Czy rolnik może upaść? Odpowiedź na to pytanie zwłaszcza w dobie kryzysu gospodarczego - ma istotne znaczenie nie tylko z punktu widzenia rolników, ale także ich kontrahentów handlowych, a więc firm produkujących i dystrybuujących żywność. W Polsce kwestie upadłości reguluje Ustawa z 8 lutego 003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (dalej: P.u.n.). Przewiduje ona dwa odrębne postępowania upadłościowe: upadłość przedsiębiorców i innych podmiotów wskazanych w ustawie 1 (tzw. upadłość przedsiębiorców ) oraz wprowadzoną w Polsce zaledwie rok temu - tzw. upadłość konsumencką, która dotyczy osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. W przeciwieństwie do upadłości przedsiębiorców upadłość konsumencka nie ma na celu zaspokojenia wierzycieli w wyniku spieniężenia masy upadłości, ale oddłużenie danej osoby. Stanowi więc ona swego rodzaju przywilej. Zastosowanie przepisów o upadłości przedsiębiorców do osób prowadzących działalność rolniczą nie nastręcza poważniejszych wątpliwości. Ustawa zawiera w tym zakresie wyraźny przepis, który wyłącza zdolność upadłościową osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne (art. 6 ust. 5 P.u.n.). Oznacza to, że postępowanie upadłościowe nie może być wszczynane przeciwko rolnikom-osobom fizycznym (także jeśli są wspólnikami spółki cywilnej), ale nie ma przeszkód, by ogłosić upadłość wobec prowadzących działalność rolniczą osób prawnych (np. spółek prawa handlowego czy spółdzielni) 3. 1 Mowa tutaj o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością i spółkach akcyjnych nieprowadzących działalności gospodarczej, wspólnikach osobowych spółek handlowych, ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem oraz wspólnikach spółki partnerskiej. Nie można przy tym zgodzić się ze stanowiskiem Departamentu Prawno Legislacyjnego Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w którym pojęcie to zawęża się do pojęcia rolnika indywidualnego, przyjętego w ustawie z 11 kwietnia 003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego. Ustawa ta przez rolnika indywidualnego rozumie osobę fizyczną, będącą właścicielem lub dzierżawcą nieruchomości rolnych o łącznej powierzchni użytków rolnych nieprzekraczającej 300 ha, prowadzącą osobiście gospodarstwo rolne, posiadającą kwalifikacje rolnicze, zamieszkałą w gminie, na obszarze której położona jest jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład tego gospodarstwa. Gdyby ustawodawca chciał ograniczyć wyłączenie zdolności upadłościowej do rolników posiadających odpowiednie kwalifikacje lub prowadzących działalność osobiście bądź też zamieszkujących w gminie, na obszarze której położone jest ich gospodarstwo, to uczyniłby to wyraźnie w art. 6 pkt. 5. Żadnego jednak z takich warunków w tym przepisie nie zawarł. Wyłączenie dotyczy więc każdej osoby fizycznej prowadzącej jakiekolwiek gospodarstwo rolne. Stanowisko Departamentu to było wyrażone w odpowiedzi na pytanie zadane przez dziennik Rzeczpospolita dotyczące możliwości ogłoszenia upadłości przez rolnika indywidualnego. Jest ono dostępne na stronie: http://www.rp.pl/artykul/310544,310484.html 3 W zakresie bardziej szczegółowej analizy wyłączenia zdolności upadłościowej rolników w odniesieniu do upadłości przedsiębiorców pozwalam sobie odesłać do mojego artykułu W kwestii zdolność upadłościowej i naprawczej osób prowadzących gospodarstwa rolne opublikowanego w Przeglądzie Prawa Rolnego 010, nr 1
Więcej wątpliwości wzbudza kwestia tego, czy rolnicy mogą - a jeśli tak, to w jakim zakresie - korzystać z instytucji upadłości konsumenckiej. Kwestia ta nie została przez ustawodawcę uregulowana w sposób jednoznaczny a przyjęte przepisy budzą wiele trudności interpretacyjnych. W doktrynie formułowane są też skrajnie różne opinie. Jedni eksperci uważają, że rolnicy nie mogą ogłosić upadłości konsumenckiej, inni zaś uzasadniają tezę przeciwną. Z tego też względu warto poświęcić temu zagadnieniu więcej uwagi. Zgodnie z art. 1 ust. 1 pkt. 1 lit. b) Ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, z upadłości konsumenckiej mogą skorzystać tylko nieprowadzące działalności gospodarczej osoby fizyczne, których niewypłacalność powstała wskutek wyjątkowych i niezależnych od nich okoliczności. Na tym tle powstaje zatem pierwsze pytanie, a mianowicie, czy prowadzona przez rolników działalność rolnicza jest działalnością gospodarczą? Jak się okazuje odpowiedź na to pytanie nie jest wcale taka oczywista. Wśród pierwszych komentarzy do nowej instytucji upadłości konsumenckiej pojawił się pogląd, że «rolnik jest osobą fizyczną a działalność rolnicza nie jest działalnością gospodarczą», w związku z czym «rolnik może wnioskować o ogłoszenie wobec niego upadłości konsumenckiej» 4. Dla uzasadnienia tej tezy powołany został art. 3 ustawy z 004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, który stanowi, że jej przepisów nie stosuje się do działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego. Z poglądem tym nie można się jednak zgodzić. Pomylono tutaj kwalifikację działalności rolniczej jako działalności gospodarczej z zakresem stosowania przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. To, że do działalności rolniczej nie stosuje się przepisów tej ustawy nie oznacza przecież jeszcze, że działalność ta nie może być kwalifikowana jako działalność gospodarcza. O kwalifikacji tej przesądza art. ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, który stanowi, że działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Ilekroć zatem działalność rolnicza będąca działalnością wytwórczą - będzie miała charakter zarobkowy i będzie prowadzona w sposób zorganizowany i ciągły, będzie mogła być uważana za 4 Tak P. Bodył Szymala, Rolnik nie może upaść, czyli o dyskryminacji mimo woli, Rzeczpospolita z 16 kwietnia 009 r. s. C7
działalność gospodarczą 5. Potwierdza to także samo zawarcie w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej treści cytowanego wyżej art. 3. Gdyby ustawodawca nie uznawał możliwości kwalifikowania działalności rolniczej jako działalności gospodarczej, nie musiałby wprowadzać osobnego wyłączenia w tym zakresie. Warto też dodać, że osoba prowadząca działalność rolniczą po spełnieniu odpowiednich przesłanek będzie kwalifikowała się jako przedsiębiorca w świetle art. 43 1 k.c. 6. Dokonując zatem wykładni przepisów P.u.n. i szukając odpowiedzi na pytanie czy rolnicy są legitymowani do ogłoszenia upadłości konsumenckiej należy mieć na względzie rozróżnienie pomiędzy rolnikami-osobami fizycznymi, które prowadzą gospodarstwa rolne w formie działalności gospodarczej (rolnikami-przedsiębiorcami) a osobami fizycznymi prowadzącymi gospodarstwo rolne jedynie na własne potrzeby, a więc nieprowadzącymi działalności gospodarczej. W świetle powyższych uwag nasuwałaby się konkluzja, że o upadłość konsumencką mogą ubiegać się tylko ci rolnicy-osoby fizyczne, którzy prowadzą gospodarstwo rolne jedynie na własne potrzeby. Nie prowadzą oni bowiem działalności gospodarczej. Sytuację komplikuje jednak art. 491 1 P.u.n., który stanowi, że przepisy o upadłości konsumenckiej stosuje się wobec osób fizycznych, do których nie mają zastosowania przepisy działu II tytułu I części pierwszej. W Dziale tym został zawarty m.in. art. 6 ust. 5, który jak wskazano wyżej wyłącza z zakresu upadłości przedsiębiorców osoby fizyczne prowadzące gospodarstwa rolne. Na tle art. 491 1 P.u.n sformułowana została teza, że także rolnicy-przedsiębiorcy mogą skutecznie domagać się ogłoszenia upadłości konsumenckiej. U podstaw tej interpretacji leży założenie, że «regulacja art. 6 pkt. 5 oznacza tylko tyle, że wobec wskazanych w nim osób - które (...) są przedsiębiorcami - nie można ogłosić i prowadzić postępowania upadłościowego w trybie i na zasadach przewidzianych dla przedsiębiorców. W takim rozumieniu art. 6 pkt. 5 niejako wyłącza rolników spod przepisów działu II tytułu pierwszego części pierwszej ustawy». 7 Prowadzi to do wniosku, że «osoby fizyczne prowadzące gospodarstwo rolne są 5 Tak też C. Kosikowski, Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej. Komentarz, Warszawa 005, s. 6; M. P. Ilnicki, J. Wolski, Prawo działalności gospodarczej. Kometarz, Kraków 000, s. 36; A. Kidyba, Galimatias z przedsiębiorcami, Rzeczpospolita z 18-19 czerwca 003; C. Banasiński, H. Gronkiewicz-Waltz, R. Kaszubski, K. Pawłowicz, D. Szafrański, M. Wierzbowski, M. Wyrzykowski, Prawo gospodarcze. Zagadnienia administracyjnoprawne, Warszawa 003, s. 89; R. Budzinowski, Status prawny rolnika jako przedsiębiorcy (zagadnienia wybrane), Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Społeczny 00, z. 3, s. 114 6 Tak też J. Frąckowiak, Instytucje prawa handlowego w kodeksie cywilnym, Rejent 003, nr 6, s. 37, który krytykuje decyzję ustawodawcy w przedmiocie uznania za przedsiębiorcę każdego rolnika, bez względu na rozmiar prowadzonego gospodarstwa rolnego. 7 W. Głodowski, A. Hrycaj, Zakres podmiotowy i podstawy ogłoszenia upadłości konsumenckiej, Państwo i Prawo 010, nr, s. 77 3
objęte zakresem zastosowania tytułu V części trzeciej ustawy, a w konsekwencji, że mają [konsumencką] zdolność upadłościową». Z całą pewnością zgodzić się należy z twierdzeniem, że art. 6 pkt. 5 P.u.n. dotyczy osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne w formie działalności gospodarczej. Przemawia za tym systemowa wykładnia P.u.n., tj. fakt, że gdyby ustawodawca nie uważał osób, o których mowa w art. 6 pkt. 5 za przedsiębiorców (a w konsekwencji prowadzonej przez nie działalności za działalność gospodarczą), nie musiałby expressis verbis wyłączać ich zdolności upadłościowej. Ich zdolność upadłościowa byłaby wyłączona już na mocy samego art. 5 ust. 1 P.u.n., który przewiduje, że przepisy ustawy stosuje się do przedsiębiorców w rozumieniu ustawy z dnia 3 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny. Gdyby zatem rolnicy nie byli uważani przez ustawodawcę za przedsiębiorców, art. 6.ust. 5 P.u.n. byłby po prostu zbędny 8. Pod adresem tej interpretacji nasuwa się jednak jedno zasadnicze zastrzeżenie. Otóż jawi się ona jako sprzeczna z istotą upadłości konsumenckiej, która ze swej natury dotyczy jedynie osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Przyznanie przedsiębiorcom rolnym możliwości korzystania z instytucji upadłości konsumenckiej stanowiłoby zatem wyjątek od zasady ogólnej, zgodnie z którą upadłość konsumencka zarezerwowana jest dla konsumentów, a więc podmiotów nie występujących w obrocie prawno-gospodarczym jako profesjonaliści. Niewątpliwie stawiałoby to przedsiębiorców rolnych w uprzywilejowanej sytuacji w porównaniu do przedsiębiorców działających w innych działach gospodarki. 9. Z tego względu bardziej przekonująca wydaje się być interpretacja art. 491 1 P.u.n., zgodnie z którą «przepisy mają zastosowanie (a dokładniej normy postępowania zdekodowane na bazie tych przepisów) wobec adresatów, gdy coś im nakazują lub zakazują. Przepis wyłączający możliwość prowadzenia zwykłego postępowania upadłościowego wobec rolnika, jest przepisem, który do tegoż rolnika ma zastosowanie» 10. Na tej podstawie wyprowadzany jest wniosek, że «Dział II tytułu I części pierwszej ma zastosowanie do rolników, gdyż zamyka im drogę do upadłości zwykłej (czyli nie-konsumenckiej)». 8 Z całą pewnością odrzucić należy opinię, że podstawą ogłoszenia tej upadłości wobec rolników, którzy prowadzą przemysłowo swoją działalność (farmerzy) jest art. 9 P.u.n. «rolnicy prowadzący przemysłowo swoją działalność (farmerzy) de facto prowadzą przedsiębiorstwa rolne a» 9 Tego rodzaju zabieg jeśli był on intencją ustawodawcy nie byłby jednak odosobnionym przypadkiem. Ustawodawca często traktuje przedsiębiorców rolnych podobnie jak podmioty nieprowadzące działalności gospodarczej i to zarówno w sferze prawa publicznego jak i prawa prywatnego. Oprócz wyłączenia rolniczej działalności gospodarczej spod przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, można wskazać tu także na art. 479 ust. k.p.c., który wyłącza działalność wytwórczą w rolnictwie spod przepisów regulujących postępowanie w sprawach gospodarczych. 10 Tak P. Bodył Szymala, op.cit. 4
Oczywiście chodzić tu będzie jedynie o rolników-przedsiębiorców, gdyż tylko do nich jak wyżej wskazano odnosi się art. 6 ust. 5 P.u.n. Adresatami tego przepisu są bowiem jedynie rolnicy-przedsiębiorcy, a nie wszyscy rolnicy-osoby fizyczne. Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że bez względu na przyjętą linię argumentacyjną, upadłości konsumenckiej będą mogli zawsze domagać się rolnicy prowadzący gospodarstwa na własne potrzeby (nie-przedsiębiorcy). W przypadku rolnikówprzedsiębiorców sytuacja nie jest natomiast jednoznaczna i może prowadzić do sporów w doktrynie i rozbieżności w orzecznictwie. Na koniec nasuwa się jeszcze jedna, niezbyt optymistyczna, konkluzja. Otóż, brak jasności przepisów w zakresie tego zagadnienia zdaje się być niestety kolejnym już przejawem braku zainteresowania polskiego ustawodawcy w jednoznacznym uregulowaniu pozycji prawnej rolników jako przedsiębiorców i uczestników obrotu gospodarczego. Dr Agnieszka Szymecka-Wesołowska 5