Choroba jako dewiacja

Choroba jako dewiacja dr Jan Domaradzki Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych Katedra Nauk Społecznych Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu jandomar@ump.edu.pl Czym jest dewiacja? Naruszenie, odstępstwo od ogólnie przyjętych i akceptowanych norm społecznych. Czym jest norma społeczna? Akceptowany społecznie sposób zachowania lub stan. 1

Czy dewiacja jest synonimem przestępstwa? DEWIACJA PRZESTĘPSTWO CRIME Każde przestępstwo jest dewiacją, ale nie każda dewiacje jest przestępstwem Czy dewiacja musi być negatywna? 2

Czym jest piętno? Cecha lub stan, który jest nie do zaakceptowania pod względem kulturowym. Piętnem nie jest ani cecha ani zachowanie, lecz towarzysząca im reakcja społeczna. Piętno to proces, w wyniku którego reakcja innych degraduje tożsamość jednostki (Goffman) Cechy piętna 1. Cecha widoczna. 2. Cecha mniejszościowa. 3. Cecha negatywna (postrzegana za negatywną) 3

Kategorie piętna 1. Skazy fizyczne, związane z brzydotą lub deformacją ciała. 2. Skazy charakteru i zachowania, np. przypisywane słabej woli, nieujarzmionym bądź nienaturalnym namiętnościom, niebezpiecznym lub dogmatycznym przekonaniom oraz nieuczciwości. 3. Skazy plemienne, rzeczywista lub wyimaginowana przynależność do grupy etniczne, narodowej lub religijnej. Jones i współpracownicy wskazali kilka wymiarów piętna 1. Widoczność i dostrzegalność stopień, w jakim cecha piętnująca rzuca się w oczy. 2. Estetyka związana z subiektywną reakcją na wyrazistość piętna, np. brzydoty. 3. Pochodzenie i stopień zawinienia odnosi się do osobistej odpowiedzialności. 4. Odwracalność zmienność atrybutów w czasie i ich postępujący charakter cechy: coraz większa widoczność lub postępujący charakter, a więc odwracalność i kontrolowalność. 5. Destrukcyjność stopień, w jakim zakłóca płynność relacji społecznych, 6. Niebezpieczeństwo zagrożenie, jakie w opinii innych może stwarzać dany atrybut. 7. Stopień centralności znaczenie dla poczucia tożsamości. 8. Czas, jaki upłynął od pojawienia się piętna. 4

ETAPY PIĘTNOWANIA (B.G. Link & J.C. Phelan) Etykietowanie wyróżnienie jednostki i nazwanie wyróżniających społecznie istotnych cech. Etykieta nie jest właściwością osoby, ale jest jej przypisywana, np. czarownica, homofob, gej, faszysta, wariat. Stereotypizacja kategoryzacja jednostki do grupy społecznej i przypisanie jej negatywnych cech Oddzielenia nas od nich Stereotypizacja i powiązanie danej kategorii osób prowadzi od uznania jednostki za innej od normalsów (Goffman). Nowa identyfikacja staje się podstawą zranionej (spoiled) tożsamości, np. schizofrenik. Efektem jest unikanie, odrzucenie, izolacja, wykluczenie i dyskryminacja. Degradacja lub utrata statusu społecznego Jako dewiant inny traci szacunek i pozycję społeczną. Może nawet zostać odizolowana od swojej grupy społecznej i pozbawiona swoich praw. SIŁA PIĘTNA David Rosenhan O byciu normalnym w nienormalnym miejscu (1973) Skąd wiadomo, co stanowi normę i co ja odróżnia od choroby psychicznej? W roku 1972 przeprowadził eksperyment sprawdzający adekwatność i rzetelność diagnoz psychiatrycznych. 8 ZDROWYCH PSYCHICZNE pseudopacjentów (student psychologii, trzech psychologów, pediatra, psychiatra, malarz i gospodyni domowa). W trakcie rozpoznania sugerowali (niezgodnie z prawdą), że słyszą wewnętrzne puste i niezrozumiałe głosy. Były to jedyne objawy. 7 zaklasyfikowano do hospitalizacji jako schizofreników, 1 z rozpoznaniem choroby maniakalno-depresyjnej. Mimo, że w trakcie pobytu ni zgłaszali żadnych objawów przebywali w szpitalu od 7 do 52 dni, ze średnią 19 dni. Nikt z personelu nie rozpoznał ich symulacji. Choć takie podejrzenia zgłaszało 35 ze 118 pacjentów. 1929-2012 Choć zachowywali się normalnie, ich zachowanie było interpretowane jako przejaw zaburzeń psychopatologicznych, np., sporządzanie notatek. Warunkiem wypisu było zaakceptowanie swojej choroby. Błędne wykrywanie nieistniejących pseudopacjentów. Ze 193 pacjentów 41 uznano za symulantów, a 42 za podejrzanych, choć Rosenhan nie wysłał żadnego. 5

TYPY PIĘTNA Piętno zewnętrzne (naznaczenie społeczne): Jednostce zostaje nadana nowa tożsamość i rola społeczna. Osoba zaczyna być postrzegana przez pryzmat piętna. Przypisanie stygmatyzowanej jednostce negatywnych cech skutkuje uprzedzeniami i dyskryminacją. Wyraża się odmiennym traktowaniem przez innych: unikaniem, odrzuceniem, osądem moralnym, dyskryminacją, wyzywaniem, pozbawianiem praw. Piętno wewnętrzne (samonaznaczenie): Internalizacja społecznych oczekiwań związanych z rolą dewiacyjną, którą staje się centralnym elementem nowej (dewiacyjnej) tożsamości jednostki. Wyraża się tym, jak jednostka czuje się wobec siebie: wstydem, lękiem przed odrzuceniem i dyskryminacją, samowykluczeniem, obniżoną samooceną, wycofaniem. Czynniki wpływające na samonaznaczenie: - świadomość istnienie normy, - świadomość odbiegania od normy, - świadomość, że osoby odbiegające od normy są negatywnie postrzegane. stereotyp uproszczony obraz kogoś lub czegoś, zwykle oparty na częściowo fałszywych sądach, funkcjonujący w świadomości społecznej i niełatwo zmieniający się. uprzedzenie podświadome lub świadome wyrobienie sobie negatywnej opinii o czymś lub kimś na podstawie pewnej cechy, np. wyglądu lub pochodzenia. dyskryminacja ograniczanie przywilejów, praw, a nawet prześladowanie części społeczności. 6

Stereotypy chorób osoba chora na schizofrenię osoba z niepełnosprawnością ruchową osoba otyła nowotwór osoba agresywna i niebezpieczna nieporadna i wymagająca pomocy, także niepełnosprawna intelektualnie osoba o słabej woli, niezdolna do samokontroli nieuleczalna choroba, śmierć pacjent z HIV/AIDS narkoman lub homoseksualista osoba z zespołem Downa niepłodność niezdolna do nauki i pracy wina leży po stronie kobiety Etykieta diagnostyczna Dla chorego i jego bliskich diagnoza medyczna nie jest wyłącznie prostą klasyfikacją zjawiska biopatologicznego. Niesie ona ze sobą również konsekwencje psychospołeczne: 1. Wpływa na tożsamość jednostki, jej plany życiowe i samoocenę. 2. Zmienia reakcję otoczenia. Diagnoza medyczna może się stać dla pacjenta źródłem nowej (dewiacyjnej) tożsamości i roli społecznej. Zależnie od diagnozy (typu choroby), ta nowa tożsamość może stać się główną osią, wokół której jednostki kreują obraz siebie i relacje z innymi. 7

Czy chorobę można traktować jako formę dewiacji? EUGENIKA Long Island s Eugenics Record Office, Cold Spring Harbor Auschwitz-Birkenau Zaczęło się na Long Island a zakończyło w Auschwitz EDWIN BLACK 8

EUGENIKA gr. eu-genes = dobrze urodzony pojęcie wprowadzone w 1883 r. przez Francisa Galtona. Dotyczyło selektywnego rozmnażania zwierząt lub ludzi, aby ulepszać gatunki z pokolenia na pokolenie, szczególnie jeśli chodzi o cechy dziedziczone. Nauka badająca możliwości rozwoju osobników o dodatnich cechach dziedzicznych osiągniętych przez selekcję na drodze genetycznej. Sir Francis Galton (1822-1911) Thomas Malthus (1766-1834) An Essay on the Principle of Population (1798) Karol Darwin (1809-1882) O powstawaniu gatunków drogą naturalnego doboru czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras w walce o byt (1857) Herbert Spencer (1820-1903) Przedstawiciel organicyzmu i ewolucjonizmu w socjologii 9

Eugenika pozytywna polegała na zachęcaniu i promowaniu reprodukcji jednostek i grup społecznych uznawanych za lepsze i posiadające pozytywne cechy (biali, wykształceni, bogaci, mieszkańcy miast), np. poprzez: - przyznawanie nagród czy dodatków za dodatkowe dziecko; - ulgi podatkowe, - doradztwo małżeńskie, - selektywną reprodukcję. Eugenika negatywna polegała na zniechęcaniu i/lub uniemożliwieniu reprodukcji jednostek i grup społecznych uznawanych za gorsze i posiadające negatywne cechy (mniejszości etniczne, upośledzeni umysłowo, niepełnosprawni, ubodzy, przestępcy, niewykształceni), np. poprzez: - segregację rasową; - zakaz mieszanych małżeństw, - sterylizację, - aborcję, - eutanazję - eksterminację. Charles Richet, laureat Nagrody Nobla z medycyny 1913, sporządził z kolei naprawdę imponującą listę niegodnych rozmnażania : za wysocy, za niscy, z kalectwem fizycznym, garbaci, kuternogi, debile, niezwykle brzydcy, nienormalni, pokurcze, chorzy, alkoholicy, syfilitycy, gruźlicy, epileptycy, chorowici, zdeformowani, nieuleczalni, mizeroty, inwalidzi, kuternogi, bardzo głupi, degeneraci, idioci, urodzeni kryminaliści, nałogowi przestępcy, łajdacy, szachraje, onaniści, mordercy, złodzieje, kłamcy, niepoddający się jakiejkolwiek dyscyplinie, recydywiści, łotrzy skazani po dziesięć lub dwanaście razy, oszuści, rabusie, stręczyciele, grzeszący przeciw naturze, pokurcze, idioci, z demencją, kryminaliści, głuchoniemi, rachityczni, próżniacy, ignoranci, niezguły, niepodobający niczemu, cherlawi itd. 10

Alexander G. Bell Margaret Sanger (1879-1966) Harry Laughlin (1880-1943) Ameryka musi pozostać amerykańska the Immigration Restriction Act (1924) Miał utrudnić wjazd na teren USA dysgenicznych Włochów, Żydów ze wschodu. 11

Oliver Wendell Holmes Sr. (1841-1935) Zasada, która uzasadnia obowiązek szczepień jest wystarczająco szeroka, by orzec wycięcie jajowodów [...] Trzy pokolenia imbecyli wystarczą. (1927) Carrie E. Buck (1906-1983) Wie stehen nicht allein. Już przed II wojną w USA, Dania, Norwegia, Szwecja i Finlandia ustawy zobowiązywały lekarzy do działań ograniczających rozrodczość wśród grup niepełnowartościowych (chorych psychicznie, upośledzonych fizycznie, alkoholików, tzw. niezaradnych życiowo i biednych). Ustawy sterylizacyjne istniały ponadto w latach 30. w Kanadzie, Łotwie, Estonii i szwajcarskim kantonie Vaud. Ustawy sterylizacyjne zniesiono w USA dopiero w 1965. Szwecja w roku 1975 (wysterylizowano tam ponad 60 tys. kobiet). Japonia dopiero w 1996 roku (850 tys. oficjalnie udokumentowanych sterylizacji). Dopuszczano tu, jak w hitlerowskich Niemczech, użycie siły wobec pacjentów-ofiar (można ich było związać, uśpićlub wprowadzić w błąd). 12

Lebensborn (Źródło życia) Powstał w 1935 roku z inicjatywy Heinricha Himmlera przy Głównym Urzędzie Rasy. Celem było stworzenie dogodnych warunków do odnowienia krwi niemieckiej i hodowli nordyckiej rasy nadludzi. Chodziło o uratowanie zagrożonej deficytem urodzin rasy nordyckiej poprzez podniesienie liczby porodów ora poprawę czystości rasowej przychodzących na świat dzieci. Pierwszy dom otwarto 15 sierpnia 1936 w Steinhöring niedaleko Monachium, a następnie 8 innych na terenie starej Rzeszy. Po wybuchu wojny kolejne powstały w Austrii, Belgii, Francji i Norwegii. Prowadzono selekcję odpowiednich kobiet i mężczyzn przeznaczonych do rozmnażania. Z podbitych krajów bałkańskich, Norwegii, Polski, Czech i Słowacji porywano i wywożono dzieci, a następnie je germanizowano. W Polsce około 200 000 dzieci. Aktion T4, E-Aktion Likiwdacja życia niewartego życia 14.07. 1933: Ustawa o zapobieganiu chorób dziedzicznych wprowadzała przymusową sterylizację osób chorych psychicznie. 18.10.1935: Ustawy o ochronie zdrowia dziedzicznego ludu niemieckiego. 1.09.1939: dekret Hitlera o organizacji akcji mordowania niezdolnych do pracy dorosłych i chorych. Celem byli chorzy na schizofrenię, padaczkę, otępienie, HD, zapalenie mózgu osoby niepoczytalne i z wrodzonymi zaburzeniami rozwojowymi, chorzy przebywający w zakładach opiekuńczych ponad 5 lat. To nazistowski program, zwany także Programem eutanatystycznym, realizowany w latach 1939-1945. W trakcie jego trwania niemieccy lekarze zamordowali 200 000 osób: niepełnosprawnych i upośledzonych umysłowo. W okresie szczytowym 1940-1941 wymordowano 70 273 chorych i niepełnosprawnych. 13

Czy jest zasadne mówienie o współczesnej eugenice? - badania prenatalne, - diagnostyka przedimplantacyjna, - aborcja, - eutanazja, - procedura in-vitro, - klonowanie. Peter Singer aborcja postnatalna 14

Molly i Adam Nash (2000) tzw. savior sibling Alfie Evans (2018) Project Prevention (wcześniej Children Requiring a Caring Kommunity - CRACK) Barbara Harris po zaadoptowaniu wraz z mężem czwórki dzieci od uzależnionej od narkotyków matki założyła w roku 1997 pozarządowa organizację, której celem jest oferowanie narkomanom (zwłaszcza kobietom) pieniędzy ($300 i 200) poddanie się długoterminowej antykoncepcji z dobrowolną sterylizacją włącznie. Od roku 2010 organizacja działa także na Wyspach Brytyjskich. Sama organizacja twierdzi na swojej stronie, że do października 2010 roku opłaciła 3,600 klientów i była zaangażowana w 16,462 ciąż i 10,838 porodów. http://www.projectprevention.org/ 15

Genetyka i zarządzanie ryzykiem Współczesna genetyka oferuje szereg testów i technologii technologie, które umożliwiają przewidzenie i zarządzania ryzykiem:: - diagnostyka przedimlantacyjna (PGD), - amniopunkcja (amniocenteza) (AFT), - przezierność fałdu karkowego (NT) - biopsja kosmówki pozwalają określić pewne cechy człowieka przed jego narodzeniem i umożliwiają dokonanie wyboru np. nieimplantowania zainfekowanego zarodka do macicy matki, aborcji ryzyka lub rezygnację z reprodukcji. tzw. liberalna eugenika Nowa, różni się od starej tym, że: 1. nie bazuje na przemocy i przymusie aparatu państwowego lecz operuje retoryką autonomii, osobistej odpowiedzialności, świadomego wyboru; 2. nie dąży do poprawy gatunku czy rasy, ale zapobiegania chorobom; 3. nie podlega polityce państwa, ale jest napędzana przez prawa rynku, jest zależna od woli rodziców; 16

Najbardziej radykalna Najmniej radykalna Eugenika nazistowskich Niemiec: Eugenika amerykańska: Eugenika liberalna: 1. Brak możliwości wyboru cech. 2. Narzucona odgórnie przez państwo. 3. Doduszała zabijanie. 1. Brak możliwości wyboru cech. 2. Narzucona odgórnie przez państwo. 3. Doduszała przymusową sterylizację. 1. Możliwość wyboru cech. 2. Stanowi wybór (jednostki). 3. Brak przymusu zewnętrznego. 17