12 13.01.2013 Tak się przywraca pamięć Diana Tyszko Gdyby podobne wydawnictwa jak ''Zagłada Żydów'' istniały w Polsce wcześniej, dyskusje wokół książek Grossa czy ''Pokłosia'' byłyby znacznie mniej traumatyczne Dla wielu Europejczyków i Amerykanów Holocaust jest najważniejszym wydarzeniem XX wieku, definiującym to stulecie. Większość Polaków nie podziela tej opinii. Paradoksalnie, w kraju najbardziej naznaczonym przez Holocaust wiedza o nim nie jest tak szeroko rozpowszechniona i dostępna jak na Zachodzie. Wynika to m.in. z przebiegu najnowszej historii Polski.
Bezpośrednio po II wojnie światowej badania nad Holocaustem i stosunkami polsko żydowskimi w czasie niemieckiej okupacji rozwijały się w Polsce lepiej niż gdziekolwiek indziej. Już w lipcu 1944 r. powstała w Lublinie Żydowska Komisja Historyczna, powołana decyzją sformowanego właśnie Centralnego Komitetu Żydów w Polsce.. Przekształcona w 1947 r. w Żydowski Instytut Historyczny zgromadziła największą i najcenniejszą kolekcję źródeł do historii Holocaustu w tym unikalne Archiwum Ringelbluma. Do 1948 r. Komisja i ŻIH wydały ok. 40 książek i broszur. Ważne artykuły historyczne o Holocauście pojawiały się w blisko 70 żydowskich periodykach i gazetach, które ukazywały się wtedy w Polsce. Utrwalanie pamięci o Holocauście popierały ówczesne władze. W 1948 r. nakręcono w Polsce jeden z pierwszych filmów poświęconych Holocaustowi ''Ulicę Graniczną'' Aleksandra Forda. Badania nad zagładą Żydów nie ograniczały się do instytucji żydowskich. Czasopismo ''Dzieje Najnowsze'' opublikowało najobszerniejszą bibliografię poświęconą prześladowaniom Żydów przez Niemców, jaką można było znaleźć w wydawnictwach nieżydowskich. Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich (potem Hitlerowskich) w Polsce, założona w 1945 r., zamieściła w trzech numerach swego biuletynu serię ważnych artykułów poświęconych hitlerowskim obozom w Polsce i zagładzie getta warszawskiego. W materiałach zebranych i opublikowanych przez Komisję na użytek trybunału norymberskiego znalazło się wiele źródeł dotyczących zagłady Żydów. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, powołana przez Sejm w 1947 r., roztoczyła opiekę nad byłymi obozami hitlerowskimi. W kwietniu 1948 r., w piątą rocznicę wybuchu powstania, odsłonięto w Warszawie pomnik Bohaterów Getta. Żydów nie ma W 1949 r. stalinowski reżim w Polsce dokonał jednak gwałtownej zmiany polityki wobec Żydów i pamięci Holocaustu. Wszystkie społeczne organizacje żydowskie poza jedną i cała prasa żydowska z wyjątkiem dwóch nadzorowanych przez komunistów tytułów zostały zlikwidowane. Wielu ocalałych z Holocaustu i większość żydowskich niekomunistycznych przywódców wyemigrowała. Totalitarne państwo nie tolerowało odmiennych poglądów i niezależnej opinii publicznej. Aparat przemocy kontrolował edukację, media, naukę i sztukę. Polscy intelektualiści współpracowali z władzami lub zostali zastraszeni i odizolowani od społeczeństwa. W 1956 r. terror zelżał, ok. 18 tys. polskich Żydów repatriowano z ZSRR i ''kwestia żydowska'' wróciła, także w wewnątrzpartyjnych intrygach. Władysław Gomułka, I sekretarz KC PZPR, szybko jednak przywrócił ''porządek''. Pod koniec lat 50. ok. 40 tys. Żydów wyjechało z Polski. Na początku następnej dekady o Żydach, w przyjazny czy wrogi sposób, właściwie się nie mówiło. Zarazem w podręcznikach szkolnych i publikacjach historycznych wprowadzono nową interpretację, która ukazywała Żydów jako jedną z wielu kategorii ofiar zbrodni nazistowskich. Zaczęto zacierać różnice między polskim i żydowskim doświadczeniem II wojny. Powstanie w getcie warszawskim stało się jedynym dopuszczalnym symbolem żydowskiego oporu. Zarazem akcentowano polską pomoc dla Żydów oraz rozwijano internacjonalistyczną i klasową interpretację, według której polska i żydowska lewica walczyły wspólnie przeciw międzynarodowej prawicy od hitlerowców po polskich faszystów. Niewiele osób traktowało tę interpretację poważnie, ale też rzadko usiłowano z nią walczyć i o ''kwestii żydowskiej'' najczęściej w ogóle nie dyskutowano.
Fragmenty ''Ulicy granicznej''. http://www.youtube.com/watch?v=a1rf53ffwto&feature=player_embedded#! Wróciła ona w latach 1967 68, gdy nacjonalizm i antysemityzm stały się ważnymi elementami rządzącej ideologii. Oficjalna propaganda nazwała teraz Żydów ''syjonistami'' i uczyniła z nich symbol antypolskiej działalności. Nowa narracja osadzona w endeckiej tradycji podkreślała żydowską demoralizację i bierność w obliczu okupanta, przypominała o judenratach i policji żydowskiej oraz podkreślała pomoc Polaków dla Żydów. ''Marzec utytłał polską świadomość mówił Adam Michnik w wywiadzie rzece ''Między Panem a Plebanem''. To wtedy skonstruowano ten szantaż, że każdy, kto twierdzi, iż w Polsce kiedykolwiek pojawił się ślad antysemityzmu, jest oszczercą, wrogiem polskości i polakożercą''. Po Marcu ''kwestia żydowska'' stała się tematem zakazanym. Ok. 15 tys. polskich Żydów i Polaków żydowskiego pochodzenia wyemigrowało. Społeczność żydowska w Polsce skurczyła się do mikroskopijnych rozmiarów, a jej instytucje przechodziły głęboki kryzys. Polskie podręczniki do historii wspominały Żydów rzadko, niemal wyłącznie w kontekście II wojny, gdzie przedstawiano ich wraz z innymi obywatelami Polski jako ofiary ''eksterminacyjnej polityki okupanta''. Holocaust i w dużym stopniu dzieje polskiej społeczności żydowskiej zostały wykluczone z historii Polski. Żydzi znowu zniknęli. Mirosław Mikołajczyk w swej ''Bibliografii dialogu chrześcijańsko żydowskiego za lata 1945 1995'' (1997) podaje, że w okresie 1945 49 ukazały się w Polsce 42 tytuły na temat owego dialogu. W kolejnej dekadzie było ich 29, choć w 1950 i 1956 r. nie ukazała się ani jedna publikacja. W latach 60. było ich 182, a w latach 70. 160. W latach 80. liczba ta wzrosła do 833 (622 tytuły opublikowano między rokiem 1986 a 1989). Później, w latach 1990 95, było ich 1347, a pomiędzy 1996 a 2000 2416. Cóż te liczby znaczą w kraju, w którym co roku ukazywały się dziesiątki tysięcy artykułów i tysiące książek? Znaczą, że przed 1980 r. o dialogu polsko żydowskim prawie nie pisano. ''Przegląd Historyczny'', jedno z najważniejszych polskich naukowych pism historycznych, zamieścił w latach 1945 81 jeden (!) artykuł pośrednio związany z historią Żydów. Debata Wielka zmiana nastąpiła w 1980 r. Aparat przemocy utracił całkowitą kontrolę nad publikacjami. W trakcie wypełniania historycznych ''białych plam'' wracano coraz częściej do historii Żydów. Ważną rolę w procesie przywracania polskiej pamięci historycznej odegrał ''Tygodnik Solidarność'', wydawany od 3 kwietnia 1981 r. w półmilionowym nakładzie. Od swych pierwszych numerów publikował artykuły także na tematy żydowskie. 4 grudnia 1981 r. ukazał się w ''TS'' duży tekst Krystyny Kersten ''Kielce 4 czerwca 1946 roku''. Omawiając pogrom kielecki, artykuł śmiało stawiał kwestię antysemityzmu w Polsce i rozważał możliwość komunistycznej prowokacji. Dla wielu, zwłaszcza młodszych, czytelników był prawdziwą rewelacją, lecz wpłynął na opinię publiczną w ograniczonym stopniu, gdyż kilka dni po jego opublikowaniu zaczął się w Polsce stan wojenny. Po pamiętnym 13 grudnia liczba publikacji na tematy żydowskie chwilowo spadła, ale rosnącego zainteresowania historią Żydów nie udało się zatrzymać. Idea dialogu polsko żydowskiego i chrześcijańsko żydowskiego miała już potężnego poplecznika w osobie Jana Pawła II. Od lat 70. warszawski Klub Inteligencji Katolickiej obchodził co roku Tydzień Kultury Żydowskiej. Polscy i zachodni historycy zorganizowali serię owocnych konferencji poświęconych tematyce polskożydowskiej: na Columbii (1983), w Oksfordzie (1984), na Brandeis University i na Uniwersytecie
Jagiellońskim (1986) oraz w Jerozolimie (1988), dokąd pojechało aż 80 polskich historyków. W 1984 r. grupa izraelskich uczonych odwiedziła Polskę, a w 1986 zaczęło się ukazywać pismo ''Polin. A Journal of Polish Jewish Studies'', w którego kolegium i radzie redakcyjnej znalazło się przeszło 20 polskich historyków. W 1985 r. zażartą dyskusję wywołał film Claude'a Lanzmanna ''Shoah'', w 1987 spierano się o artykuł Jana Błońskiego ''Biedni Polacy patrzą na getto'', a w 1989 wybuchł spór o klasztor Karmelitanek na obrzeżach obozu w Auschwitz. Reżim gen. Jaruzelskiego utrzymywał te dyskusje w ''bezpiecznych'' ryzach. Później uwagę większości Polaków zajął upadek komunizmu i budowa nowego porządku w Polsce. Historia Żydów znów zeszła na dalszy plan, choć tematy żydowskie nadal podejmowano i narastały spory. Tamę ''patriotycznych'' interpretacji, półprawd i milczenia przerwała w 2000 r. publikacja ''Sąsiadów'' Jana Tomasza Grossa (później także autora ''Strachu'' i współautora ''Złotych żniw''). Dyskusja wywołana przez tę książkę przybrała emocjonalny i chaotyczny charakter. Wygłaszano najskrajniejsze sądy i nie było autorytetów, które mogłyby choćby uporządkować tę największą po 1989 r. narodową debatę. Polacy nie byli na nią przygotowani nie tylko na skutek polityki historycznej władz komunistycznych. To prawda, że w latach 80. odrodził się ŻIH, a na uniwersytetach Warszawskim i Jagiellońskim podjęto studia nad historią Żydów w Polsce. Jednak nawet po 1989 r. nie było w Polsce jednostki naukowej, której badania koncentrowałyby się na Holocauście. Gorzej nie było zawodowo czynnego historyka, który mógłby powiedzieć o sobie: jestem historykiem Holocaustu. Sytuacja ta miała kolosalne konsekwencje. To, że niektórzy zachodni dziennikarze posługują się zwrotem ''polskie obozy koncentracyjne'', jest tylko małą ich częścią. Fragment dokumentu ''Shoah''. http://www.youtube.com/watch?v=7xnirrje_7g&feature=player_embedded Zwrot Przełom nastąpił w lipcu 2003 r., kiedy to w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN stworzono Centrum Badań nad Zagładą Żydów pierwszą w Polsce jednostkę naukową zajmującą się wyłącznie studiami nad Holocaustem. W Centrum, kierowanym przez prof. Barbarę Engelking, spiritus movens całego przedsięwzięcia, znaleźli się uczeni reprezentujący różne dyscypliny naukowe. Centrum wydało ponad 20 książek, prowadzi wiele projektów badawczych i działalność edukacyjną. Ma stronę internetową (www.holocaustresearch.pl, na której znaleźć można m.in. wielką bazę danych dotyczących getta warszawskiego. Największym jednak osiągnięciem zespołu prof. Engelking jest powołanie do życia rocznika ''Zagłada Żydów''. Od 2005 r. do dziś ukazało się osiem tomów. Każdy z nich ma swój ważny temat wiodący. Zaczęło się, wraz z tomem pierwszym, od kwestii stosunków polsko żydowskich pod okupacją niemiecką. Tom zawierał m.in. artykuły poświęcone relacjom Żydów z polskim ruchem oporu. Zbliżony temat traktowanie ukrywających się Żydów przez zbrojne formacje polskiego podziemia w czasie II wojny powrócił jako główny w tomie siódmym (2011). Jego redaktorzy, zdając sobie sprawę, że jego treść może budzić protesty, uprzedzali: ''Przedmiotem opisu są wydarzenia krwawe i dramatyczne, niemieszczące się w głównym nurcie polskiej refleksji (...). Krytyków naszej działalności pisali nie uda się z pewnością przekonać, że naszym celem nie jest poszukiwanie sensacji, szarganie świętości, podkopywanie fundamentów narodowej wspólnoty (...). Niemniej wyjaśniamy, że w naszym
przekonaniu sprawy te (...) powinny stać się przedmiotem pogłębionych badań i dyskusji, bez powielania stereotypów i uproszczeń, ale też bez taryfy ulgowej''. Znakomity tom piąty (2009) zajmował się postawą Kościoła katolickiego wobec Holocaustu. Czytało się go jednym tchem, a materiał historyczny był tak mocno związany ze sprawami dzisiejszymi, iż właściwie w równej mierze co spraw II wojny dotyczył obecnej kondycji Kościoła. Kilka tekstów (pro i contra!) wybitnych i znanych autorów poświęcono sporowi wokół postępowania Piusa XII i jego beatyfikacji. Główne tematy kolejnych roczników to kolaboracja i rozliczenia powojenne (tom drugi, 2006; zawiera on m.in. analizę donosów i prasy gadzinowej), zagłada Żydów na prowincji (tom trzeci, 2007; przedstawia on także dzieje małych gett, rzadko opisywane przez historyków). Tom czwarty (2008), czasami przerażający, koncentrował się na kwestii pomocy Żydom; autorzy, jak napisał jeden z recenzentów, przeciwstawili się trywializacji dyskusji o Sprawiedliwych oraz wykorzystywaniu jej w rywalizacji na martyrologie. Intrygujący był temat wiodący tomu szóstego (2010) problem nadużyć w badaniach naukowych nad doświadczeniem Zagłady oraz etyczne i estetyczne ''wykroczenia'' przy przedstawianiu Holocaustu w literaturze i sztuce. Jacek Leociak pisał w nim o jego ''makdonaldyzacji'' i komercjalizacji. Przedstawienia Zagłady stwierdzał ''rozpięte są między biegunem trywializacji i kiczu z jednej strony a biegunem sublimacji i sakralizacji z drugiej''; w obu przypadkach ''doświadczenie Zagłady zostaje wypchnięte poza obszar tego, co realne''. Wreszcie tom ósmy, wydany ostatnio, poświęcony jest w dużej mierze 70. rocznicy rozpoczęcia przez nazistów masowej eksterminacji Żydów europejskich. Kolejne tomy dzielone są na działy o różnym profilu, jak ''Studia'', ''Materiały'', ''Z warsztatów badawczych'', ''Punkty widzenia'', omówienia, recenzje czy curiosa. Wśród autorów występują wyraźnie pracownicy Centrum, ale widać, że redakcja (Barbara Engelking, Jan Grabowski, Jacek Leociak, Alina Skibińska i redaktor naczelny Dariusz Libionka; sekretariat redakcji Jakub Petelewicz, Agnieszka Haska) stara się dopuszczać do głosu młodych badaczy. Z numeru na numer rośnie udział autorów niepolskich i rocznik coraz lepiej wpisuje się w kontekst międzynarodowych badań nad Holocaustem, udostępnia też ich wyniki polskim czytelnikom. Nie ma rzeczy doskonałych, więc i ''Zagłada Żydów'' ma swoje słabe strony. Obok artykułów znakomitych można znaleźć i gorsze. Niektórzy polscy autorzy zdają się nie śledzić obcej literatury przedmiotu. Tłumaczenie tekstów obcych mogłoby być lepsze. Ważne jest, by to wielkie dokonanie, jakim jest osiem tomów ''Zagłady'', trafiło do niepolskich naukowców. Dobrze, że ukazał się w 2008 r. po angielsku wybór tekstów z pierwszych trzech roczników (''Holocaust. Studies and Materials. Journal of the Polish Center for Holocaust Research'') i w ślad za nim dwa lata później kolejny taki wybór. Byłoby jeszcze lepiej, gdyby publikowano angielskie wersje poszczególnych tomów, przynajmniej w internecie. Na świecie ukazuje się ok. 20 periodyków naukowych poświęconych Holocaustowi. ''Zagłada Żydów'' nie ustępuje żadnemu z nich. Gdyby podobne inicjatywy wydawnicze istniały w Polsce wcześniej, stosunki polsko żydowskie dzisiaj wyglądałyby inaczej, a dyskusje wokół książek Grossa czy filmu ''Pokłosie'' byłyby mniej traumatyczne. Gdyby do tych inicjatyw mieli dostęp obcokrajowcy, nie pisaliby o ''polskich obozach koncentracyjnych'' i lepiej rozumieliby okrutną złożoność wydarzeń wojennych w Polsce. ''Zagłada Żydów'', ważny krok na
drodze ku przywróceniu utraconej pamięci, powinna być priorytetowym projektem polskiej humanistyki. *Piotr Wróbel profesor historii na University of Toronto ''Jak Polska długa i szeroka'' - wywiad z Barbarą Engelking. ''Nie nad rzekami Babilonu'' - fragmenty rozmów z Elżbietą Janicką, Sylwią Chutnik, Barbarą Engelking i Dariusz Libionka podczas XV Dni Książki Żydowskiej ''Midrasza''. http://www.youtube.com/watch?v=l0egwkuysjq&feature=player_embedded