Droga do SAMODZIELNOŚCI Lębork 2015 Publikacja jest współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Lębork, luty 2015 1
Droga do samodzielności Beneficjent: Powiat Lęborski Wydawca: Starostwo Powiatowe w Lęborku ul. Czołgistów 5 84-300 Lębork tel. 59 86 32 810 fax: 59 86 32 850 www.powiat-lebork.com e-mail: starostwo_lebork@poczta.onet.pl Opracowanie graficzne, skład, wydruk: DRUKAAT Joanna Polaczek ul. Mikołowska 100a 40-065 Katowice 2
SPIS TREŚCI 1. Wstęp... 5 2. Instrukcja stosowania produktu finalnego... 8 2.1. Ogólne informacje o rozwiązaniu innowacyjnym... 8 2.2. Problem, na który odpowiada innowacja... 9 2.3. Charakterystyka poszczególnych elementów produktu innowacyjnego oraz zalecenia dotyczące ich stosowania... 10 2.4. Odbiorcy i użytkownicy produktu finalnego... 14 2.5. Dostępność... 15 3. Skrypt dla pracowników instytucji integracji społecznej z zakresu nowoczesnych i skutecznych metod pracy, efektywnie zwiększających aktywność zawodową i społeczną grupy osób usamodzielnianych... 16 3.1. Charakterystyka osób usamodzielnianych i procesu usamodzielnienia... 16 3.2. Osoba usamodzielniana... 16 3.3. Czym jest proces usamodzielniania?... 16 3.4. Charakterystyka osób opuszczających pieczę zastępczą... 18 3.5. Ścieżka, którą kroczą usamodzielniani... 19 3.6. Nowoczesne metody i narzędzia wsparcia i pracy z klientem... 22 3.7. Program szkolenia dla kadry pracowników zatrudnionych w instytucjach działających na rzecz integracji społecznej z zakresu innowacyjnych metod pracy. 32 4. Program instrumentów aktywizacyjnych mający doprowadzić do wejścia i/lub przywrócenia osób usamodzielnianych na rynek pracy oraz do ich integracji ze społeczeństwem... 70 4.1. Szkolenie dla mentorów z zakresu usług Biura Mentoringu................ 70 4.2. Działania mentorów: spotkania indywidualne i grupowe... 77 4.3. Indywidualne poradnictwo psychologiczne... 89 4.4. Indywidualne poradnictwo prawne... 91 4.5. Indywidualne doradztwo zawodowe... 92 4.6. Indywidualne zajęcia z trenerem aktywizacji... 101 4.7. Warsztaty kompetencji społeczno zawodowych dla usamodzielnianych z modułem autoprezentacji... 104 4.8. Talon kariery... 111 5. Działania/ nakłady/ zmiany konieczne do zastosowania/ wdrożenia innowacji.... 115 6. Podsumowanie... 121 3
Droga do samodzielności 4
1. WSTĘP Niniejsza publikacja powstała w ramach projektu innowacyjnego testującego pn. Droga do samodzielności. Skierowana jest zarówno do pracowników Instytucji Integracji Społecznej jak i wszystkich osób zainteresowanych procesem usamodzielniania i zaangażowanych w pomoc podopiecznym w drodze do dorosłości i pełnej samodzielności. Wypracowany model dotyczy nowoczesnych i skutecznych metod pracy, efektywnie zwiększających aktywność zawodową i społeczną grupy osób usamodzielnianych (opuszczających pieczę zastępczą). Stworzony został wszechstronny system wsparcia osób usamodzielnianych oraz pracowników Instytucji Integracji Społecznej, który nosi nazwę Kompleksowy program nowych form i metod pracy oraz działania z osobami opuszczającymi formy opieki zastępczej - usamodzielnianymi. Jego elementami są: Konspekt Działania Biura Mentoringu - zawiera zestaw materiałów potrzebnych do utworzenia Biura Mentoringu (m.in. wzory dokumentacji), Program Instrumentów Aktywizacyjnych mający doprowadzić do wejścia i/lub przywrócenia osób usamodzielnianych na rynek pracy oraz do ich integracji ze społeczeństwem - jest to podręcznik do pracy z osobami usamodzielnianymi zawierający, m.in. program szkolenia dla mentorów, scenariusze zajęć dla specjalistów (doradcy zawodowego, trenera aktywizacji zawodowej, radcy prawnego, psychologa, mentora), Skrypt dla pracowników Instytucji Integracji Społecznej z zakresu nowoczesnych i skutecznych metod pracy efektywnie zwiększających aktywność zawodową i społeczną grupy osób usamodzielnianych - podręcznik do przeprowadzenia szkolenia dla pracowników Instytucji Integracji Społecznej zawierający m.in. gotowy program szkolenia. Cały produkt finalny wraz z załącznikami, znajduje się na płycie CD dołączonej do niniejszej publikacji. Wypracowany w ramach projektu produkt finalny, jest to program, który dzięki innowacyjnemu, trójpłaszczyznowemu oddziaływaniu, prowadzi do rozwiązywania problemów występujących w obecnie stosowanych praktykach. Efektem jest zwiększenie oferty instytucji działających na rzecz osób usamodzielnianych oraz osiągnięcie efektywności podejmowanych działań. Program zawiera zarówno elementy innowacyjnego szkolenia dla pracowników Instytucji Integracji Społecznej (użytkowników) z zakresu nowoczesnych metod pracy, dzięki którym będą mogli skutecznie zwiększać aktywność zawodową i społeczną osób usamodzielnianych (odbiorców), jak i bezpośrednie wsparcie dla odbiorców w postaci modelu angażującego m.in. usamodzielnionych wychowanków (mentorów) w pomoc młodszym kolegom i koleżankom z pieczy zastępczej. Stanowi to unikalną w skali regionu i kraju koncepcję pracy z grupą docelową. Daje on odbiorcom wieloaspektowe, 5
Droga do samodzielności kompleksowe wsparcie, włączające specjalistów z różnych dziedzin (doradcy zawodowego, psychologa, radcy prawnego, trenera aktywizacji, mentora), uzupełnione o innowacyjny instrument wsparcia Talon Kariery, pozwalający na sfinansowanie usług aktywizujących rekomendowanych przez doradcę zawodowego, pracownika socjalnego i mentora. Pierwszy i ostatni rozdział dedykowany jest głównie przedstawicielom instytucji, które są zainteresowane wdrożeniem prezentowanego modelu. Jest to krótka charakterystyka przedstawianego systemu wsparcia oraz zalecenia jak można wdrożyć rozwiązanie lub jego poszczególne elementy w swojej instytucji/powiecie. Kolejny rozdział - Skrypt dla pracowników Instytucji Integracji Społecznej z zakresu nowoczesnych i skutecznych metod pracy, efektywnie zwiększających aktywność zawodową i społeczną grupy osób usamodzielnianych stanowi jeden z elementów produktu finalnego, który powstał w ramach niniejszego projektu. W tej części publikacji znajdziemy charakterystykę osób usamodzielnianych oraz procesu usamodzielnienia. Opisano tu także krótko założenia projektu oraz nową ścieżkę osób usamodzielnianych, jaką kroczą po udzieleniu im wsparcia. Rozdział ten wprowadza również w tematykę nowoczesnych metod pracy z klientem. Bezpośrednio ta część publikacji, jako swoista baza wiedzy z innowacyjnych metod pracy, przeznaczona jest dla pracowników instytucji takich jak: Ośrodki Pomocy Społecznej oraz Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie (są to tzw. użytkownicy modelu), gdyż nowoczesne i skuteczne metody wzbogacają ich codzienną pracę. Pośrednio jednak zyskują na tym również klienci tych instytucji, w szczególności osoby usamodzielniane (tzw. odbiorcy modelu), ponieważ zagadnienia ujęte w skrypcie dopasowane są do ich potrzeb i problemów. Do zastosowania w pracy z osobami usamodzielnianymi wybrane zostały tylko te z nowoczesnych metod pracy, które mogą być stosowane przez osoby nie posiadające odpowiednich certyfikatów (np. w przypadku coachingu). Metody opisane w niniejszym dokumencie stanowią zarówno pomoc w codziennej pracy z osobami usamodzielnianymi, ale także inspirują do zmiany w podejściu do każdego innego klienta. W rozdziale tym znajdują się również materiały stanowiące podstawę do przeprowadzenia szkolenia dla pracowników Instytucji Integracji Społecznej. Korzystać z nich mogą osoby, które nie mają możliwości udziału w szkoleniu. Program zajęć szkolenia z nowoczesnych i skutecznych metod pracy, jest skonstruowany w taki sposób, aby uczestnicy szybko przyswoili jak największą ilość wiedzy i nauczyli się stosować nowoczesne metody pracy. Kolejny rozdział - Program Instrumentów Aktywizacyjnych mający doprowadzić do wejścia i/lub przywrócenia osób usamodzielnianych na rynek pracy oraz do ich integracji ze społeczeństwem dedykowany jest głównie mentorom (lub kandydatom na mentorów) oraz specjalistom prowadzącym zajęcia z usamodzielnianymi. W rozdziale tym znajdziemy m.in. program szkolenia dla mentorów z zakresu prowadzenia Biura Mentoringu wraz z opisem z jakich modułów powinno się składać takie szkolenie oraz informację przez kogo powinno być prowadzone, aby profesjonalnie przygotować osobę do odpowiedzialnej roli jaką pełni mentor. W tej części publikacji opisane są także działania jakie prowadzi mentor, czyli spotkania indywidualne oraz grupowe. Zamieszczone są tam przykładowe scenariusze zajęć, które może wykorzystać mentor prowadząc zajęcia z usamodzielnianymi. Kolejne podrozdziały poświęcone są specjalistom, którzy prowadzą poradnictwo indywidualne dla usamodzielnianych. Znajdziemy tam scenariusze zajęć dla: psychologa, radcy prawnego, doradcy zawodowego oraz trenera aktywizacji zawodowej. Ta cześć publikacji może być także przydatna dla innych osób zaangażowanych w pomoc usamodzielnianym np. pracowników placówek opiekuńczo wychowawczych chcących prowadzić zajęcia z podopiecznymi w ramach swojej codziennej pracy. Rozdział ten opisuje także warsztaty 6
Wstęp kompetencji społeczno zawodowych dla usamodzielnianych z modułem autoprezentacji. Niniejsze warsztaty w ramach projektu Droga do samodzielności miały formę wyjazdową i stanowiły istotny element doskonalenia umiejętności interpersonalnych, zwłaszcza w kontekście poszukiwania przyszłej pracy oraz autoprezentacji. Ostatnia część rozdziału krótko opisuje Talon Kariery, z którego korzystali uczestnicy projektu w celu uzyskania lub podwyższenia swoich kwalifikacji zawodowych. Zastosowanie nowych instrumentów wsparcia pn. Kompleksowy program nowych form i metod pracy oraz działania z osobami opuszczającymi formy opieki zastępczej - usamodzielnianymi doprowadzi do zwiększenia oferty instytucji integracji społecznej oraz do osiągnięcia efektywności podejmowanych działań. Takie wieloaspektowe podejście to wartość dodana w stosunku do obecnie stosowanej praktyki. Powyższe rozwiązanie jest innowacyjne i nie było nigdy dotąd realizowane w proponowanej formule. Przewagą prezentowanego podejścia nad dotychczasową praktyką jest możliwość całościowego niwelowania występujących problemów u tej grupy osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Dotychczasowe wybiórcze instrumenty były drogie i w dużej mierze nieefektywne. Klienci instytucji pomocy społecznej często nie są traktowani indywidualnie i m.in. z tego powodu udzielana pomoc nie przynosi oczekiwanych efektów. W ramach projektu Droga do samodzielności stworzone zostało rozwiązanie, które niweluje problem zarówno po stronie instytucjonalnej (użytkowników), jak i po stronie klientów instytucji (odbiorców). 7
Droga do samodzielności 2. INSTRUKCJA STOSOWANIA PRODUKTU FINALNEGO 2.1. Ogólne informacje o rozwiązaniu innowacyjnym Głównym celem wprowadzenia innowacji jest zwiększenie oferty instytucji z terenu powiatu lęborskiego działających na rzecz integracji społecznej (PCPR w Lęborku, Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej w Lęborku i Łebie, Ośrodki Pomocy Społecznej w Wicku i Cewicach, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Nowej Wsi Lęborskiej) w latach 2012-2015 poprzez wypracowanie kompleksowego programu nowych form i metod pracy oraz działania z osobami opuszczającymi formy opieki zastępczej - usamodzielnianymi (prowadzące do zatrudnienia) oraz jego upowszechnienie i włączenie do głównego nurtu praktyki na terenie województwa pomorskiego. Wstępna wersja produktu finalnego pn. Kompleksowy program nowych form i metod pracy oraz działania z osobami opuszczającymi formy opieki zastępczej usamodzielnianymi została przetestowana w okresie od 1 maja 2013 roku do 31 sierpnia 2014 roku na próbie: 20 osób zagrożonych wykluczeniem społecznym - usamodzielnianych na terenie powiatu lęborskiego: 8 wychowanków opuszczających placówki opiekuńczo wychowawcze typu socjalizacyjnego, rodziny zastępcze, zakłady poprawcze, specjalne ośrodki szkolno wychowawcze, młodzieżowe ośrodki wychowawcze, w szczególności kontynuujących naukę, pozostających bez zatrudnienia. 20 Pracowników Instytucji Integracji Społecznej, którzy: byli zatrudnieni na umowę o pracę w Instytucji Integracji Społecznej (Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie w Lęborku, Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Lęborku i Łebie, Ośrodku Pomocy Społecznej w Wicku i Cewicach, Gminnym Ośrodku Pomocy Społecznej w Nowej Wisi Lęborskiej), przez co najmniej na okres fazy testowania produktu w ramach Projektu Droga do samodzielności (14 m-cy), byli pracownikiem Instytucji Integracji Społecznej zaangażowanym w realizację zadań związanych z usamodzielnianiem osób opuszczających opiekę zastępczą; zamieszkiwali województwo pomorskie; zostali zakwalifikowani do uczestnictwa w projekcie przez Komisję Rekrutacyjną, podpisali Deklarację Uczestnictwa w projekcie i zobowiązali się do podnoszenia
swoich kwalifikacji zawodowych poprzez udział w szkoleniu z zakresu innowacyjnych metod pracy. Ostateczna wersja produktu oparta jest na: rzetelnie zweryfikowanych potrzebach odbiorców (osób zagrożonych wykluczeniem społecznym - usamodzielnianych), użytkowników (pracowników Instytucji Integracji Społecznej). Produkt uwzględnia specyfikę osób zagrożonych wykluczeniem społecznym usamodzielnianych do 25 r.ż. oraz dotychczasową współpracę/brak współpracy pomiędzy różnymi elementami systemu wspierającego. 2.2. Problem, na który odpowiada innowacja Problemy wskazane w pogłębionej diagnozie (w I etapie projektu): stosowane obecnie formy wsparcia wobec osób opuszczających pieczę zastępczą są niewystarczające; Pracownicy Instytucji Integracji Społecznej nie znają nowoczesnych metod pracy z klientem, koncentrujących się na pobudzaniu motywacji jednostki, wsparciu emocjonalnym, aktywizacji społeczno-zawodowej, prowadzących do zatrudnienia; brak kompleksowego programu wsparcia dla osób usamodzielnianych, brak współpracy między poszczególnymi instytucjami; Innowacja rozwiązuje problemy dotyczące: Instrukcja stosowania produktu finalnego a) UŻYTKOWNIKÓW pracowników Instytucji Integracji Społecznej: Nabycie wiedzy (oraz umiejętności jej zastosowania) z zakresu nowoczesnych metod pracy z klientem, interpretacji przepisów prawnych i możliwych form pomocy dla odbiorców; Szkolenie pracowników ma na celu pośrednią pomoc dla odbiorców m. in. poprzez wzbudzenie w podopiecznych motywacji do zmiany dotychczasowego życia i zainicjowania ich rozwoju osobistego i zawodowego. Dotychczas pracownicy uczestniczyli w szkoleniach, które nie obejmowały nowych metod pracy z klientem; Nabycie możliwości podejmowania skutecznych form działania z klientami; Zwiększenie zakresu współpracy poszczególnych użytkowników oraz instytucji ze sobą; b) ODBIORCÓW osób usamodzielnianych z pieczy zastępczej: Usamodzielniani potrzebują szczególnego wsparcia, konfrontowania swoich marzeń, wizji, fantazji z rzeczywistymi celami i możliwościami. Dzięki mentorowi zyskują wzór do naśladowania - osobę, która była w podobnej do ich sytuacji i sobie z nią poradziła osobę, której śladem można podążać. Zadaniem mentora jest także pomoc w przełamywaniu izolacji i samotności, mają oni dzielić się wiedzą i doświadczeniami, aby wesprzeć wychowanków w przygotowaniu do usamodzielnienia. Najlepszej pomocy mogą udzielić osoby, które doświadczyły tych samych problemów. Pomoc mentorów powinna płynąć ze 9
Droga do samodzielności zrozumienia i poczucia troski, a nie z konieczności zawodowej. Przez swój przykład pokazują usamodzielnianym, że warto dążyć do samodzielności poprzez takie pokierowanie swoją ścieżką życiową, by prowadziło do zatrudnienia, dającego niezależność finansową i zwiększającego satysfakcję życiową. Nowatorska formuła organizacyjna: wprowadzenie możliwości uzyskania wieloaspektowego wsparcia od szeregu specjalistów w jednym miejscu (Biurze Mentoringu) pomaga odbiorcom w przezwyciężeniu trudności związanych z usamodzielnianiem oraz odnalezieniem się na rynku pracy. Przykładowo: doradca zawodowy pomaga określić predyspozycje zawodowe, radca prawny pomaga w wypełnianiu dokumentów, nieuregulowanych prawnie kwestii rodzinnych i innych, psycholog wzmacnia świadomość mocnych i słabych stron, pomaga w pozytywnym nastawieniu do zmian, trener aktywizacji wskazuje konkretne sposoby poszukiwania zatrudnienia, pomaga w odnalezieniu się w realiach rynku pracy. Proponowane wsparcie jest cenną inwestycją w przyszłość dla osób usamodzielnianych. Możliwość samodzielnego podejmowania decyzji np. o szkoleniach i wsparciu, z jakiego dany odbiorca chce korzystać w ramach Talonu Kariery, pomaga w budowaniu poczucia pewności siebie i odpowiedzialności za swoje działania, daje również możliwość zdobycia przez odbiorcę kwalifikacji, certyfikatów itp., niezbędnych do nabycia/podniesienia kompetencji zawodowych. Odbiorca zyskuje motywację, pewność siebie, ma wzór do naśladowania (pomoc mentora). Specjaliści pomagają mu w określeniu i doprecyzowaniu celów życiowych, zawodowych oraz wspierają w ich realizacji. Odbiorca staje się świadomie odpowiedzialny za wybór ścieżki życiowej, sam decyduje o swoim losie, jego bierna postawa zostaje przełamana. Odbiorca staje się mniej zagrożony wykluczeniem społecznym i nie będzie uzależniony od pomocy państwa. 2.3. Charakterystyka poszczególnych elementów produktu innowacyjnego oraz zalecenia dotyczące ich stosowania Jak już wspomniano, w ramach projektu Droga do samodzielności współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet VII Promocja integracji społecznej, Działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej, Poddziałanie 7.2.2 Wsparcie ekonomii społecznej wypracowany został produkt finalny pod nazwą Kompleksowy program nowych form i metod pracy oraz działania z osobami opuszczającymi formy opieki zastępczej usamodzielnianymi. 10
Instrukcja stosowania produktu finalnego Jego nieodłącznymi elementami są: Konspekt Działania Biura Mentoringu, Program Instrumentów Aktywizacyjnych mający doprowadzić do wejścia i/lub przywrócenia osób usamodzielnianych na rynek pracy oraz do ich integracji ze społeczeństwem, Skrypt dla pracowników Instytucji Integracji Społecznej z zakresu nowoczesnych i skutecznych metod pracy, efektywnie zwiększających aktywność zawodową i społeczną grupy osób usamodzielnianych. Produkt finalny został opracowany w formie 3 podręczników, nagrany na płycie CD, udostępniony na stronie internetowej www.powiat-lebork.com. Natomiast efektem jego pozytywnej walidacji jest upowszechnienie go w formie niniejszej publikacji wraz z instrukcją stosowania produktu w wersji papierowej i elektronicznej (CD) w ilości 1000 sztuk. Wyżej wymienione elementy produktu tworzone były z myślą o uniwersalnym charakterze całego modelu i możliwości jego wykorzystania we wszystkich zainteresowanych jednostkach na terenie całego kraju. Zastosowanie ww. trzech instrumentów wsparcia w Powiecie Lęborskim doprowadziło do zwiększenia oferty instytucji integracji społecznej oraz do wzrostu efektywności podejmowanych działań. Takie trójpłaszczyznowe podejście to wartość dodana w stosunku do dotychczasowo stosowanej praktyki. Przewagą proponowanego podejścia nad dotychczasową praktyką jest kompleksowe podejście do problemów występujących u grupy osób usamodzielnianych. Osoby usamodzielniane otrzymały wsparcie w postaci nowatorskiego Biura Mentoringu, które znajdowało się w Lęborku przy ulicy Czołgistów 5A. W Biurze Mentoringu zostali oni objęci kompleksową opieką mającą na celu zwiększenie ich aktywności społecznej i zawodowej. Opis Biura Mentoringu, jego struktura i sposób działania został zawarty w dokumencie Konspekt Działania Biura Mentoringu (dostępny na płycie CD dołączonej do publikacji). Niniejszy dokument szczegółowo opisuje nowoczesną formę wsparcia dla osób usamodzielnianych (opuszczających pieczę zastępczą), jaką jest Biuro Mentoringu. Uzupełniony jest o wzory dokumentów, które mogą być stosowane w Biurze Mentoringu Konspekt Działania Biura Mentoringu rozdział 8. Dokumenty w wersji skróconej do stosowania bez finansowania ze środków unijnych (np. przez stowarzyszenie). To gotowe do zastosowania rozwiązanie, które wdrożyć może nie tylko Starostwo Powiatowe, ale także każda inna instytucja zajmująca się wspieraniem osób usamodzielnianych (nie tylko na terenie powiatu lęborskiego). Zarówno podczas badania problemu osób usamodzielnianych jak i w fazie upowszechniania okazało się, że problemy osób usamodzielnianych są na tyle uniwersalne, że rozwiązanie takie można zastosować z powodzeniem w różnych regionach Polski. Jest to uzupełnienie działań, jakie kierowane jest do tych osób na podstawie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. 11
Droga do samodzielności SCHEMAT ORGANIZACYJNY BIURA MENTORINGU (poza projektem) W ramach Biura Mentoringu osoby usamodzielniane oraz przebywające w pieczy zastępczej otrzymują pomoc w postaci różnorodnych instrumentów aktywizacyjnych, które zostały szczegółowo opisane w dokumencie Program instrumentów aktywizacyjnych mający doprowadzić do wejścia i/lub przywrócenia osób usamodzielnianych na rynek pracy oraz do ich integracji ze społeczeństwem. Zadaniem Biura Mentoringu jest zapewnienie trwałego wsparcia byłym wychowankom opieki zastępczej, m.in. poprzez: poradnictwo indywidualne (zajęcia z doradcą zawodowym, psychologiem, radcą prawnym, trenerem aktywizacji zawodowej, mentorem) i grupowe (zajęcia z mentorem). W tym celu opracowany został Program Instrumentów Aktywizacyjnych mający doprowadzić do wejścia i/lub przywrócenia osób usamodzielnianych na rynek pracy oraz do ich integracji ze społeczeństwem, który obejmuje szereg aktywnych metod wsparcia, skierowanych do osób usamodzielnianych (opuszczających pieczę zastępczą). Są to gotowe do zastosowania metody pracy, które opracowane zostały w celu pomocy osobom usamodzielnianym w wejściu / przywróceniu ich na rynek pracy oraz ich integracji ze społeczeństwem. Spośród wszystkich metod pracy wybrane zostały te nowoczesne, które przynoszą najlepsze efekty, np. mentoring. W niniejszym dokumencie metody wsparcia opisane zostały w taki sposób, aby osoby, które nie miały nigdy z nimi do czynienia, potrafiły zastosować je w praktyce. Wsparcie, które proponuje się do zastosowania w pracy z osobami usamodzielnianymi, zostało dostosowane do specyficznych potrzeb tej grupy osób. Tworzenie Programu Instrumentów Aktywizacyjnych poprzedzone było diagnozą problemu usamodzielniania na terenie powiatu lęborskiego i na tej podstawie opracowano m.in. przykładowe scenariusze zajęć, z których może korzystać każdy, kto będzie chciał zastosować model w praktyce. 12
Instrukcja stosowania produktu finalnego wymianę informacji o możliwościach zatrudnienia, pozyskiwania środków finansowych czy pomoc w przełamywaniu problemu izolacji i samotności wśród wychowanków pieczy zastępczej. Osoby usamodzielniane potrzebują szczególnej pomocy w wyborze przyszłej drogi życiowej, wskazywania różnych możliwości samorealizacji, konfrontowania swoich marzeń, wizji, fantazji i celów z rzeczywistymi możliwościami - za udzielanie takiego wsparcia byli odpowiedzialni mentorzy (osoby usamodzielnione, które również przeszły proces usamodzielniania). Kandydat na stanowisko mentora powinien posiadać m.in. następujące cechy: wysoko rozwinięte umiejętności społeczne, łatwość nawiązywania kontaktów, dociekliwość psychologiczna, zdolność empatii, odpowiedzialność. Powinna to być osoba, która pozytywnie przeszła proces usamodzielniania i stanowi wzór do naśladowania, gdyż była w podobnej sytuacji i sobie z nią poradziła. Jej zadaniem jest dzielenie się wiedzą i doświadczeniem, aby wesprzeć wychowanków w przygotowaniu do usamodzielnienia. Podstawą przedsięwzięcia jest wiedza, że najlepszej pomocy mogą udzielić osoby, które znają doświadczenia tych, którzy jej szukają oraz że pomoc powinna płynąć ze zrozumienia i poczucia troski osoby pomagającej, a nie jedynie z konieczności zawodowej. Przez swój przykład pokazuje ona usamodzielnianym, że warto dążyć do samodzielności poprzez pokierowanie swoją ścieżką życiową tak, aby prowadziła ona do zatrudnienia, dającego niezależność finansową i zwiększającego satysfakcję życiową. Wypracowanie efektywnego modelu angażującego usamodzielnionych wychowanków w pomoc młodszym kolegom i koleżankom z placówek i rodzin zastępczych stanowi unikalną w skali regionu oraz kraju koncepcję pracy z grupą docelową. W ramach projektu wypracowano i szczegółowo opisano nie tylko nowoczesne narzędzia do bezpośredniego wsparcia osób usamodzielnianych (takie jak Talon Kariery oraz mentoring), ale pomyślano także o pracownikach, którzy, na co dzień pracują z osobami usamodzielnianymi i ich rodzinami biologicznymi. Pracownicy instytucji integracji społecznej są tzw. użytkownikami wypracowanego modelu. Dla nich opracowany został Skrypt dla pracowników Instytucji Integracji Społecznej z zakresu nowoczesnych i skutecznych metod pracy, efektywnie zwiększających aktywność zawodową i społeczną grupy osób usamodzielnianych, na podstawie, którego pracownicy mogą sami udoskonalać swoje umiejętności, bądź mogą wykorzystywać go, jako materiał szkoleniowy. Zawiera propozycje nowoczesnych metod pracy do wykorzystania w praktyce. Stanowi on pośrednie wsparcie dla grupy osób usamodzielnianych, gdyż pokazuje, jakimi metodami można zwiększyć ich aktywność zawodową i społeczną. To wsparcie prewencyjne, mające na celu zapobieganiu umieszczania dzieci w pieczy zastępczej. Dzięki szkoleniu pracownicy socjalni będą lepiej przygotowani do pracy z rodzinami biologicznymi. Jest to działanie odpowiadające na zauważalny problem w całym województwie, jakim jest nadmierny pośpiech w umieszczaniu dziecka poza rodziną biologiczną, także w oparciu 13
Droga do samodzielności o przyczyny, które powinny skłonić do realizowania pracy socjalnej i wsparcia środowiskowego rodziny, a nie odbierania dziecka w takich przypadkach jak (np. ubóstwo, zaniedbania higieniczne, nierealizowanie obowiązku szkolnego) 1 Niniejsze rozwiązanie jest kompleksowe i innowacyjne (nie było nigdy dotąd realizowane w proponowanej formule). Zawiera propozycję niwelowania problemu zarówno po stronie instytucjonalnej (użytkowników), jak i po stronie klientów instytucji (odbiorców). 2.4. Odbiorcy i użytkownicy produktu finalnego ODBIORCAMI I UŻYTKOWNIKIAMI PRODUKTU FINALNEGO klientami, do których jest kierowany Kompleksowy program nowych form i metod pracy oraz działania z osobami opuszczającymi formy opieki zastępczej - usamodzielnianymi są dwie grupy docelowe: a) ODBIORCY: osoby zagrożone wykluczeniem społecznym usamodzielniani wychowankowie placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego, rodzin zastępczych, zakładów poprawczych, specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych lub młodzieżowych ośrodków wychowawczych, w szczególności kontynuujący naukę, pozostający bez zatrudnienia (podczas testowania usamodzielniani na terenie powiatu lęborskiego; podczas upowszechniania i włączania oraz docelowo na terenie województwa pomorskiego); b) UŻYTKOWNICY produktu: pracownicy Instytucji Integracji Społecznej (np. PCPR, OPS) oraz mentorzy zatrudnieni Biurze Mentoringu (podczas testowania zatrudnieni na terenie powiatu lęborskiego; oraz podczas etapu upowszechniania i włączania docelowo na terenie woj. pomorskiego). Dzięki objęciu ich wsparciem, zyskują także pośrednio odbiorcy, gdyż informacje zdobyte przez pracowników instytucji integracji społecznej (podczas szkolenia lub indywidualnego zapoznania się ze Skryptem ) mogą zostać przez nich wykorzystane nie tylko przy kontakcie z osobami usamodzielnianymi, ale również z pozostałymi klientami tych instytucji. Uniwersalność stworzonego produktu polega zatem na tym, że można krąg odbiorców poszerzyć nie tylko pod względem obszaru (czyli sprawić, że rozwiązania przetestowane w powiecie lęborskim będą zaadoptowane w woj. pomorskim, a w dalszej perspektywie nawet w całej Polsce), ale też pod względem grupy odbiorców produktu (nie tylko osoby usamodzielniane skorzystają na przeszkoleniu pracowników z nowoczesnych metod). 1 ROPS UMWP; Wstępna wersja danych diagnostycznych na potrzeby Strategii Polityki Społecznej Województwa Pomorskiego; Gdańsk 2013; 14
Instrukcja stosowania produktu finalnego 2.5. Dostępność Produkt wraz ze wszystkimi załącznikami jest dostępny powszechnie i nieodpłatnie dla wszystkich zainteresowanych użytkowników, do których jest skierowany, zarówno w trakcie realizacji ostatniego etapu projektu, jak również po jego zakończeniu. Dostępność produktu finalnego dla jego przyszłych użytkowników jest zapewniona m.in. poprzez: udostępnienie go w całości na stronie internetowej: www.powiat-lebork.com. Wszystkie zamieszczone treści można bezpłatnie pobrać i wykorzystać. Warto zauważyć, że dzięki zamieszczeniu produktu na stronie internetowej i stałemu administrowaniu tych danych przez upoważnionych pracowników, zagwarantowana będzie trwałość projektu. rozesłanie informacji o produkcie finalnym do jednostek zajmujących się osobami usamodzielnianymi (m.in. przedstawicielom Centrów Pomocy Rodzinie, OPS, organizacjom pozarządowym zajmujących się podobną tematyką, UM, UG), PUP, jednostkom samorządu terytorialnego na szczeblu powiatów, miast województwa pomorskiego. przekazanie 1000 sztuk niniejszej publikacji upowszechniającej produkt finalny z instrukcją stosowania produktu, m.in. jednostkom samorządu terytorialnego na szczeblu powiatów, miast, 118 gmin oraz innym uczestnikom zaproszonym na seminaria, konferencje, spotkania. 15
Droga do samodzielności 3. SKRYPT DLA PRACOWNIKÓW INSTYTUCJI INTEGRACJI SPOŁECZNEJ Z ZAKRESU NOWOCZESNYCH I SKUTECZNYCH METOD PRACY, EFEKTYWNIE ZWIĘKSZAJĄCYCH AKTYWNOŚĆ ZAWODOWĄ I SPOŁECZNĄ GRUPY OSÓB USAMODZIELNIANYCH 3.1. Charakterystyka osób usamodzielnianych i procesu usamodzielnienia 3.2. Osoba usamodzielniana Osoba usamodzielniana jest to osoba opuszczająca, po osiągnięciu pełnoletności rodzinę zastępczą, rodzinny dom dziecka, placówkę opiekuńczo-wychowawczą lub regionalną placówkę opiekuńczo-wychowawczą oraz dom pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży oraz schronisko dla nieletnich, zakład poprawczy, specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy, specjalny ośrodek wychowawczy, młodzieżowy ośrodek socjoterapii zapewniający całodobową opiekę i młodzieżowy ośrodek wychowawczy. Osoba ta po opuszczeniu ww. instytucji zostaje objęta pomocą pieniężną na kontynuowanie nauki, usamodzielnienie i zagospodarowanie. Dodatkowe formy pomocy obejmują wsparcie w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych i zatrudnienia. 3.3. Czym jest proces usamodzielniania? Proces usamodzielnienia rozpoczyna się na rok przed osiągnięciem pełnoletności przez osobę usamodzielnianą i najpóźniej kończy się w momencie osiągnięcia przez osobę usamodzielnianą 25 roku życia. Proces usamodzielnienia ma celu integrację wychowanków ze środowiskiem i przygotowanie do samodzielnego życia. Zgodnie z ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej celem usamodzielniania podopiecznych rodzin i placówek opieki zastępczej jest przygotowanie ich do pełnienia różnych samodzielnych ról społecznych, najlepiej w naturalnym środowisku, z którego pochodzą, a jeśli nawet poza nim to w ścisłej relacji do niego, z odbudowanymi więziami społecznymi, pozwalającymi na uzyskanie w nim oparcia społecznego. Etapy procesu usamodzielnienia Opiekun usamodzielnienia Proces usamodzielnienia rozpoczyna się co najmniej na rok przed osiągnięciem pełnoletności przez osobę, która będzie się usamodzielniać. W tym czasie musi ona wskazać osobę, która podejmuje się pełnienia funkcji opiekuna usamodzielnienia oraz musi przedstawić pisemną jej zgodę. Opiekunem usamodzielnienia może być osoba tworząca 16
Skrypt dla pracowników instytucji integracji społecznej... rodzinę zastępczą, prowadząca rodzinny dom dziecka, koordynator rodzinnej pieczy zastępczej, pracownik socjalny powiatowego centrum pomocy rodzinie, osoba będąca w placówce opiekuńczo-wychowawczej albo regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej wychowawcą lub psychologiem, lub inna osoba wskazana przez osobę usamodzielnianą i zaakceptowana przez kierownika powiatowego centrum pomocy rodzinie. Opiekun usamodzielnienia zobowiązany jest do realizacji następujących zadań: zapoznanie się z dokumentacją i drogą życiową osoby usamodzielnianej; opracowanie wspólnie z osobą usamodzielnianą Indywidualnego Programu Usamodzielnienia; ocena realizacji programu usamodzielnienia oraz jego modyfikowanie; współpraca z rodziną osoby usamodzielnianej oraz ze środowiskiem lokalnym, zwłaszcza ze szkołą oraz gminą; opiniowanie wniosku o pomoc pieniężną na usamodzielnienie, kontynuowanie nauki oraz zagospodarowanie, wspieranie osoby usamodzielnianej w realizacji indywidualnego programu usamodzielnienia. Indywidualny Program Usamodzielnienia Następnie osoba usamodzielniana zobowiązana jest na co najmniej miesiąc przed osiągnięciem pełnoletności do sporządzenia Indywidualnego Programu Usamodzielnienia. Taki program jest opracowywany przez osobę usamodzielnianą wspólnie z opiekunem usamodzielnienia lub koordynatorem rodzinnej pieczy zastępczej, a następnie jest zatwierdzany przez kierownika powiatowego centrum pomocy rodzinie. Program, musi uwzględniać m.in.: 1) zakres współdziałania osoby usamodzielnianej z opiekunem usamodzielnienia, 2) sposób uzyskania przez osobę usamodzielnianą wykształcenia lub kwalifikacji zawodowych, pomocy w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych oraz w podjęciu przez osobę usamodzielnianą zatrudnienia. Bardzo ważną kwestią w planowaniu programu usamodzielnienia jest przygotowanie programu działań wraz z uwzględnieniem terminów ich realizacji, których wychowanek zobowiązuje się przestrzegać. Indywidualny program usamodzielnienia staje się podstawą przyznania jakiejkolwiek pomocy. W przypadku zmiany sytuacji życiowej osoba usamodzielniana wspólnie z opiekunem usamodzielnienia może dokonać modyfikacji w indywidualnym programie usamodzielnienia. Zmiany programu wymagają zatwierdzenia przez kierownika powiatowego centrum pomoc rodzinie. Aby przyznać wychowankowi pomoc, wymagane są następujące dokumenty: 1) postanowienie Sądu, na mocy, którego nastąpiło umieszczenie w placówce lub rodzinie zastępczej, 2) zaświadczenie potwierdzające okres pobytu w placówce/rodzinie zastępczej, 3) akt urodzenia, 4) poświadczenie zameldowania (od urodzenia do chwili obecnej), 17
Droga do samodzielności 5) świadectwo szkolne, 6) aktualne zaświadczenie szkolne (w przypadku złożenia wniosku o przyznanie pomocy pieniężnej na kontynuowanie nauki), 7) dowód osobisty, 8) numer konta bankowego, 9) dochody osób pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, 10) wniosek o przyznanie pomocy. Złożenie wniosku Przyznanie oraz odmowa przyznania pomocy dla osoby usamodzielnianej na kontynuowanie nauki, na usamodzielnienie oraz na zagospodarowanie następuje w drodze decyzji. Dlatego aby otrzymać ww. pomoc należy złożyć w PCPR wniosek o przyznanie pomocy, który powinien być zaopiniowany przez opiekuna usamodzielnienia. Pomoc jest przyznawana usamodzielnianym, jeżeli ich pobyt w rodzinie zastępczej lub w placówkach nastąpił na podstawie orzeczenia sądu.pomocy pieniężnej na usamodzielnienie i pomocy pieniężnej na kontynuowanie nauki udziela starosta powiatu właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby usamodzielnianej przed umieszczeniem jej w rodzinie zastępczej lub skierowaniem do placówki. Pomocy w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, w uzyskaniu zatrudnienia oraz na zagospodarowanie udziela starosta właściwy ze względu na miejsce osiedlenia się osoby usamodzielnianej. 3.4. Charakterystyka osób opuszczających pieczę zastępczą Mimo, że każdy człowiek musi na pewnym etapie przejść przez proces usamodzielniania, to jednak dla byłych podopiecznych placówek, czy rodzin zastępczych jest to szczególnie trudne. Osoby opuszczające pieczę zastępczą, to najczęściej 18-latkowie, często kończący ostatni etap edukacji, co rodzi w nich dodatkowy stres. Brak wsparcia psychicznego, emocjonalnego i materialnego dla młodych osób u progu dorosłości może skutkować bezradnością wobec nowej sytuacji, uczuciem zagubienia i alienacji, a w konsekwencji marginalizacją i wykluczeniem społecznym. Często młodzież ta nie może liczyć na wsparcie podstawowej komórki społecznej, jaką jest rodzina. Są przyzwyczajeni do bycia sterowanymi i otrzymywania gotowych rozwiązań, w związku, z czym perspektywa bycia niezależnym ich przeraża, ponieważ nie wiedzą, jakie działania powinni podjąć. Nie wiedzą, jak funkcjonują podstawowe instytucje, często nie są świadomi możliwości uzyskania pomocy ze strony niektórych organów. 60% przebadanych usamodzielnionych i usamodzielnianych wskazywało natowarzyszący im strach przed usamodzielnianiem związany z obawą przed samodzielnością i wiążącą się z nią odpowiedzialnością za samego siebie. Jednocześnie, usamodzielnionym i usamodzielnianym, jak sami mówią, najbardziej brakuje wsparcia i więzi. Zazwyczaj mają braki emocjonalne i trudności społeczne, a ich niedojrzałość powoduje łatwe zniechęcanie się do działań, nieumiejętność radzenia sobie z trudnościami i przystosowania się do nowych sytuacji. Jak wskazały prowadzone przez nas badania, ich niewystarczająca pewność siebie jest jednym z głównych czynników, mających wpływ na niepowodzenie procesu usamodzielniania (tak uważa 11 osób ankietowanych z grupy usamodzielnionych, 6 osób ankietowanych z grupy usamodzielnianych i 21 osób ankietowa- 18
Skrypt dla pracowników instytucji integracji społecznej... nych z grupy przedstawicieli instytucji pomocy społecznej oraz 5 osób ankietowanych pracujących w innych podmiotach). 3.5. Ścieżka, którą kroczą usamodzielniani Osoby, które opuszczają pieczę zastępczą w zdecydowanej większości kroczą pewną stałą ścieżką. Tak jak już wspomniano w poprzednim podrozdziale, rok przed ukończeniem pełnoletności, każdy z podopiecznych wyznacza osobę, która zostanie opiekunem usamodzielniania. Następnie, miesiąc przed skończeniem 18 lat, podopieczny przedstawia opracowany wspólnie z opiekunem usamodzielniania Indywidualny Program Usamodzielniania, który jest podstawą przyznania tym osobą wszelkiej pomocy. Ich ścieżka, którą od tej pory się poruszają, przedstawiona jest na poniższym rysunku: Rysunek 1 - Tradycyjna ścieżka osób usamodzielnianych: Źródło: opracowanie własne Zgodnie z powyższym rysunkiem, ci usamodzielniani, którzy decydują się na kontynuację nauki, otrzymują pomoc pieniężną na ten cel, jednak pomoc ta nie może trwać dłużej niż do 25 roku życia. 19
Droga do samodzielności Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (tekst jednolity Dz.U. Nr 175, poz. 1362 z 2009 r. z późn. zm.) Osoba pełnoletnia opuszczająca dom pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie, dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży oraz schronisko dla nieletnich, zakład poprawczy, specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy, młodzieżowy ośrodek socjoterapii i młodzieżowy ośrodek wychowawczy zostaje objęta pomocą: pieniężną na kontynuowanie nauki; pieniężną na usamodzielnienie; na zagospodarowanie w formie rzeczowej; w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym; w uzyskaniu zatrudnienia. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. Nr 149, poz. 887 z późn. zm.) Osobie, opuszczającej po osiągnięciu pełnoletności, rodzinę zastępczą, rodzinny dom dziecka, placówkę opiekuńczo - wychowawczą lub regionalną placówkę opiekuńczowychowawczą po dniu 01 stycznia 2012 r., w przypadku gdy jej umieszczenie nastąpiło na podstawie orzeczenia sądu: 1. przyznaje się pomoc: a) na kontynuowanie nauki; b) na usamodzielnienie; c) na zagospodarowanie; 2. udziela się pomocy w uzyskaniu: a) odpowiednich warunków mieszkaniowych; b) zatrudnienia. 20 Wszystkie ww. formy pomocy, ich wysokość oraz zakres działalności poszczególnych instytucji, zostały opisane w załącznikach dostępnych na płycie CD dołączonej do publikacji. Na podstawie ww. ustaw, usamodzielniani korzystają z pomocy Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie. Mają oni również prawo do korzystania z pomocy ośrodków pomocy społecznej, jeżeli nie przekraczają kryterium dochodowego określonego w rozporządzeniu z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej. Ośrodki oferują wsparcie zarówno w formie świadczeń pieniężnych (zasiłki, dodatki mieszkaniowe, świadczenia rodzinne, itp.) oraz niepieniężnych (składki na ubezpieczenia zdrowotne, schronienie, posiłek, itp.). Dodatkowo większość z osób usamodzielnianych korzysta z pomocy Powiatowego Urzędu Pracy w znalezieniu zatrudnienia, jednak trzeba zaznaczyć, że pomoc ta jest niewystarczająca. Z uwagi na obecną sytuację gospodarczą, gdzie trudno o pracę dla osób nieposiadających doświadczenia i po ukończonych studiach, osoby te mają małe szanse na znalezienie pracy. Ponadto usamodzielniani startują w życie z dużym bagażem doświadczeń, nie mają dostatecznego wsparcia najbliższych. Wsparcie, które oferuje im Powiatowy Urząd Pracy niczym się nie
Skrypt dla pracowników instytucji integracji społecznej... różni od tego, jakie otrzymuje każdy inny bezrobotny, ponieważ pracowników ogranicza ustawa, w której usamodzielniani nie są wymienieni, jako grupa szczególnie zagrożona wykluczeniem społecznym, w związku z tym nie można ich wyróżniać na tle pozostałych klientów urzędu. Dzięki kompleksowemu wsparciu w ramach projektu innowacyjnego testującego pn. Droga do samodzielności uzupełniającemu ustawowe formy pomocy osobom usamodzielnianym, planuje się zmianę ścieżki osób usamodzielnianych. W ramach ww. projektu testowany był produkt pn. Kompleksowy program nowych form i metod pracy oraz działania z osobami opuszczającymi formy opieki zastępczej usamodzielnianymi. Na etapie testowania 20 osób usamodzielnianych otrzymało wsparcie w postaci: Biura Mentoringu, gdzie byli otoczeni wsparciem sztabu specjalistów, pracujących z nimi w oparciu o nowoczesne metody i narzędzia pracy (psycholog, doradca zawodowy, trener aktywizacji zawodowej, mentor, radca prawny); Talonu Kariery, finansującego usługi szkoleniowe, kursy, certyfikaty; zajęć grupowych (trening pracy prowadzony, jako warsztaty wyjazdowe z modułem dotyczącym autoprezentacji, grupa wsparcia, zajęcia integracyjno motywacyjne); pomocy udzielanej im przez pracowników Instytucji Integracji Społecznej, przeszkolonych z zakresu nowoczesnych metod pracy. Poprzez zastosowanie powyższych metod i narzędzi, postawa osób usamodzielnianych ulega zmianie. W następstwie tego ścieżka przedstawia się następująco: Rysunek 2 - Innowacyjny model aktywizowania osób usamodzielnianych: Źródło: opracowanie własne 21
Droga do samodzielności Jak widać na powyższym rysunku, projekt ma przyczynić się do likwidacji problemu bezrobocia wśród osób usamodzielnianych, ich aktywizacji społeczno-zawodowej, pobudzenia potrzeb edukacyjnych, dzięki czemu usamodzielniani nie staną się biernymi odbiorcami oraz przestaną korzystać z zasiłków ośrodków pomocy społecznej. Z ankiet przeprowadzonych wśród osób usamodzielnianych w ramach badań służących opracowaniu pogłębionej diagnozy i analizy problemu, wynika, że większość opuszczających pieczę zastępczą, jako źródło swojego utrzymania w przyszłości wskazuje zasiłki, alimenty i rentę, a nie wynagrodzenie za pracę. Dzięki opracowaniu nowego modelu wsparcia osób usamodzielnianych, zmieniają się ich postawy z pasywnych na aktywne nowatorska formuła organizacyjna Biura Mentoringu, uzupełniona została o dodatkowe instrumenty, które służą do aktywizacji społecznej i zawodowej jego uczestników: warsztaty kompetencji społecznych, poradnictwo prawne, psychologiczne, doradztwo zawodowe, trening aktywizacji zawodowej oraz innowacyjny instrument Talon Kariery, umożliwiający sfinansowanie usług aktywizujących. W powyższym modelu osoby usamodzielniane objęte zostały specjalistycznym, indywidualnie dostosowanym do ich potrzeb wsparciem, które przyczyniło się do wzbudzenia w nich motywacji, zainicjowania ich rozwoju osobistego i zawodowego. Cele te zostały osiągnięte przez zastosowanie nowoczesnych metod pracy, opierających się na psychologii pozytywnej, obejmujących zagadnienia, takie jak: coaching, mentoring, tutoring, trening aktywizacji zawodowej, skuteczne motywowanie. We wszystkich tych działaniach z usamodzielnianymi, szczególny nacisk został położony na ideę kształcenia przez całe życie: uczestnicy projektu zachęcani zostali do kształcenia ustawicznego, czyli do stałego odnawiania, doskonalenia i rozwijania swoich kwalifikacji nie tylko ogólnych, ale także zawodowych. Uzupełnieniem i wsparciem w tym zakresie, jest możliwość skorzystania z platformy e-learningowej, stworzonej przez Starostwo Powiatowe w Lęborku w ramach projektu Kształcenie ustawiczne przepustką do lepszego jutra, z której bezpłatnie może korzystać każdy. Również mentorzy w ramach grupy wsparcia mogą poświęcić jedne zajęcia tej tematyce. Jednocześnie pracownicy Instytucji Integracji Społecznej, którzy dotychczas nie mieli możliwości skorzystania ze szkoleń na temat nowoczesnych metod pracy z klientem, zostali objęci szkoleniem dotyczącym stosowania tych metod w swojej pracy z osobami usamodzielnianymi. Dzięki uczestnictwu w szkoleniu, uzyskali oni kompetencje w zakresie wykorzystywania innowacyjnych metod aktywizacji społecznej i zawodowej osób usamodzielnianych, które mogą stosować także w odniesieniu do innych grup klientów, z którymi na co dzień pracują. 3.6. Nowoczesne metody i narzędzia wsparcia i pracy z klientem Ze względu na fakt, że większość pracowników Instytucji Integracji Społecznej z terenu powiatu lęborskiego (Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie oraz Ośrodków Pomocy Społecznej) nie brała udziału w szkoleniach z zakresu innych, nowych form pracy, istnieje potrzeba wprowadzenia innowacyjnych instrumentów wsparcia. Są one niezbędne również do aktywizacji społecznej i zawodowej osób usamodzielniających się. Mają wzbudzić w usamodzielnianych motywację do zmiany życia oraz zainicjowania ich rozwoju osobistego i zawodowego. 22
Skrypt dla pracowników instytucji integracji społecznej... Proponowane, nowoczesne metody wsparcia i pracy z usamodzielnionym powinny się opierać na następujących zagadnieniach: mediacje i negocjacje w pracy z usamodzielnianymi wykorzystane zostały techniki negocjacyjne i mediacyjne, stosowane dotychczas w innych dziedzinach (biznes, zarządzanie zasobami ludzkimi), dotyczące tego, jak przeprowadzać rozmowy, by obie strony czuły się usatysfakcjonowane (model wygrana-wygrana); efektywne zarządzanie czasem jednym z aspektów aktywizacji osób usamodzielnianych powinno być pokazanie jak efektywnie gospodarować swoim czasem, skupiać się na priorytetowych celach działania i je planować; skuteczne motywowanie zasadnicze dla aktywizacji społecznej i zawodowej jest budowanie w odbiorcach wsparcia motywacji wewnętrznej i poczucia sprawstwa; wprowadzenie do psychologii społecznej źródłem inspiracji dla proponowanych innowacyjnych metod pracy z usamodzielnianymi, jest także zaplecze teoretyczne z zakresu psychologii społecznej. Wykorzystane zostały podstawowe pojęcia, warunkujące w koncepcjach psychologów społecznych postępowanie człowieka, jako istoty społecznej, działającej w kontekście swojego otoczenia społecznego; mentoring z elementami coachingu i tutoringu w proponowanym programie nowych metod pracy, kluczowe jest otoczenie usamodzielnianego wsparciem osoby mającej podobne doświadczenia (osoby już usamodzielnionej, która osiągnęła sukces i niezależność), czyli mentora, który będzie dla podopiecznego stanowić wzór do naśladowania. W swojej pracy mentorzy będą korzystać z elementów coachingu i tutoringu; trening aktywizacji wykorzystanie doświadczeń i metod kształtowania nawyków aktywności i inicjatywy z innych, dotychczas realizowanych projektów, przede wszystkim finansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, dotyczących aktywizacji społeczno-zawodowej grup zagrożonych wykluczeniem społecznym; doradztwo zawodowe w ramach projektu usamodzielniani zostali objęci specjalistycznym wsparciem doradcy zawodowego, w zakresie określenia ich predyspozycji, doprecyzowania zainteresowań, wyboru ścieżki edukacyjnej i zawodowej. Doradztwo zawodowe, jako dziedzina profesjonalnej działalności specjalistów, nie została w niniejszym dokumencie szczegółowo opisana, ponieważ nowatorskim rozwiązaniem w programie nie były poszczególne metody pracy doradcy zawodowego, ale wykorzystanie wyników jego pracy z usamodzielnianym w formie Profilu Uczestnika Biura Mentoringu, Indywidualnego Planu Działania oraz Talonu Kariery 2 ; wykorzystanie Talonów Kariery innowacyjnych instrumentów służących sfinansowaniu usług aktywizacyjnych, rekomendowanych dla każdego uczestnika Biura Mentoringu przez doradcę zawodowego, pracownika socjalnego oraz mentora (na podstawie 2 Wzory wymienionych dokumentów oraz szczegółowy sposób ich wykorzystania opisane zostały w dokumencie Konspekt działania Biura Mentoringu (dostępny na płycie CD); 23
Droga do samodzielności Profilu Uczestnika). Osoby usamodzielniane wypełniając dokument Moja propozycja Talonu kariery same starały się o przyznanie środków finansowych na realizację wskazanych w nim kursów/szkoleń czy staży. Pieniądze zostały spożytkowane w taki sposób, by osoby usamodzielniane mogły samodzielnie decydować o wyborze kursów zawodowych i konsultacji specjalistycznych; praca z trudnym klientem pracownicy Instytucji Integracji Społecznej w wypełnianiu swych codziennych obowiązków mogą korzystać z technik negocjacyjnych i mediacyjnych, zwłaszcza w odniesieniu do tzw. trudnych klientów. W niniejszej publikacji zaproponowane zostały ćwiczenia dotyczące radzenia sobie z takimi sytuacjami, polegające na odgrywaniu poszczególnych ról. Stosowanie powyższych metod pracy z osobami usamodzielnianymi stanowi wartość dodaną do obecnie stosowanych praktyk w instytucjach integracji społecznej. Dzięki nim wszelkie działania z osobami usamodzielnianymi będą przeprowadzane bardziej efektywnie. Całość proponowanych działań ma za zadanie pobudzenie motywacji, rozwój umiejętności komunikacyjnych, zmniejszenie oporu na zmiany oraz polepszenie zdolności adaptacji w środowisku lokalnym. 3.6.1. Trening aktywizacji zawodowej Pojęcie trening aktywizacji nie ma jak dotąd ustalonej definicji, jest jednak wykorzystywane dla opisania działań z zakresu aktywizacji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym w projektach finansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego i wyrasta z zapisów dokumentów programowych Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (opis celów strategicznych POKL oraz SzOP POKL Priorytet VI i VII). Na podstawie tych dokumentów, eksperci określili następującą definicję: Aktywizacja społeczno-zawodowa to zespół działań, zmierzających do wywołania motywacji do znalezienia pracy, jej zdobycia, podjęcia i utrzymania, a także rozwoju kariery zawodowej. 3 Natomiast, według Słownika współczesnego języka polskiego, trening to: systematyczne wykonywanie odpowiednio dobranych ćwiczeń, prowadzących do uzyskania maksymalnej sprawności w jakiejś dziedzinie lub w jakiejś działalności 4. Zestawiając te dwa człony pojęcia treningu i aktywizacji społeczno zawodowej, możemy rozumieć trening aktywizacji, jako kształtowanie w osobach zagrożonych wykluczeniem uczestnikach projektów, postaw i nawyków aktywności w rozwiązywaniu problemów osobistych i zawodowych. Trening aktywizacji odbywa się poprzez ćwiczenie - pod okiem trenera aktywizacji - umiejętności związanych z poruszaniem się na rynku pracy, załatwianiem spraw urzędowych, podjęciem zatrudnienia, przy czym kluczowe w tym ćwiczeniu umiejętności powinny być wywoływanie i utrzymywanie motywacji do działania osób uczestniczących w treningu. Działania motywujące, głównie specjalistyczne oddziaływanie psychologiczne i psychospołeczne korygujące, kształtujące i rozwijające umiejętności osobiste i społeczne osób, które mają trudności w pełnej integracji społecznej i zawodowej, odpowiadają zakresowi aktywizacji społecznej. Natomiast działania związane z przygotowaniem osób zagrożonych marginalizacją do wejścia na rynek pracy i podnoszeniem ich kwalifikacji zawodowych należą 3 Pikor K., Zaparzałka A., Bezrobocie co robić?, Warszawa 2002. 4 Dunaj B. (red.), Słownik współczesnego języka polskiego. Warszawa 2005. 24