Od socrealizmu do postmodernizmu

Od socrealizmu do postmodernizmu Unikatowe NOWE Tychy Przewodnik po szlaku miejskim Tekst i wybór zdjęć Maria Lipok-Bierwiaczonek Tychy 2011

Publikacja powstała w ramach projektu pn. System oznakowania obszarów atrakcyjnych kulturowo w Tychach. Szlak miejski pn. Od socrealizmu do postmodernizmu, czyli unikatowe Nowe Tychy realizowanego w ramach Priorytetu IV Kultura, Działania 4.2 System informacji kulturalnej Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007-2013 Wydawca Urząd Miasta Tychy Wydział Rozwoju Miasta i Funduszy Europejskich 43-100 Tychy, al. Niepodległości 49 tel. 32/776 39 08 Promocja Urząd Miasta Tychy - Wydział Informacji, Promocji i Współpracy z Zagranicą tel. 32/ 776 39 18 oraz Muzeum Miejskie w Tychach 43-100 Tychy, ul. Katowicka 9 www.muzeummiejskie.tychy.pl Zdjęcia Maria Lipok-Bierwiaczonek oraz fotografie ze zbiorów Muzeum Miejskiego w Tychach (w podpisach oznaczone skrótem MMT) Projekt okładki Maria Lipok-Bierwiaczonek Opracowanie graficzne Anna Pawełek Skład graficzny Anna Pawełek KS Projekt Druk ABM Technics Copyright Urząd Miasta Tychy ISBN 978-83-903316 G-9 SPIS TREŚCI O Tychach i tyskim skarbcu architektury... 5 Osiedle A... 12 Osiedle B... 24 Teatr Mały i Rynek... 28 Plac Baczyńskiego... 31 Park Niedźwiadków... 34 Szkoła pawilonowa na osiedlu E (dawna SP nr 12)... 36 Technikum Budowlane i dawny Klub Górniczy NOT... 40 Dawny Miastoprojekt... 44 Trakt paprocański... 48 Kościół św. Jana Chrzciciela... 51 Rynek osiedla K... 55 Kościół Ducha Świętego... 57 Budynek banku PKO... 60 Kościół bł. Karoliny Kózkówny... 62 Piramida... 66 Kościół św. Maksymiliana Kolbego... 68 Kościół św. Franciszka i św. Klary... 71 Stadion Zimowy... 74 Poczta główna i budynek przy ul. Darwina 25... 76 Urząd Miasta, budynek Zespołu Szkół Muzycznych i Park Miejski... 78 Bibliografia... 84 Zdjęcia na okładce Wnętrze kościoła Ducha Św. (fot. Jacek Mężyk, ze zbiorów MMT), rzeźba Murarka (przodownica pracy) na osiedlu A, plac Baczyńskiego, mozaika na elewacji Zakładu Elektroniki Górniczej, widok szkoły muzycznej spod podcienia Urzędu Miasta (fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek)

O Tychach i tyskim skarbcu architektury Jedna z czterech dekoracji sgraffitowych zdobiących elewacje budynków przy pl. św. Anny, autorstwa Zygmunta Acedańskiego. W kompozycję wpleciona jest data wykonania sgraffita (1955 r.). Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek Zapraszamy na wycieczkę po Tychach. Pokażemy Ci niezwykłe, unikatowe miasto. Przez parę dziesięcioleci o Tychach mówiło się i pisało niemal wyłącznie przez pryzmat stereotypów i skrótowych haseł. Miasto socjalistyczne, miasto sypialnia, miasto bez historii i bez zabytków, miasto dzieci. Takie hasła twory propagandowe zapożyczane bywały przed laty z tytułów prasowych. Ale pół wieku temu powstało też określenie (użyte w wywiadzie z generalnymi projektantami miasta, Hanną i Kazimierzem Wejchertami), że Nowe Tychy to ósmy cud świata... Jakie zatem są Tychy? Ciekawe! Niepowtarzalne! Atrakcyjne dla miłośników historii najnowszej, zwłaszcza ostatnich sześćdziesięciu lat, a także dla wszystkich zainteresowanych historią architektury i urbanistyki. Tychy to nie Kraków nie mają zabytków architektury gotyckiej czy renesansowej (barokowej tak! to stary kościół i pałac). Ale miasto ma ważny atut: tu można poznać koncepcje urbanistyczne i dzieła architektury całego okresu powojennego, począwszy od 1950 roku. To jakby wielka plenerowa wystawa. Realizowane w kolejnych latach osiedla i obiekty układają się w atrakcyjny ciąg zwiedzania od zabytków socrealizmu po dzieła postmodernizmu. Wszystko to na stosunkowo niewielkim obszarze, który można spenetrować w czasie kilkugodzinnego spaceru. To sprawia, że Tychy coraz bardziej przyciągają uwagę znawców architektury i urbanistyki, badaczy zmian tendencji w sztuce projektowania okresu powojennego, a także socjologów miasta. Tymczasem architektura Tychów nie jest doceniana przez samych mieszkańców, którzy często nie są świadomi jej wartości. Czas zatem, aby spopularyzować wiedzę o najciekawszych dziełach architektury w mieście, opowiedzieć o nich mieszkańcom, ale także wszystkim, którzy przyjadą do Tychów w celach turystycznych, poznawczych. Zawsze warto wiedzieć więcej, warto zrozumieć kształt otaczającej nas przestrzeni. 5

6 Nieco historii Wieś Tychy, wymieniona w dokumentach po raz pierwszy w 1467 roku, przez kilka wieków należała do panów na Pszczynie. Promnitzowie i Anhaltowie wznieśli tu murowany zamek myśliwski (stąd w herbie gminy znalazł się róg myśliwski), a Hochbergowie w XIX wieku rozbudowali stary browar, z którego odtąd słynęła miejscowość. Przed II wojną światową Tychy liczyły 11 tysięcy mieszkańców, były bardzo dobrze zarządzaną i rozwijającą się gminą. Powstał tu ośrodek rekreacyjny z basenem, przyciągający także mieszkańców bliskich Katowic, był szpital, kino, gazownia, cztery szkoły powszechne, sierociniec. Pracowały tu dwa browary i fabryka celulozy. Był dworzec przy linii kolejowej na trasie Katowice Bielsko, a więc ważne okno na świat, umożliwiające mieszkańcom dotarcie do miejsc pracy w sąsiednich miejscowościach. W 1934 roku Tychom nadano częściowe prawa miejskie, które gmina straciła w 1945 roku. Gwałtowną zmianę sytuacji przyniósł rok 1950. Dnia 4 października tego roku Prezydium Rządu Rzeczpospolitej Polskiej podjęło uchwałę w sprawie rozbudowy Tychów. W uchwale zapisano: W okresie planu 6-letniego rozbudować m. Tychy do rzędu miast około 30.000 mieszkańców [...]. W planie perspektywicznym przewidzieć dalszą rozbudowę miasta Tychy do rzędu miast 100-tysięcznych z uwzględnieniem przejęcia części funkcji centralnych w stosunku do Centralnego Zagłębia Węglowego dla odciążenia Katowic. Miesiąc później wydano rozporządzenie w sprawie nadania Tychom ustroju miejskiego z dniem 1 stycznia 1951 roku. Rozpoczęła się wielka budowa. Pierwsze osiedle mieszkaniowe Nowych Tychów zaprojektował Tadeusz Teodorowicz-Todorowski, związany z Politechniką Śląską. Zespół, nazwany osiedlem A, wzniesiony został na terenach dawnego folwarku księcia pszczyńskiego, w sąsiedztwie dworca kolejowego. Kiedy na osiedlu A trwały już prace budowlane ogłoszono konkurs na całościową koncepcję urbanistyczną nowego miasta Tychy. Konkurs wygrał zespół architektów z Warszawy, pracujący pod kierunkiem Kazimierza Wejcherta i Hanny Adamczewskiej (później Adamczewska-Wejchert). Wejchertowie zostali mianowani generalnymi projektantami miasta. Przez kilkanaście lat nazywano je Nowymi Tychami, chociaż formalnie nigdy nie zostało to usankcjonowane żadnym rozporządzeniem. Niemniej nazwy tej używali powszechnie urzędnicy, dziennikarze, mieszkańcy, tak adresowano korespondencję. Był też Miastoprojekt Nowe Tychy. Z końcem lat 60. XX wieku zarzucono ostatecznie określenie Nowe w nazwie miasta. Młode miasto intensywnie się rozwijało. Powstawały kolejne osiedla mieszkaniowe, budowano przedszkola, szkoły, placówki kulturalne, obiekty użyteczności publicznej, rozwijała się infrastruktura. Tychy stały się synonimem nowoczesnego miasta. W poszukiwaniu swojego miejsca na ziemi przybywały tu rodziny z okolicznych miejscowości i z odległych części Polski, także z dawnych kresów wschodnich. Miasto nie powstawało jednak na pustkowiu budowane było w sąsiedztwie starej osady, na gruntach tyskich i paprocańskich gospodarzy. Ich pola i ziemie, na których stały ich domy, były potrzebne pod osiedla mieszkaniowe, drogi, linię kolejową. Nastąpiły wywłaszczenia, dla wielu rodzin bardzo bolesne. Nowe miasto zmieniło zatem, często dramatycznie, życie wielu starotyskich rodzin. Ale z drugiej strony wielka budowa dawała pracę. Czas łagodził konflikty. Konieczność i potrzeba współdziałania była silniejsza niż początkowe animozje. Nowa, kształtująca się zbiorowość dawała okazję do wzajemnego przyglądania się sobie, do oswajania się z innością, różnorodnością. Ta różnorodność została zaakceptowana jako cecha swoista miasta. Jego specyfiką jest zatem mozaikowa wieloskładnikowość społeczności mieszkańców i wypracowana przez nich umiejętność współżycia i współdziałania pomimo różnic pochodzenia regionalnego i różnych tradycji kulturowych, pielęgnowanych w rodzinach. Tyszan łączy przy tym wspólne doświadczenie: towarzyszenie wielkiej budowie, która działa się na ich oczach. Patrzyli na powstawanie kolejnych osiedli, gmachów, parków. Posadzili wiele drzew i uporządkowali wiele terenów pod trawniki w czasie niegdysiejszych niedziel czynu społecznego. 7

Idea zwiedzania miasta Doświadczenie uczestnictwa i wynikający stąd związek emocjonalny nie zawsze jednak przekłada się na umiejętność dostrzegania walorów estetycznych otaczającej tyszan przestrzeni. Nie każdy musi być znawcą historii architektury. Warto jednak czegoś się o niej dowiedzieć i ze zrozumieniem patrzeć na budowle wzniesione we własnym mieście. Często jest tak, że mijając w codziennych wędrówkach różne budynki przestajemy zauważać ich urodę, nietypowe rozwiązanie, ciekawą dekorację elewacji, na przykład mozaikową (a takich w mieście jest wiele). Przyzwyczajamy się do nich jak do oczywistości. Czasem walorów architektury nie pozwala dostrzec poszarzała fasada budowli, czekająca na odnowienie. Tymczasem tyskie osiedla i pojedyncze obiekty projektowali znakomici architekci, za projekty i ich realizacje otrzymali liczne nagrody. W czasie budowy miasta obmyślano i wdrażano nowe rozwiązania technologiczne i konstrukcyjne. Kolejne osiedla budowano według zmieniających się koncepcji urbanistycznych: od świadomych nawiązań do tradycyjnych układów małomiasteczkowych z zabudową obrzeżną (pierzeje wzdłuż ulic i placów, jak na osiedlach A, B i C) po rozwiązania modernistyczne, zgodne z duchem czasu i sposobem projektowania przyjętym w powojennej Europie (tzw. późny modernizm). Tyszanie nie muszą z zażenowaniem opowiadać, że ich miasto powstawało jako socjalistyczne mogą zaprosić gości Tychy nazywano miastem dzieci i dzieci były tematem kilku mozaikowych kompozycji, zrealizowanych we wnętrzach tyskich obiektów. Na stronie obok fragment mozaiki w dawnym sklepie obuwniczym w budynku zwanym Chełmkiem od nazwy firmowego sklepu fabryki obuwia (lokal projektowano na kawiarnię, stąd efektowny wystrój wnętrza), poniżej mozaika w holu III LO (dawna SP nr 15). Obie mozaiki zaprojektował i wykonał Franciszek Wyleżuch (początek lat 60. XX w.). Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 8 9

z innych miejscowości do zwiedzania Tychów służących za klasyczny, podręcznikowy przykład rozwoju architektury powojennej. Taka wycieczka może być szczególnie atrakcyjna dla osób pochodzących z miast, w których w ostatnim czasie nieopatrznej likwidacji uległy budynki sławione przez znawców jako świetne przykłady takiej architektury. Po to, by zwiedzanie miasta ułatwić, powstała trasa turystyczna Od socrealizmu do postmodernizmu. Unikatowe Nowe Tychy. Wybór obiektów, tworzących szlak, dokonany został w toku dyskusji w zespole pracowników Muzeum Miejskiego w Tychach, które od swego powstania dokumentuje historię budowy miasta. Ze zbiorów muzeum pochodzą wszystkie zdjęcia archiwalne i niektóre współczesne. Szlak prowadzi przez niemal wszystkie tyskie osiedla od A do Z. Wyjaśnić trzeba, że nazywanie osiedli kolejnymi literami alfabetu miało swój początek na deskach projektantów tak oznaczono zespoły osiedlowe na projekcie planu ogólnego miasta, tak je nazywano w czasie budowy. Przy pomocy tych liter zapisywano pierwsze adresy, jeszcze przed wprowadzeniem nazw ulic. To techniczne oznakowanie przeniosło się do języka potocznego tyszan i tak już pozostało. Przesądziła o tym wygoda i ekonomia języka. Z tego powodu nie przyjęły się późniejsze próby innego nazywania poszczególnych dzielnic-osiedli. Zaproponowany system nazw w postaci kobiecych imion zaczynających się na te same litery, co dotychczasowe oznaczenia osiedli (A Anna, B Barbara, itd. aż do Z Zuzanna), słabo utrwalił się w świadomości tyszan. Dziś używane są tylko niektóre nazwy, np. Karolina dla osiedla K czy Balbina dla nowego zespołu wybudowanego w sąsiedztwie Barbary. cami północnymi, potem prowadzi przez dzielnice południowe i po zatoczeniu pętli powraca do północnej części miasta, kończąc się w Parku Miejskim przy budynku ratusza. W parku można odpocząć po trudach wędrówki. Początek trasy i jej punkt końcowy mają także istotny walor dobre połączenia komunikacyjne. Są tu przystanki licznych linii autobusowych oraz stacje kolejowe. Te ostatnie zapewniają najwygodniejsze połączenie z Katowicami. Przebieg trasy w pierwszej połowie zgodny jest z chronologią budowy (punkty szlaku od 1 do 12). Druga część trasy, zaplanowana zgodnie z usytuowaniem przestrzennym obiektów, przełamuje pierwotny porządek chronologiczny. Zwiedzający może sobie jednak wybrać własny wariant zwiedzania. Proponowane warianty: 1. Chronologiczny. Z punktu 12 przy ulicy Dębowej można pójść najpierw w kierunku Urzędu Miasta i Parku Miejskiego (punkt 23), a potem do Stadionu Zimowego (punkt 21). Zwiedzanie dzielnic południowych 1 można rozpocząć od kościoła św. Jana Chrzciciela (punkt 13), a potem wędrować dalej w kierunku południowym i wschodnim (punkty 14, 15 itd.). 2. Tematyczny np. architektura sakralna. Kościoły uwzględnione w opisie szlaku tworzą w przestrzeni układ odpowiadający czasowi ich powstawania: od pierwszego zbudowanego w nowym mieście kościoła św. Jana Chrzciciela (1958 r.) po kościół św. Franciszka i św. Klary (jeszcze nie ukończony, początek budowy w 2000 r.). Miłego zwiedzania! 10 Warianty zwiedzania Opisana trasa turystyczna podpowiada zwiedzanie miasta według kolejności zgodnej z numeracją obiektów, wymienionych w przewodniku i zaznaczonych na mapie. Zastosowana numeracja wynika z przestrzennego usytuowania obiektów proponowanych do zwiedzania trasa rozpoczyna się przy dworcu kolejowym w Tychach, przebiega najpierw najstarszymi dzielni- 1 Miasto podzielone jest na część północną i południową przez biegnącą w wykopie linię kolejową. Dzielnice północne wybudowano w latach 1951-1972. Na południe od kolei rozpoczęto budowę osiedli w 1972 r., kiedy podjęto decyzję o budowie w Tychach Fabryki Samochodów Małolitrażowych. 11

Osiedle A. Pierwsze osiedle Nowych Tychów Projekt osiedla (urbanistyka i architektura) Tadeusz Teodorowicz-Todorowski z zespołem, 1951 r. Budowa osiedla w latach 1951-1956. Dnia 4.10.1950 r. Prezydium Rządu Rzeczpospolitej Polskiej przyjęło uchwałę w sprawie rozbudowy Tychów. Zadanie zaprojektowania pierwszego osiedla powierzono Tadeuszowi Teodorowiczowi-Todorowskiemu, profesorowi Politechniki Śląskiej w Gliwicach, związanemu także z oddziałem ZOR w Gliwicach 2. Projekt gotowy był z końcem marca 1951 r., w tym samym roku rozpoczęto budowę. Pierwsze mieszkania oddano do użytku w 1952 r. Całe osiedle zbudowane jest w tradycyjnej technologii, z cegły. Zaprojektowane zostało na planie osiowym, jako zwarty zespół z centralnym placem, pełniącym funkcje reprezentacyjne, handlowe, usługowe. Zaprojektowano i wykonano pełną infrastrukturę socjalną (dwie szkoły podstawowe, dwa przedszkola, żłobek, dom kultury, przychodnia, sklepy w parterach budynków mieszkalnych). To jedyne osiedle w Tychach, w którego urbanistyce i architekturze zrealizowano programowe założenia sztuki socrealizmu. Znajdujemy tu historyzujący detal architektoniczny (gzymsy, lizeny, rozety, boniowanie, attyki, kolumny, podcienia) oraz bogactwo dekoracji rzeźbiarskich: płaskorzeźby na fasadzie domu kultury i nad wejściami do przedszkoli i szkół, plakiety zoomorficzne nad wejściami do klatek schodowych (jest ich około 50). Ponadto na terenie osiedla ustawiono cztery rzeźby pełnopostaciowe i zrealizowano siedem kompozycji techniką sgraffito (technika zdobnicza popularna zwłaszcza w Renesansie). Dwa sgraffita (kompozycja z nazwą osiedla oraz scena figuralna z robotnikami) witają idących od strony dworca kolejowego, cztery zdobią fasady budynków przy głównym placu, siódma kompozycja widnieje na budynku u zbiegu ulic Asnyka i Wojska Polskiego. Budowę osiedla zakończono w 1956 r. W latach 60. XX w. nazwano je Górniczym. Główny plac i wewnętrzna ulica, stanowiąca oś osiedla (o kierunku wschód zachód) do 1989 r. nosiły imię Wincentego Pstrowskiego, upamiętniając górnika przodownika pracy. Plan osiedla A. Źródło: Nowe Tychy. Tychy 1960 Budowa osiedla A. Fot. Stanisław Kasperowicz, ze zbiorów MMT 12 2 ZOR Zakład Osiedli Robotniczych. Powołany w 1948 r. dekretem przez Sejm, ZOR był generalnym inwestorem w zakresie budownictwa mieszkaniowego.

Osiedle A, ulica Asnyka Punkt 1 Od strony dworca idziemy w kierunku centralnego placu osiedla (plac św. Anny). Przy ul. Asnyka nad bramami prowadzącymi w podwórze znajdują się jedne z piękniejszych plakiet zoomorficznych: łabędź i królik. Kolejne plakiety warto obejrzeć nad drzwiami do klatek schodowych przy ul. Andersa. W podwórzu za budynkiem przy ul. Andersa 11 znajduje się piętrowy budynek dawnego przedszkola z piękną ceramiczną płaskorzeźbą nad wejściem i bogato zdobionymi elewacjami (gzymsy, rozety, profilowane obramowania okien). Dwa sgraffita dekoracja budynków u zbiegu ulic Asnyka i Andersa. Tu zaczyna się nasz szlak. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek Dekoracja elewacji dawnego przedszkola przy ulicy Andersa. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 14

Plac św. Anny, przodownica pracy Punkt 2 Socrealizm w urbanistyce preferował geometryczne plany i założenia osiowe. Wylot z głównego placu osiedla w kierunku ul. Andersa (do 1989 r. była to ul. Lenina) to właśnie część osi północ południe, dzielącej pobliski plac na doskonale symetryczne części. Na osi przy wjeździe na plac stanęła murarka rzeźba przodownicy pracy z kielnią murarską w jednej ręce, z modelem budynku w drugiej. Robotnica w sukience i fartuchu to rzeźba autorstwa Stanisława Marcinowa, artysty związanego z ówczesną filią krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach. W pobliżu, we wnętrzu Rzeźba matki z dzieckiem w niszy muru dawnego żłobka. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 16 Przodownica pracy murarka. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 17

podwórzowym (idąc ul. Andersa w kierunku wschodnim), znajduje się piętrowy budynek dawnego żłobka, gdzie niszę kamiennego muru w parterze wypełnia inna rzeźba Stanisława Marcinowa posąg siedzącej kobiety z dzieckiem u kolan, tematycznie nawiązujący do pierwotnej funkcji budynku. Nad bramami przejazdowymi, prowadzącymi na podwórza, znajdują się plakiety zoomorficzne. Szczególnie piękne, przedstawiające lwa i słonia, znajdują się nad wejściami do klatek schodowych przy pl. św. Anny 7a i 7c (od podwórza). Podobnych plakiet zoomorficznych jest około 50. Osiedle wybudowane jest na wzniesieniu pomiędzy dwoma potokami, dlatego liczne są tu schody i murki oporowe. Punkt 3 Centralny plac osiedla A W centrum osiedla, na przecięciu dwóch osi kompozycyjnych, powstał plac. Dziś nosi nazwę św. Anny (pierwotnie pl. Pstrowskiego). Plac otacza zwarta zabudowa. Pierzejom nadano charakter reprezentacyjny budynki mają tu cztery kondygnacje, zwieńczone są przez attyki, w parterach budynków mieszkalnych zaprojektowano sklepy. Pośrodku placu ulokowano fontannę dokładnie w punkcie skrzyżowania osi (to nawiązanie do barokowych wzorów kształtowania przestrzeni). Monumentalny charakter nadano gmachowi mieszczącemu dom kultury wyróżnia się z otoczenia okazałością fasady z podcieniem przy wejściu, bogactwem podziałów elewacji, zdobieniami. Ale inne budynki otaczające plac są także obficie zdobione historyzującym detalem architektonicznym (gzymsy, lizeny, boniowanie, attyki, kolumny, tralki balustrad, kasetony pod okapem dachu, arkady). Bogate są dekoracje rzeźbiarskie: płaskorzeźby na fasadzie domu kultury i nad wejściami do widocznych z placu dwóch szkół (zachowała się płaskorzeźba nad wejściem jednej szkoły), plakiety zoomorficzne nad bramami oraz dwie rzeźby pełnopostaciowe na tyłach domu kultury, widoczne od strony 18 Plakiety zoomorficzne nad wejściami do klatek schodowych i nad bramami. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 16 Wiec pierwszomajowy na placu Pstrowskiego (obecnie św. Anny), ok. 1955 r. Ze zbiorów MMT 19

szkół. Ponadto fasady pierzei wschodniej i zachodniej ozdobiono czterema dużymi kompozycjami sgraffitowymi. Płaskorzeźby na fasadzie domu kultury wykonali Augustyn Dyrda i Józef Potępa. Posągi na tyłach domu kultury to górnik (dzieło Stefana Chorembalskiego) i hutnik (dzieło Jerzego Kwiatkowskiego). Sgraffita przedstawiające grupy postaci (ludzie pracy miast i wsi) zaprojektował i wykonał Zygmunt Acedański, artysta znany głównie jako twórca znakomitych drzeworytów. W latach 50. XX w. plac pełnił rolę reprezentacyjnego centrum miasta. Tu odbywały się manifestacje pierwszomajowe. W domu kultury działało kino Górnik. Poprzez arkady plac łączy się z główną ulicą osiedla, zwaną Arkadową (dawniej Pstrowskiego). W kierunku wschodnim prowadzi ona do lampki górniczej, po drodze zobaczyć można nad drzwiami wejściowymi liczne ceramiczne plakiety zoomorficzne (żółw, paw, ryby, raki, myszy itp.). Rzeźby górnika i hutnika. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 20 Arkady łączące plac św. Anny z ulicą Arkadową. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek

Osiedle A, lampa górnicza Punkt 4 Wśród pierwszych mieszkańców osiedla A dominowały rodziny górnicze 3. W nazwach, pojawiających się na osiedlu, eksponowano ten fakt: górnik był patronem głównego placu i ulicy, stosownie nazywało się kino. W języku ówczesnej ideologii określano górnika jako herosa pracy socjalistycznej. W latach 60. XX w. postanowiono nazwać całe osiedle Górniczym. Dla podkreślenia wagi i symbolicznej otoczki tej decyzji na wschodnim krańcu osi utworzonej przez wewnętrzną ulicę (kiedyś Pstrowskiego, dziś Arkadowa), na skwerku u wylotu ulicy, ustawiono wielki model lampki górniczej. Po wielu latach rozebrano ją z powodu zniszczenia, ale w 2009 r. została odtworzona w skali 10:1, w nieco innej postaci. 3 W czasie, gdy budowano osiedle A, oddano do eksploatacji kopalnię Ziemowit w pobliskich Lędzinach, toteż wielu górników podejmujących pracę w nowej kopalni otrzymało mieszkanie w Tychach, właśnie na opisywanym osiedlu. Model lampki górniczej, ok. 1965 r. Fot. ze zbiorów MMT Lampka współczesna. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek Gmach Zakładu Elektroniki Górniczej (ZEG), 1969 r. Fot. ze zbiorów MMT Zawodowa nazwa osiedla nie utrwaliła się. Pozostała lampa górnicza, która swoim usytuowaniem dobrze wpisuje się w osiową kompozycję urbanistyczną dzielnicy. Osiedle A (inaczej: osiedle Anna) jest unikatem na skalę europejską, zachowało się w nieskażonej formie. Opuszczamy osiedle A, kierujemy się w stronę osiedla B. Po drodze zwróćmy uwagę na wysoki budynek Zakładu Elektroniki Górniczej (ZEG) pomiędzy osiedlem A i B. Obiekt wzniesiono na miejscu dawnego miasteczka barakowego (pełniło funkcję pierwszego hotelu robotniczego w Tychach). Budowę gmachu rozpoczęto w 1966 r., projektował go Marek Dziekoński. ZEG oddano do użytku w 1969 r. Parterową część jego elewacji pokrywa oryginalna mozaika, nawiązująca swą kompozycją do rysunku elektronicznych obwodów scalonych. Autorem mozaiki jest tyski artysta Franciszek Wyleżuch. Mozaika na elewacji ZEG. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek

Osiedle B Ulica Budowlanych Punkt 5 Projekt urbanistyczny osiedla Kazimierz Wejchert i Hanna Adamczewska (później Adamczewska-Wejchert), 1952 r. Projekty architektury zespół architektów warszawskich, 1952 r. i lata następne. W 1951 r., kiedy trwała już budowa osiedla A, ogłoszono konkurs na plan ogólny miasta. Konkurs wygrali Kazimierz Wejchert i Hanna Adamczewska z zespołem. Osiedle B było pierwszym osiedlem zrealizowanym według projektu urbanistycznego zwycięskiego zespołu. Budowę osiedla rozpoczęto w 1953 r. Domy wznoszono metodą tradycyjną, z cegły. Przy projektowaniu wykorzystano typowe sekcje budynków, zestawiane w różnych wariantach. Według koncepcji generalnych projektantów Kazimierza Wejcherta i Hanny Adamczewskiej osiedle B miało być łącznikiem nowego miasta z zastanym starym zespołem miasteczka Tychy. Pomiędzy nowymi budynkami pozostawiono wiele domów dawnej zabudowy. Przez Hannę i Kazimierza Wejchertów osiedle Ulica Budowlanych, ok. 1956 r. Fot. Stanisław Kasperowicz, ze zbiorów MMT nazywane było romantycznym ulice poprowadzono tu swobodnymi liniami, dostosowanymi do ukształtowania terenu, z kilku miejsc otwarto perspektywę na wieżę starego kościoła (wieża zamyka między innymi perspektywę ulic Braterskiej, Bocheńskiego, Bibliotecznej). Zabudowa jest w przewadze trzykondygnacyjna. Architektura świadomie nawiązuje do tradycyjnej zabudowy miasteczek polskich: spadziste dachy pokryte dachówką, facjatki, narożne podcienia, ryzality, wykusze, podziały elewacji gzymsami. Dużo jest tzw. małej architektury: schody na spadkach terenu, obniżającego się w kierunku potoku, kamienne murki oporowe. Na skwerze u zbiegu ulic Budowlanych i Batorego (dawniej Bieruta) w 1956 r. stanęła rzeźba plenerowa Chłopcy z gęsią, autorstwa Augustyna Dyrdy i Tadeusza Głoda, przypominająca o dawnym wiejskim charakterze tego terenu (gęś). Rzeźba została odnowiona w 2010 r. przez Augustyna Dyrdę. Chłopcy z gęsią, ok. 1958 r. Fot. Henryk Piechota, ze zbiorów MMT Podcień domu przy ul. Batorego (dawniej Bieruta), ok. 1970 r. Fot. Andrzej Czyżewski, ze zbiorów MMT 24 25

Skwer i otaczające go budynki dobrze ilustrują zamysły architektów i urbanistów, nawiązujących do tradycyjnej architektury polskich miasteczek. Elementy stworzonej tu przestrzeni to miłe wnętrze placu, usługi zlokalizowane w parterach budynków, styk dwóch ulic odbiegający od socrealistycznej idei geometryzacji sieci dróg, nawierzchnia ulicy z cegły klinkierowej, fasady budynków wzbogacone wykuszami, facjatki na dachu, podcienie w narożnych ryzalitach. Kolejne przykłady takich rozwiązań, zastosowanych na osiedlu B, znajdziemy wędrując kameralną ulicą Batorego w kierunku placu Baczyńskiego i Teatru Małego. Architektura osiedla B nawiązanie do form małomiasteczkowych. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek Podcień w narożnym ryzalicie, ul. Budowlanych. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 27

Teatr Mały Punkt 6 Autorzy koncepcji projektu Wacław Jaciow, Bolesław Seredyński, Kazimierz Wejchert, projekt do realizacji Wacław Jaciow. Budowę ukończono w końcu 1964 r., do użytku oddano obiekt w 1965 r. Budynek teatru, o niskiej, wydłużonej elewacji frontowej, harmonijnie wpisuje się w krawędź doliny potoku, ku któremu opada teren. Główna, większa kubaturowo bryła widowni i sceny przesłonięta jest lekkim, przeszklonym frontem, który w środkowej części unosi się na słupach tworząc podcienie, umożliwiające przejście na dziedziniec teatru. Dziedziniec zaplanowano jako miejsce plenerowych wystaw rzeźby i przedstawień na otwartym powietrzu. W lewym, wschodnim skrzydle teatru projektanci przewidzieli sale prób i galerię wystawową, mieściła się tam również kawiarnia Teatralna. Z końcem lat 90. XX w. do tego skrzydła wprowadził się Młodzieżowy Dom Kultury nr 1. Elewacja budynku łączy szlachetne materiały: kamień i szkło. Od strony zachodniej zewnętrzną płaszczyznę muru pokrywa mozaika o motywach architektonicznych. Mozaikę zaprojektował Janusz Włodarczyk, jej wykonanie to dzieło autora i Franciszka Wyleżucha. Teatr Mały, 1966 r. Fot. Andrzej Czyżewski, ze zbiorów MMT Mozaika na elewacji teatru. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek Budowa teatru, 1964 r. Fot. Andrzej Czyżewski, ze zbiorów MMT 23 29

W pierwszych latach użytkowania duże wrażenie wywierała uroda nowoczesnego wnętrza teatru, zwłaszcza widownia z zawieszonym nad nią szafirowym stropem odmienna od znanych wcześniej teatralnych wnętrz. Teatr usytuowany został na lekkim wzniesieniu po południowej stronie Potoku Tyskiego, vis-á-vis starego kościoła parafialnego, zbudowanego w 1782 r. na wzgórku po drugiej stronie potoku. Obie budowle w zamyśle urbanistów (generalnych projektantów miasta Kazimierza i Hanny Wejchertów) tworzą kompozycyjną całość. Rynek przed kościołem został utworzony przez pierzeje zbudowane po 1959 r. na miejscu pustego placu. Budynki pierzei projektowali Felicja Matyśkiewicz i Janusz Tofil. Fontannę na rynku zrealizowano w 2007 r. według projektu Wojciecha Klasy. Woda w sadzawkach fontanny przypomina o historii miejsca do ok. 1920 r. był tu staw. Na Rynku rosną trzy lipy, posadzone w latach sześćdziesiątych XX w. dla upamiętnienia trzech powstań śląskich. Punkt 7 Plac Baczyńskiego Koncepcja urbanistyczna placu Hanna Adamczewska (Adamczewska-Wejchert) i Kazimierz Wejchert. Realizacja od 1954 r. Plac Baczyńskiego (dawniej Bieruta) jest centralną, reprezentacyjną częścią osiedla B. Charakterystyczny budynek zwany domem z wieżyczkami ( pod wieżyczkami ), stanowiący południową pierzeję placu, projektował zespół architektów: Jerzy Czyż, J. (Jan?) Drużyński, Kazimierz Wejchert (wymieniani są także jako współpracownicy Krystyna Mikucka i Andrzej Skopiński). Oświetlone nocą wieżyczki miały być atrakcją placu i jego wyróżnikiem. Budynek północnej pierzei placu i kino Andromeda projektowali Henryk Borowy i Jerzy Dąbrowski. Kino panoramiczne obliczone było na 650 miejsc, w momencie otwarcia wiosną 1961 r. należało do największych w Polsce i najlepiej wyposażonych technicznie. 30 Rynek i kościół p.w. św. Marii Magdaleny, 2010 r. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek Plac Bieruta (obecnie Baczyńskiego), ok. 1970 r. Fot. ze zbiorów MMT 31

Wnętrze kawiarni Mimoza, ok. 1965 r. Fot. ze zbiorów MMT Plac do września 1989 r. nazywał się placem Bieruta, przez kilkanaście lat pełnił funkcję centrum miasta i jego głównego ośrodka handlowego. Tu były najlepsze sklepy (delikatesy, Cepelia, księgarnia, foto-optyka) oraz eleganckie lokale gastronomiczne: kawiarnia Mimoza i restauracja Mimoza. Tu mieściła się też Narożny budynek przy pl. Bieruta (obecnie Baczyńskiego), ok. 1980 r. Fot. ze zbiorów MMT Plac Baczyńskiego po rewitalizacji, 2010 r. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek kawiarnia Maleńka, a potem pierwsza w Tychach herbaciarnia Gruzińska oraz salon Biura Wystaw Artystycznych. Na przełomie lat 50. i 60. XX w. odbywały się tu wszystkie ważne uroczystości miejskie: wiece pierwszomajowe, przekazanie sztandaru organizacji ZBoWiD 4, przekazanie sztandaru hufcowi ZHP. Kino Andromeda działało od 1961 do końca 2008 r. Wiosną 1959 r. na trawniku we wschodniej części placu posadzono duże, dwudziestoletnie drzewa. Przyjęły się. Nad księgarnią mieszczącą się w północnej pierzei znajdowała się kiedyś na elewacji charakterystyczna duża mozaika z napisem PKO. We wrześniu 1989 r. Rada Miejska podjęła decyzję o zmianie nazwy plac Bieruta przemianowano na plac Baczyńskiego 5. W latach 2008-2009 przeprowadzona została rewitalizacja placu według projektu Wojciecha Klasy, odnowiono elewacje budynków. W 2010 r. stanęły tu kostki poezji instalacja będąca pomnikiem patrona placu w postaci kamiennych sześcianów z wierszami poety, zapisanymi na świecących w nocy szklanych modułach. Tekst wierszy podano też w alfabecie Braille a. To realizacja projektu dwóch młodych tyskich twórców Mariusza Chodorka i Łukasza Łyducha. 32 25 4 Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, skupiający weteranów powstań śląskich i II wojny światowej. 5 O zmianie tej nazwy i nazw kilku innych ulic w mieście zdecydowano na wniosek Tyskiego Komitetu Obywatelskiego. 33

Park Niedźwiadków Punkt 8 Park utworzony na początku lat 60. XX w. w miejscu zwanym do 1950 r. olszynami (od starych olszy rosnących przy wilgotnej łące). Tu przed laty rodowici tyszanie rozpalali ogniska sobótkowe w Zielone Świątki, było stąd widać podobne ogniska na Klemensowej Górce w Lędzinach. Południowym obrzeżem parku jest aleja Niepodległości, jej starodrzew to pozostałość po historycznej drodze łączącej kiedyś Tychy i Paprocany. Około 1960 r. tyski rzeźbiarz Augustyn Dyrda otrzymał zlecenie na rzeźbę niedźwiadka, który miał stanąć jako dekoracja plenerowa na osiedlu B. Wykonał modele trzech niedźwiadków w różnych pozach do wyboru. Marianowi Łatakowi, dyrektorowi przedsiębiorstwa inwestora budującego miasto (DBOR czyli Dyrekcja Budowy Osiedli Robotniczych), spodobały się wszystkie trzy i zamówił je u artysty jako grupę do ustawienia na terenie parku powstającego pomiędzy osiedlami B, C i E. W latach 60. XX w. tyszanie nazywali to miejsce potocznie skwerem Łataka. Niedźwiadki stały się szybko ulubionym miejscem zabaw dzieci. To jedna z ikon miasta. Niedźwiadki, 1965 r. Fot. ze zbiorów MMT W 2008 r. rzeźby zostały zdemontowane i przekazane do odnowienia ich autorowi, Augustynowi Dyrdzie. Wróciły na swoje miejsce wiosną 2009 r. Zdjęcia archiwalne niedźwiadków ukazują je w otoczeniu świeżo posadzonych drzewek, w tle brak jeszcze pływalni. Fontannę w parku w postaci spiętrzonych mis o zróżnicowanej średnicy zaprojektował Marek Dziekoński. 34 Niedźwiadki, 1969 r. Fot. ze zbiorów MMT Niedźwiadki po renowacji. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 27 35

Szkoła pawilonowa przy ulicy Elfów 9 Punkt 9 Autorzy projektu: Z. Jaroszyński, T. Stramowski i T. Uniejewski (zespół architektów z Warszawy) 6. Szkołę oddano do użytku w 1959 r. Była to pierwsza w Tychach szkoła tzw. pawilonowa, efekt nowych, awangardowych wówczas tendencji w projektowaniu placówek oświatowych. Zamiast tradycyjnej, typowej dotąd dla szkół zwartej bryły (taki kształt nadano zbudowanym wcześniej szkołom na osiedlach A, B i C oraz przy ulicy Norwida), architekci zaplanowali formę budynku mocno rozczłonkowaną, wpisującą się swobodnie w teren, w rezultacie zapewniającą wnętrzom dużo światła. Kwadratowe klasy doświetlone były z dwóch stron. Dobry Przed szkołą, ok. 1965 r. Fot. Andrzej Czyżewski, ze zbiorów MMT Szkoła w budowie, 1959 r. Prace porządkowe wykonali w czynie społecznym uczniowie tyskiego liceum. Fot. ze zbiorów MMT kontakt z otoczeniem, podwórzem szkolnym i boiskiem, zapewniono dzięki kilku wyjściom zewnętrznym z poszczególnych segmentów. Swobodny rzut budynku, o wachlarzowatym układzie segmentów mieszczących klasy, duże powierzchnie okien, zastosowana po raz pierwszy w tyskich szkołach odważna, żywa kolorystyka ścian 6 W materiałach archiwalnych przy nazwisku architektów podawana jest tylko pierwsza litera imienia. 28 36 Budynek szkoły po remoncie, 2011 r. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 37

zewnętrznych (zgodnie z projektem duże powierzchnie elewacji pomalowano na ciemną czerwień, żółć i pomarańcz) to wszystko było nowe, budziło podziw i duże zainteresowanie tyszan. Architektura szkoły to dzieło unikatowe żadna z budowanych później szkół nie powtórzyła jej formy. Za projekt szkoły jej autorom przyznano w 1959 r. nagrodę Komitetu do Spraw Urbanistyki i Architektury. Do 1999 r. budynek był siedzibą Szkoły Podstawowej nr 12, po wprowadzeniu reformy oświaty mieściło się tu Gimnazjum nr 12, a od 2010 r. Zespół Szkół nr 2 (Technikum Ekonomiczne i dotychczasowe gimnazjum). W latach 2009-2010 przeprowadzono remont całego obiektu. Obok szkoły (od strony zachodniej) ok. 1960 r. zbudowano pierwsze w Tychach przedszkole pawilonowe. Zainteresowani architekturą szkół powinni zwrócić szczególną uwagę na kolejny obiekt naszej trasy budynek Technikum Budowlanego, a potem zboczyć nieco z trasy i obejrzeć dodatkowo położone w pobliżu dwie szkoły: I Liceum Ogólnokształcące przy ul. Korczaka 6 i III Liceum Ogólnokształcące przy ul. Elfów 42 (u zbiegu z ul. Edukacji). Budynek I LO oddano do użytku w 1963 r. Zaprojektował go Z. Jaroszyński, autor opisanej wyżej szkoły pawilonowej przy ul. Elfów, tym razem w zespole z H. Łosowską. Obiekt ujawnia tę samą rękę architekta i jego sposób myślenia o przestrzeni. Szkoła zaprojektowana jest zgodnie z ideą architektury przyjaznej uczniom. Wpisana jest w przestrzeń szczególną na pograniczu obszaru niskiej zabudowy szeregowej i obszaru parkowego, w jaki planowano przekształcić stare stawy i zagajniki (dzisiejszy Park Północny). Efekt to miękko wpisana w teren szkoła pawilonowa z ciągiem małych, czteroklasowych segmentów zaopatrzonych w odrębne wewnętrzne klatki schodowe i wewnętrzne dziedzińce, z dominantami brył dwóch sal gimnastycznych na dwóch końcach całego układu. Budynek III LO 7 projektował Zdzisław Łojewski, budynek powstał w tym samym czasie. Część wejściowa wzbogacona jest o szeroki podcień prowadzący na podwórze szkoły dało to efekt przenikania się architektury i przyrody: architekt wykorzystał jako atut fakt, że teren przewidziany jako rekreacyjny plac podwórza szkolnego porastała kępa starodrzewu. Hol wejściowy szkoły zdobi piękna mozaika autorstwa Franciszka Wyleżucha (zdjęcie na str. 8). Obie szkoły położone są blisko siebie, w atrakcyjnym miejscu w sąsiedztwie dwóch parków. 7 Pierwotnie była to Szkoła Podstawowa nr 15. Budynek III LO, 2011 r. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek Budynek I LO, ok. 1965 r. Fot. Andrzej Czyżewski, ze zbiorów MMT