne wzmoŝenie dyskusji nad moŝliwością bądź nawet koniecznością zmian w zasadach etyki i godności zawodu adwokata. Zasadnym wobec powyŝszego jest pytanie, czy normy deontologii zawodu adwokata mogą wobec tych zmian ulec rewizji czy teŝ wprost przeciwnie. Czy powinny ułatwiać adwokatom odnalezienie się w nowej rzeczywistości i skuteczne konkurowanie o klienta (juŝ samo sformułowanie konkurować o klienta dla wielu jest zapewne nie do przyjęcia w odniesieniu do adwokata) czy teŝ przeciwnie nie powinny ulegać zmianie, podkreślając w ten sposób elitarny charakter adwokatury na tle wszystkich pozostałych przedsiębiorców oferujących usługi prawne. A moŝe zasady powinny ulec zmianie w takim zakresie, w jakim jest to do pogodzenia z godnością zawodu? Jak jednak oddzielić zasady mogące podlegać rewizji od zasad, których naruszenie oznacza rezygnację z imponderabiliów? Metodą dyskusji nad powyŝszą kwestią jest rozpatrywanie zagadnień szczegółowych. Z kwestii najbardziej znanej zakazu reklamy warto postawić następujące pytania: czy reklama jako taka, bez względu na formę i treść jest nieetyczna, czy teŝ nieetyczne w istocie są tylko pewne metody reklamy? czy reklama kancelarii zamieszczona w powaŝnym poczytnym piśmie, informująca, Ŝe kancelaria ta sprawnie załatwia sprawy w zakresie stosunkowo rzadkiej i wąskiej specjalności jest eo ipso nieetyczna? Dlaczego? Jeśli tak, to co w niej nagannego? Czy reklama taka jest równie nieetyczna jak indywidualne, bezpośrednie bądź listowne nagabywanie przez adwokata potencjalnych klientów, jak to zresztą czynią liczne kancelarie prawne za pomocą karteczek wciskanym do ręki osobom wchodzącym do kaŝdego sądu w większym mieście? Czy efektowna i profesjonalnie przygotowana strona www kancelarii informująca m. in. o klientach kancelarii i jej ostatnich sukcesach (naturalnie
za zgodą jej klientów) jest równie nieetyczna co zapewnienie przez adwokata o skuteczności, czy wręcz gwarantowanie wyniku sporu? Czy etyczne jest korzystanie przez kancelarię z usług profesjonalnej agencji reklamowej czy marketingowej? Jeśli nie jest, to czy istnieje róŝnica w naganności takiej praktyki w stosunku do korzystania przez kancelarię z usług naganiacza oferującego wizytówki kancelarii np. sprawcom i ofiarom wypadków? Czy jest etyczne częste i regularne wypowiadanie się przez adwokata w prasie, komentując róŝne zdarzenia bądź udzielając porad? Jak odnieść się do udziału kancelarii w tzw. rankingach kancelarii publikowanych w prasie? Czy dopuszczalne jest pozyskiwanie przez kancelarię certyfikatów w rodzaju ISO 9001? By nie ograniczać się tylko do kwestii reklamy ów przykładowy katalog pytań poszerzyć moŝna o kolejne: Czy istotnie w obecnych warunkach zawód adwokata nie moŝe być wykonywany w formie prawnej spółki kapitałowej? Czy zasadne jest utrzymywanie zasady, Ŝe adwokat powinien ponosić osobistą odpowiedzialność za zobowiązania związane z wykonywanym zawodem? Czy zasadne jest utrzymywanie zakazu pozostawania przez adwokata w stosunku pracy, takŝe odniesieniu do pracy w kancelarii adwokackiej, skoro dopuszczalne jest świadczenie usług na rzecz jednego podmiotu (nie tylko kancelarii) a więc uzaleŝnienie się ekonomiczne, byle bez pozostawania w stosunku pracy? Czy powyŝszy zakaz nie utrudnia wielu adwokatom de facto pracującym na rzecz duŝych kancelarii zapewnienia sobie naleŝytego zabezpieczenia socjalnego? PowyŜsze pytanie mają rzecz jasna charakter przykładowy. Wysiłek udzielenia na nie odpowiedzi a takŝe na inne, tu nie wymienione pytania opłaci się, gdyŝ być moŝe pozwoli na wyprowadzenie wniosków ogólnych, w szczególności przybliŝyć nas do ustalenia, które normy mogą bądź nawet powinny ulec zmianie, bo zmienił się prawny status i warunki rynkowe wykonywania zawodu adwokata, a których norm naleŝy bronić jak niepodległości. Od dyskusji tej nie naleŝy więc uciekać. Zwłaszcza, Ŝe dyskutowane normy naleŝą do tych
nielicznych, które mają istotny wpływ na wykonywania zawodu adwokata a zarazem, na które sama adwokatura ma wyłączny wpływ.