Organizacja Narodów Zjednoczonych Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej CERD/C/POL/CO/20-21 Rozpowszechnianie: ogólne 19 marca 2014 r. Język oryginału: angielski Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej Uwagi końcowe w sprawie połączonego XX i XXI sprawozdania okresowego przekazanego przez Polskę* 1. Na posiedzeniach nr 2275 i 2276 (CERD/C/SR.2275 and CERD/C/SR.2276), które odbyły się w dniach 10 i 11 lutego 2014 r. Komitet rozpatrzył połączone sprawozdania okresowe Polski - XX oraz XXI (CERD/C/POL/20 21), przekazane w jednym dokumencie. Podczas 2290 posiedzenia Komitetu, które odbyło się w dniu 20 lutego 2013 r., Komitet przyjął następujące uwagi końcowe. A. Wprowadzenie 2. 4. Komitet przyjmuje z zadowoleniem przekazanie przez Polskę połączonego XX i XXI sprawozdania końcowego. Komitet docenia regularność, z jaką Państwo Strona przekazuje sprawozdania okresowe, co jest zgodne z wytycznymi w sprawie sprawozdań. Komitet docenia również zwrócenie w sprawozdaniu szczególnej uwagi na kwestię wdrożenia poprzednich zaleceń Komitetu oraz terminowe przekazanie sprawozdania uzupełniającego. Komitet docenia także konstruktywny dialog z liczną delegacją Państwa Strony. Ponadto Komitet z zadowoleniem przyjmuje aktualizację podstawowego dokumentu Państwa Strony. B. Aspekty pozytywne 3. Komitet z zadowoleniem przyjmuje ratyfikację przez Państwo Stronę Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych we wrześniu 2012 r. Komitet odnotowuje ponadto, że Państwo Strona poinformowało w sierpniu 2013 r. o zakończeniu międzynarodowej procedury ratyfikacyjnej dotyczącej Drugiego Protokołu Fakultatywnego do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, postulującego zniesienie kary śmierci. 4. Komitet przyjmuje również z zadowoleniem środki legislacyjne podjęte w okresie sprawozdawczym, w tym: (a) nową Ustawę o cudzoziemcach, ustanawiającą szereg nowych i ulepszonych procedur związanych z wydawaniem pozwoleń na pracę dla cudzoziemców oraz * przyjęty przez Komitet na jego osiemdziesiątym czwartym posiedzeniu (3-21 lutego 2014 r.) GE.14-41809
ustanawiającą system środków niepolegających na pozbawieniu wolności w odniesieniu do cudzoziemców o nieuregulowanym statusie; b) zmianę Kodeksu Karnego w 2010 r., rozszerzającą zakres przestępstw z nienawiści oraz wprowadzającą kary za produkowanie, utrwalanie, nabywanie, przechowywanie, lub przesyłanie przedmiotów propagujących faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołujących do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych; c) przyjęcie w grudniu 2010 r. Ustawy antydyskryminacyjnej, wdrażającej niektóre dyrektywy unijne w sprawie równego traktowania, a także przyjęcie Krajowego Programu Działań na Rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016. 5. Ponadto Komitet z zadowoleniem przyjmuje wdrożenie następujących środków: (a) Utworzenie Departamentu Praw Człowieka w Ministerstwie Sprawiedliwości w grudniu 2009 r. Jednostka jest odpowiedzialna za przekazywanie sprawozdań organom utworzonym na mocy międzynarodowych traktatów w dziedzinie praw człowieka; b) rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 1 kwietnia 2010 r, w którym zapewnia się obcokrajowcom dostęp do szkół publicznych oraz dodatkowe zajęcia, w tym także zajęcia wyrównawcze i językowe; c) utworzenie Zespołu do Spraw Ochrony Praw Człowieka w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji w grudniu 2011 r., którego zadaniem jest monitorowanie przypadków łamania praw człowieka. C. Obawy i zalecenia Istotne dane statystyczne 6. Komitet z ubolewaniem przyjmuje brak aktualnych informacji dotyczących składu etnicznego społeczeństwa po przeprowadzeniu Narodowego Spisu Powszechnego w 2011 r,. w tym także brak odpowiednich wskaźników, które umożliwiłyby ocenę równego korzystania ze wszystkich praw określonych w Konwencji (art. 1 i 5). Odnotowując stosunkowo duży stopień homogeniczności polskiego społeczeństwa, Komitet zwraca się do Państwa Strony o przekazanie szczegółowych i aktualnych danych statystycznych dotyczących składu etnicznego polskiego społeczeństwa zgodnie z poprawionymi wytycznymi w zakresie sprawozdawczości (CERD/C/2007/1). Powyższe wymaga przekazania przez Państwo Stronę wyników badania pospisowego, dotyczącego tożsamości narodowej Polaków. W odniesieniu do drugiej kwestii, a także w kontekście zalecenia ogólnego nr 8 (1991 r.) w sprawie identyfikacji z poszczególnymi grupami rasowymi lub etnicznymi (art. 1, ust. 1 i 4), Komitet pragnie również podkreślić ogromne znaczenie samoidentyfikacji osób należących do poszczególnych grup rasowych lub etnicznych. Konwencja w ustawodawstwie krajowym i w sądownictwie 7. Komitet zauważa, iż pomimo przepisów określonych w artykule 91 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, które stanowią, iż ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, nie istnieją przypadki bezpośredniego stosowania Konwencji w sądach krajowych (art. 2). Komitet zaleca rozpowszechnianie przez Państwo Stronę treści Konwencji w ramach szkoleń skierowanych dla sędziów i prawników, a także stosowanie przepisu 2
Konstytucji, dotyczącego bezpośredniego stosowania umów międzynarodowych w odpowiednich przypadkach. Motywacja rasowa 8. Komitet zauważa, iż zgodnie z artykułem 53 ust. 2 Kodeksu Karnego sąd, wymierzając karę, uwzględnia motywację oraz sposób zachowania się sprawcy. Jednakże Komitet wyraża obawę, iż Kodeks Karny nie zawiera przepisów, które w sposób wyraźny określałyby motywację rasową jako okoliczność obciążającą (art. 4). Komitet zaleca Państwu Stronie wprowadzenie zmian w Kodeksie Karnym, w szczególności uznanie motywacji rasowej za okoliczność obciążającą, a także umożliwienie stosowania bardziej skutecznych kar w celu zwalczania tego rodzaju przestępstw. Organy utworzone na mocy międzynarodowych traktatów w dziedzinie praw człowieka 9. Odnotowując, iż Rzecznik Praw Obywatelskich, który w 2012 r. ponownie uzyskał status A, pełni również funkcję krajowego mechanizmu prewencji oraz organu ds. równości, Komitet pragnie wyrazić obawę, że środki przyznane na potrzeby działalności Rzecznika Praw Obywatelskich mogą okazać się niewystraczające do realizacji wszystkich, wyżej wymienionych istotnych zadań. Komitet wyraża ponadto niepokój, iż Rzecznik Praw Obywatelskich nie dysponuje statutowym upoważnieniem do rozpatrywania petycji złożonych przez ofiary dyskryminacji rasowej, jeżeli dotyczą one sfery prywatnej. Wreszcie Komitet z ubolewaniem przyjmuje brak informacji dotyczących efektów prac Rady do spraw Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i związanej z nimi Nietolerancji, utworzonej w lutym 2013 r. (art. 2 i 6). Komitet zaleca, aby Państwo Strona zapewniło Rzecznikowi Praw Obywatelskich odpowiednie zasoby ludzkie i finansowe, które umożliwią zwalczanie dyskryminacji rasowej zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej. Komitet zwraca się do Państwa Strony z prośbą o przekazanie konkretnych informacji dotyczących rezultatów osiągniętych przez Radę do spraw Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i związanej z nimi Nietolerancji w ramach jej programu działania, a także wyjaśnienie, w jaki sposób Państwo Strona przyczynia się do poprawy koordynacji oraz tworzenia efektów synergii pomiędzy wszystkimi organami na szczeblu krajowym, utworzonym na mocy międzynarodowych traktatów w dziedzinie praw człowieka. Podżeganie i przestępstwa z nienawiści 10. Komitet jest w dalszym ciągu zaniepokojony przypadkami rasizmu oraz nawoływaniem do nienawiści w sporcie. Nawoływanie do nienawiści jest wciąż szeroko rozpowszechnione w Internecie i nie jest zwalczane w skuteczny sposób. Komitet wyraża ponadto obawy związane z informacją, iż w Polsce w dalszym ciągu istnieją co najmniej cztery skrajnie prawicowe organizacje, pomimo decyzji sądu w Brzegu z 2009 r., dotyczącej delegalizacji organizacji promującej faszyzm i ustrój totalitarny. Ponadto Komitet z niepokojem odnotowuje fakt, iż pomimo uznania przez sąd we Wrocławiu w 2009 r. za winne osób prowadzących stronę internetową promującą dyskryminację rasową, strona ta wciąż istnieje (art. 4). Biorąc pod uwagę swoje zalecenie ogólne nr 35 (2013) w sprawie zwalczania przypadków nawoływania do nienawiści rasowej, Komitet zaleca Państwu Stronie: (a) podjęcie skutecznych działań na rzecz zwalczania rasizmu w sporcie, w tym nakładanie kar grzywny na kluby w przypadku aktów rasizmu ze strony kibiców, 3
a także kontynuowanie współpracy ze stowarzyszeniami sportowymi w celu promowania tolerancji i różnorodności; b) podjęcie dalszych działań zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem oraz artykułem 4 Konwencji, stanowiących uzupełnienie inicjatyw podejmowanych przez Prokuraturę Generalną, co będzie miało na celu bardziej skuteczne zwalczanie przypadków nawoływania do nienawiści w Internecie; c) podjęcie działań skierowanych przeciwko właścicielom stron internetowych promującym nienawiść na tle rasowym; d) zapewnienie skutecznego egzekwowania prawa Państwa Strony, przewidującego zakaz działalności dla partii lub organizacji promujących dyskryminację rasową, zgodnie z artykułem 4 lit. c) Konwencji. Dyskryminacja rasowa w sądownictwie karnym 11. Komitet wyraża obawy związane z niewielką liczbą spraw dotyczących dyskryminacji rasowej wniesionych do sądów, pomimo obserwowanego wzrostu liczby przestępstw z nienawiści. Komitet jest również zaniepokojony faktem, iż w przypadku, gdy sprawa zostanie wniesiona do sądu, wymierzona kara bywa niewystarczająca, aby wywrzeć skutek odstraszający, a także informacją, iż znaczna liczba ofiar przestępstw z nienawiści, w tym ofiar nadużycia uprawnień oraz profilowania etnicznego przez funkcjonariuszy organów ścigania, nie jest skłonna do zgłaszania tego rodzaju incydentów. Powyższe może budzić wątpliwości dotyczące zdolności i zainteresowania funkcjonariuszy organów ścigania w zakresie zapewnienia odpowiednich zasobów (art. 4 i 6). Komitet zaleca, aby Państwo Strona kontynuowało programy szkoleniowe, skierowane do prokuratorów, funkcjonariuszy policji oraz sędziów, dotyczące przestępstw o motywacji rasowej oraz konieczności traktowania tego rodzaju przestępstw z należyta powagą. W związku ze swoim zaleceniem ogólnym nr 31 (2005) w sprawie zapobiegania dyskryminacji na tle rasowym w administracji oraz funkcjonowania systemu sądownictwa karnego, Państwo Strona powinno pouczyć prokuratorów o znaczeniu ścigania wszystkich aktów rasizmu, a także wymierzaniu kar, które będą proporcjonalne do wagi tego rodzaju przestępstw. Komitet zaleca także, aby Państwo Strona utworzyło niezależny organ odpowiedzialny za przyjmowanie skarg od ofiar przemocy lub nadużyć ze strony policji, a także aby podjęło niezbędne działania mające na celu rekrutację do służb policji osób należących do grup mniejszościowych. Sytuacja mniejszości narodowych i etnicznych 12. Pomimo podjętych przez Państwo Stronę wysiłków na rzecz promowania praw osób należących do mniejszości, w tym wdrażania przepisów Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, Komitet pragnie wyrazić swoje zaniepokojenie istniejącymi w społeczeństwie negatywnymi stereotypami na temat mniejszości narodowych i etnicznych. W szczególności Komitet niepokoją zachowania rasistowskie w stosunku do Romów, Żydów, a także wobec osób pochodzących z Afryki i Azji. Komitet zwrócił się także z prośbą o przekazanie informacji dotyczących grupy etnicznej Słownińców. Z odpowiedzi przekazanej przez delegację Państwa Strony wynika, że obecnie na terytorium Polski nie zamieszkują przedstawiciele grupy etnicznej Słowińcy. (art. 2, 4 i 7). Komitet zaleca, aby Państwo Strona udoskonaliło programy mające na celu zwiększenie świadomości wśród ogółu społeczeństwa a także programy na rzecz dialogu międzykulturowego, tolerancji oraz historii i kultury mniejszości etnicznych i 4
narodowych. W związku ze swoim zaleceniem ogólnym nr 32 (2009) w sprawie znaczenia i zakresu środków specjalnych przewidzianych w Konwencji, Komitet zaleca, aby Państwo Strona poważnie rozważyło możliwość przyjęcia tymczasowych środków specjalnych, które będą mieć na celu zapewnienie pełnego oraz równego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności, w tym pełne wdrożenie przepisów Konwencji, w odniesieniu do osób należących do grup mniejszościowych. Komitet zwraca się także do Państwa Strony z prośbą o przekazanie informacji na temat grupy etnicznej Słowińców w Polsce. Sytuacja społeczności romskiej 13. Komitet odnotowuje szereg postępów osiągniętych w ramach programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce w latach 2004 2013. Jednakże sytuacja Romów jest w dalszym ciągu niepokojąca. Świadczy o tym wysoki odsetek osób przedwcześnie kończących naukę, duża liczby dzieci romskich w szkołach specjalnych, złe warunki życia, w tym także de facto segregacja w zakresie mieszkalnictwa, zagrożenia eksmisją oraz niewielka liczba Romów wchodzących na rynek pracy. Komitet jest ponadto zaniepokojony utrzymującymi się negatywnymi stereotypami oraz dyskryminacją w stosunku do tej społeczności (art. 2 7). W związku ze swoim zaleceniem ogólnym nr 27 (2000) w sprawie dyskryminacji wobec Romów, Komitet zaleca Państwu Stronie zintensyfikowanie działań specjalnych mających na celu promowanie praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych społeczności romskiej, przy jednoczesnym zapewnieniu, że wszystkie programy dotyczące tej społeczności są tworzone, wdrażane, monitorowane i oceniane przy pełnym uczestnictwie organizacji reprezentujących społeczność romską. W związku z powyższym Państwo Strona powinno przyspieszyć przyjęcie nowego programu na rzecz społeczności romskiej w latach 2014 2020, co będzie miało na celu zapewnienie wdrożenia konkretnych środków na rzecz poprawy warunków życia Romów, w tym dostępu do powszechnej edukacji oraz szkolnictwa wyższego, odpowiednich warunków mieszkaniowych, dostępu do służby zdrowia oraz do rynku pracy. Ponadto niezbędne jest podjęcie dalszych działań mających na celu przeciwdziałanie najważniejszym przyczynom ubóstwa i marginalizacji społeczności romskiej, w tym wszelkiego rodzaju dyskryminacji, a także promowania praw kobiet romskich, które są często ofiarami podwójnej dyskryminacji. Powyższe środki uwzględniają ogólne zalecenie nr 25 (2000) w sprawie dyskryminacji na tle rasowym związanej z płcią. Sytuacja społeczności żydowskiej 14. Biorąc pod uwagę tragiczne doświadczenia społeczności żydowskiej w Polsce oraz jej praktyczną eksterminację, w szczególności w trakcie okupacji podczas 2-giej wojny światowej, Komitet pragnie wyrazić swoje zaniepokojenie utrzymującymi się postawami oraz aktami antysemityzmu w Polsce, pomimo, iż podjęto liczne działania mające na celu przeciwdziałanie tego rodzaju zjawiskom. Komitet jest również zaniepokojony informacją na temat postawy niektórych polskich władz, które umorzyły dochodzenie w sprawach o antysemityzm, powołując się przy tym na fakt, iż ofiary nie należą do społeczności żydowskiej (art. 4 i 6). Biorąc pod uwagę tragiczne doświadczenia społeczności żydowskiej w Polsce, w szczególności w trakcie okupacji podczas 2-giej wojny światowej, Komitet zaleca Państwu Stronie wzmożenie wysiłków na rzecz zwalczania przypadków antysemityzmu oraz skutecznego ścigania jego przejawów poprzez uwrażliwienie prokuratorów i sędziów na potrzebę proaktywnego stosowania przepisów prawa i postanowień Konwencji. 5
Dyskryminacja obywateli innych państw 15. Komitet wyraża swoje zaniepokojenie utrzymującą się praktyką zatrzymywania nieletnich wraz z rodzicami w strzeżonych ośrodkach dla osób ubiegających się o azyl, co uniemożliwia nieletnim dostęp do odpowiedniej edukacji. Ponadto Komitet jest zaniepokojony informacją, iż obywatele innych państw, w szczególności migranci oraz uchodźcy, doświadczają dyskryminacji w zakresie zatrudnienia. Z przekazanych informacji wynika, że otrzymują oni niższe wynagrodzenie, pracują dłużej bez oficjalnej umowy, a także doświadczają dyskryminacji przy poszukiwaniu mieszkania. Wynika to z faktu, iż właściciele często nie są skłonni do wynajęcia mieszkania obcokrajowcom lub podpisania z nimi umowy najmu (art. 5 i 6). Komitet zaleca, aby Państwo Strona powstrzymało się od zatrzymywania nieletnich ubiegających się o azyl, a także aby w pełnym zakresie wdrożyło znowelizowaną Ustawę o systemie oświaty, co będzie miało na celu przezwyciężenie trudności edukacyjnych tych osób poprzez zapewnienie zajęć językowych lub też świadczenie stosownej pomocy w ich języku ojczystym. W związku ze swoim zaleceniem ogólnym nr 30 (2004) w sprawie dyskryminacji obywateli innych państw Komitet zaleca, aby Państwo Strona usunęło przeszkody w korzystaniu przez obywateli innych państw z praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, a także aby wzmocniło wysiłki na rzecz wdrożenia ustawodawstwa i Konwencji w celu zwalczania bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji na tle rasowym wobec wyżej wymienionych osób, w szczególności w dziedzinie edukacji, zamieszkania i zatrudnienia. D. Inne zalecenia Ratyfikacja innych traktatów 16. Biorąc pod uwagę niepodzielność wszystkich praw człowieka, Komitet zachęca Państwo Stronę do rozważenia możliwości ratyfikacji tych traktatów dotyczących praw człowieka, które nie zostały jeszcze ratyfikowane, w szczególności traktatów, które mają bezpośredni wpływ na kwestie związane z dyskryminacją na tle rasowym, takich jak Międzynarodowa Konwencja o Ochronie Praw Wszystkich Pracowników Migracyjnych i Członków Ich Rodzin. Działania następcze po przyjęciu Deklaracji z Durbanu oraz Programu Działania 17. W związku z zaleceniem ogólnym nr 33 (2009) w sprawie działań następczych po durbańskiej konferencji przeglądowej, Komitet zaleca, aby Państwo Strona wdrożyło środki przewidziane w Deklaracji z Durbanu oraz Programie Działania, przyjętych we wrześniu 2001 r. na Światowej konferencji przeciwko rasizmowi, dyskryminacji rasowej, ksenofobii i nietolerancji, a także do wdrożenia ustaleń zawartych w dokumencie końcowym konferencji przeglądowej w Durbanie, która odbyła się w Genewie w kwietniu 2009 r.. Dotyczy to w szczególności wdrażania Konwencji do krajowego porządku prawnego. Komitet zwraca się do Państwa Strony z prośbą o uwzględnienie w kolejnym sprawozdaniu okresowym konkretnych informacji na temat planów działania i innych środków podjętych w celu wdrażania na szczeblu krajowym postanowień Deklaracji z Durbanu oraz Planu Działania. Konsultacje z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego 18. Komitet zaleca, aby w związku z wdrożeniem niniejszych uwag końcowych oraz przygotowaniem kolejnego sprawozdania końcowego, Państwo Strona konsultowało i rozszerzało swój dialog z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego. Dotyczy to w szczególny sposób organizacji prowadzących działalność na rzecz ochrony praw człowieka, 6
w szczególności organizacji prowadzących działalność w zakresie zwalczania dyskryminacji na tle rasowym. Rozpowszechnianie 19. Komitet wyraża uznanie dla Państwa Strony za dotychczas podjęte wysiłki, a także zaleca, aby sprawozdania były udostępniane społeczeństwu w momencie ich składania, a uwagi Komitetu w odniesieniu do tych sprawozdań były w podobny sposób rozpowszechniane w językach urzędowych oraz innych powszechnie stosowanych językach, stosownie do potrzeb. Działania następcze po przedstawieniu uwag końcowych 20. Zgodnie z artykułem 9, ust. 1 Konwencji, a także zasadą nr 65 zmienionego regulaminu Komitetu, Komitet zwraca się do Państwa Strony z prośbą o przekazanie w terminie jednego roku od daty przyjęcia niniejszych uwag, informacji o działaniach następczych podjętych w związku z zaleceniami zawartymi w ust. 9, 10 oraz 13 powyżej. Postanowienia o szczególnym znaczeniu 21. Komitet pragnie również zwrócić uwagę Państwa Strony na szczególne znaczenie zaleceń przedstawionych w ust. 8, 14 oraz 15, a także zwraca się do Państwa Strony z prośbą o przekazanie w kolejnym sprawozdaniu okresowym konkretnych informacji na temat środków podjętych w celu wdrożenia wyżej wymienionych zaleceń. Przygotowanie do kolejnego sprawozdania okresowego 22. Komitet zaleca, aby Państwo Strona przekazało sprawozdania okresowe XXII do XXIV w formie jednolitego dokumentu do dnia 4 stycznia 2018 r., uwzględniając przy tym wytyczne dotyczące dokumentacji CERD, przyjęte przez Komitet w trakcie jego siedemdziesiątego pierwszego posiedzenia (CERD/C/2007/1), a także aby odniosło się do wszystkich kwestii podniesionych w treści niniejszych uwag końcowych. Komitet apeluje ponadto do Państwa Strony o przestrzeganie limitu 40 stron w przypadku sprawozdań odnoszących się do traktatów oraz limitu 60 80 stron w przypadku wspólnego dokumentu podstawowego (ang. common core document) (zob. zharmonizowane wytyczne dotyczące sprawozdań, zawarte w dokumencie HRI/GEN.2/Rev.6, ust. 19). 7