BIULETYN WAT VOL. LV, NR 2, 2006 Wp³yw niektórych procesów obróbki plastycznej metali ciê kich 87W-7Ni-3Fe-3Re na ich wybrane w³aœciwoœci JAN PIÊTASZEWSKI, JERZY MICHA OWSKI, EDWARD W ODARCZYK Wojskowa Akademia Techniczna, Wydzia³ Mechatroniki, 00-908 Warszawa, ul. S. Kaliskiego 2 Streszczenie: W artykule przedstawiono wyniki wstêpnych badañ walcowania i m³otowania na zimno metali ciê kich o sk³adzie 87%W-7%Ni-3%Fe-3%Re. Osi¹gniête rezultaty wskazuj¹, e zarówno jeden jak i drugi proces wp³ywaj¹ na poprawê niektórych w³aœciwoœci mechanicznych wymienionych metali. O wyborze m³otowania w realizacji szerokiego programu badawczego zdecydowa³a jego wysoka przydatnoœæ do obróbki d³ugich okr¹g³ych profili wykorzystywanych w technologii wytwarzania rdzeni pocisków przeciwpancernych. S³owa kluczowe: metale ciê kie WHA, wolfram, ren, obróbka plastyczna, rdzenie pocisków Symbole UKD: 621.762 1. Wstêp Obróbka plastyczna stosowana od dawna w procesach wytwarzania metali wysokotopliwych, miêdzy innymi takich, jak: wolfram, molibden, ren lub stopów tych metali, jest obszernie opisana i udokumentowana w specjalistycznej literaturze [1-8]. W literaturze dotycz¹cej klasycznych metali ciê kich typu W-Ni-Fe istniej¹ liczne informacje o metodach wytwarzania tych materia³ów, tak e z wykorzystaniem obróbki plastycznej [9-14]. W obu przypadkach wymienione s¹ czêsto te same rodzaje stosowanej obróbki, a wiêc: kucie na kowarkach (m³otowanie), walcowanie, ci¹gnienie i niekiedy wyciskanie.
182 J. Piêtaszewski, J. Micha³owski, E. W³odarczyk Na temat uzyskiwanych efektów odkszta³cenia plastycznego klasycznych metali ciê kich W-Ni-Fe przedstawiane s¹ niekiedy ró ne opinie. Istnieje miêdzy innymi pogl¹d, e celem m³otowania i walcowania wymienionych metali jest poprawa ich w³aœciwoœci wskutek wyraÿnego wyd³u enia ziaren (cz¹stek) osnowy wolframowej. Tymczasem, w jednej z publikacji [11] natrafiono na informacje, z których wynika, e najlepsze w³aœciwoœci osi¹gniêto po wyciskaniu hydrostatycznym, a m³otowanie i walcowanie spowodowa³o uzyskanie gorszych rezultatów. Jednak e wydaje siê, e uzyskanie takich wyników mog³o byæ skutkiem wadliwej metodyki badañ. Wykonane przed kilkoma laty w WAT eksperymenty na ten sam temat doprowadzi³y do uzyskania interesuj¹cych wyników, zarówno w przypadku m³otowania, jak i walcowania spiekanych prêtów z metalu o sk³adzie 90W-7Ni-3Fe. Powy szy metal po spiekaniu z faz¹ ciek³¹ charakteryzowa³ siê: granic¹ plastycznoœci przy rozci¹ganiu R e 685 MPa; wytrzyma³oœci¹ na rozci¹ganie R m 940 MPa; wyd³u eniem A 5 35%. Po procesie walcowania ze zgniotem równym 15% osi¹gniêto: granicê plastycznoœci przy rozci¹ganiu R e 870 MPa; wytrzyma³oœæ na rozci¹ganie R m 1170 MPa; wyd³u enie A 5 7,5%. M³otowanie ze zgniotem 14,5% doprowadzi³o natomiast do uzyskania: granicy plastycznoœci przy rozci¹ganiu R e 1320 MPa; wytrzyma³oœci na rozci¹ganie R m 1386 MPa. W tym ostatnim przypadku wyd³u enie A 5 osi¹gnê³o zaledwie wartoœæ 1,4%, co jest prawdopodobnie skutkiem wyraÿnego umocnienia materia³u [15-17]. Na temat metali ciê kich typu W-Ni-Fe-Re obrabianych plastycznie nie znaleziono dotychczas adnych wzmianek. Specjaliœci zajmuj¹cy siê metalami wysokotopliwymi publikuj¹ g³ównie wyniki badañ obróbki plastycznej czystego renu lub takich metali, jak np. wolfram-ren. W jednej z publikacji stwierdzono, e walcowanie i kucie na gor¹co renu oraz metali z jego dodatkiem, powinno byæ realizowane w atmosferze ochronnej. Jako powód podano kruchoœæ renu wystêpuj¹c¹ w podwy szonej temperaturze. Te same obróbki plastyczne renu na zimno powinny byæ realizowane z czêstymi wy arzaniami miêdzyoperacyjnymi, z uwagi na wysok¹ zdolnoœæ tego metalu do umocnienia [3]. Maj¹c na uwadze powy sze zalecenia oraz szereg informacji o obróbce plastycznej klasycznych metali ciê kich W-Ni-Fe, mo na domniemywaæ, e zastosowanie znanych i opisanych metod w odniesieniu do podobnych metali z dodatkiem renu umo liwi poprawê niektórych ich w³aœciwoœci.
Wp³yw niektórych procesów obróbki plastycznej metali ciê kich... 183 W niniejszym artykule, drugim z cyklu publikacji poœwiêconych badaniom mo liwoœci zastosowania obróbki plastycznej metali W-Ni-Fe-Re, przedstawiono rezultaty wstêpnych badañ. Eksperymenty te dotyczy³y m³otowania i walcowania na zimno metali o sk³adzie chemicznym 87%W-7%Ni-3%Fe-3%Re, spiekanych i przesycanych, o kszta³tach d³ugich walcowych prêtów. W poprzedniej publikacji, dotycz¹cej zawartych w literaturze informacji literaturowych na temat obróbki plastycznej metali wysokotopliwych i metali ciê - kich, wystêpowa³y zamiennie pojêcia: przeróbka plastyczna i obróbka plastyczna oraz m³otkowanie. Uznano wiêc, e zaistnia³a potrzeba dokonania dwóch wyjaœnieñ. Pierwsze z nich dotyczy przeróbki plastycznej i obróbki plastycznej. W literaturze opisuj¹cej procesy wytwarzania metali wysokotopliwych, miêdzy innymi takich jak: wolfram, molibden i ren, wymienione i omawiane s¹ ró ne metody odkszta³cenia plastycznego, okreœlane jako ich przeróbka plastyczna. S³usznie podaje siê, e bez zastosowania tych metod niemo liwe jest wytworzenie pó³fabrykatów i gotowych wyrobów, charakteryzuj¹cych siê okreœlonymi wysokimi powtarzalnymi w³aœciwoœciami. Jednak e Polska Norma PN-89/M-66001, dotycz¹ca obróbki plastycznej metali i stosowanej terminologii, definiuje wyraÿnie wszystkie metody jako obróbkê plastyczn¹. Termin przeróbka plastyczna nie jest w tej normie w ogóle wymieniony. Dlatego mo na przypuszczaæ, e nazwa przeróbka plastyczna jest okreœleniem tradycyjnym i zwyczajowym. Drugie wyjaœnienie dotyczy okreœlenia m³otkowanie. Podobnie jak poprzednio, równie w tym przypadku jest to prawdopodobnie nazwa potoczna i zwyczajowa. Niestety, jest ona niew³aœciwa, poniewa m³otkowaniem nazywana jest tak e zupe³nie inna obróbka metali. Dotyczy ona odkszta³cenia warstwy wierzchniej obrabianego metalu powoduje zmiany w³aœciwoœci tej warstwy. W procesach kucia pó³fabrykatów metali wysokotopliwych realizowanych na kowarkach i opisywanych w literaturze, odkszta³cenie plastyczne wystêpuje natomiast w ca³ej objêtoœci obrabianego materia³u, powoduj¹c zmiany jego struktury i w³aœciwoœci. W kolejnej Polskiej Normie PN-89/M-66003, dotycz¹cej kucia matrycowego metali i stosowanych okreœleñ, nazywa siê jednoznacznie kucie na kowarkach m³otowaniem, a kowarki nazywa siê tak e m³otownicami. Z powy szych powodów autorzy niniejszej i nastêpnych publikacji bêd¹ u ywaæ nazw obróbka plastyczna i m³otowanie, odnosz¹c siê jednoczeœnie z ca- ³ym szacunkiem i zrozumieniem do okreœleñ tradycyjnych, które istniej¹ w wielu cennych pozycjach literaturowych. 2. Przebieg i wyniki badañ Jak napisano we wstêpie, eksperymenty obróbki plastycznej wykonano na metalach o sk³adzie 87%W-7%Ni-3%Fe-3%Re. ród³em renu by³ zwi¹zek che-
184 J. Piêtaszewski, J. Micha³owski, E. W³odarczyk miczny renian VII amonu NH 4 ReO 4, okreœlany dawniej jako nadrenian amonu. Pó³fabrykatami do odkszta³cenia plastycznego by³y spiekane i przesycone prêty o œrednicy w zakresie od 11,0 do 12,0 mm oraz d³ugoœci pomiêdzy 120 i 130 mm. Prêty obrobiono dwiema metodami obróbki plastycznej. Jedn¹ partiê przekuto (m³otowano) na kowarce, inaczej nazywanej m³otownic¹, w temperaturze otoczenia, stosuj¹c ca³kowity sumaryczny zgniot równy 15%. Drug¹ partiê walcowano na dwuwalcowej walcarce, równie w temperaturze otoczenia, z przekroju ko³owego na przekrój prostok¹tny, do uzyskania zgniotu sumarycznego 14,5%. W obu obróbkach nie stosowano wy arzania miêdzyoperacyjnego. Po obróbce plastycznej na adnym z prêtów nie zaobserwowano jakichkolwiek wad powierzchniowych w postaci pêkniêæ lub wykruszeñ. Prêty walcowane o kszta³cie p³askowników uleg³y natomiast znacznym wygiêciom poosiowym na ca³ej ich d³ugoœci. By³o to spowodowane zastosowaniem walcarki dwuwalcowej. Tego typu zniekszta³cenia nie powstaj¹ zwykle podczas walcowania metali na walcarkach wielowalcowych (np. czterowalcowych). Po obróbce plastycznej wszystkie prêty poddano wy arzaniu w temperaturze 500 C w czasie 1 godziny. Z prêtów m³otowanych wykonano obróbk¹ skrawaniem próbki do badañ w³aœciwoœci mechanicznych oraz zg³ady metalograficzne do obserwacji mikrostruktury. Wygiêcia prêtów walcowanych uniemo liwi³y wykonanie próbek do pomiaru wytrzyma³oœci na rozci¹ganie, granicy plastycznoœci i wyd³u enia. Ograniczono siê wiêc w tym przypadku do wykonania zg³adów metalograficznych, przeznaczonych do pomiarów twardoœci i rozk³adu twardoœci oraz do obserwacji mikrostruktury. Pomiary w³aœciwoœci mechanicznych metali m³otowanych przeprowadzono zgodnie z obowi¹zuj¹cymi normami, na próbkach piêciokrotnych o œrednicy 4 mm. Twardoœæ obrobionych plastycznie próbek pomierzono metod¹ Vickersa przy obci¹ eniach 0,098 N (HV0,01) i 49,03 N (HV5), na przekrojach wzd³u nych, zgodnych z kierunkiem obróbki plastycznej. W tabeli 1 zamieszczono wybrane w³aœciwoœci mechaniczne badanych metali w stanie: po spiekaniu i przesycaniu oraz m³otowaniu ze zgniotem równym 15%. TABELA 1 Wybrane w³aœciwoœci mechaniczne metali ciê kich o sk³adzie 87W-7Ni-3Fe-3Re w stanie po spiekaniu i przesycaniu oraz dodatkowo poddanych m³otowaniu ze zgniotem z = 15% Wyszczególnienie w³aœciwoœci mechanicznych Granica plastycznoœci R e [MPa] Wytrzyma³oœæ na rozci¹ganie R m [MPa] Wyd³u enie A5 [%] Udarnoœæ K [J/cm 2 ] Spiekane i przesycane 740 1020 21,7 88,6 Stan badanych próbek Spiekane, przesycane i m³otowane z = 15% 1380 1400 3,7 32
Wp³yw niektórych procesów obróbki plastycznej metali ciê kich... 185 Na rysunku 1 przedstawiono wyniki pomiarów twardoœci Vickersa HV0,01 osnowy badanych metali (stopu W-Re) i fazy wi¹ ¹cej, zarówno po spiekaniu i przesycaniu, jak te po m³otowaniu oraz walcowaniu. Zamieszczono tak e wyniki pomiarów twardoœci Vickersa HV5. 800 713 Twardoœæ HV 600 400 535 317 323 510 560 344 348 429 200 0 po spiekaniu i przesycaniu po m³otowaniu ze zgniotem 15% po walcowaniu ze zgniotem 14,5% Osnowa W-Re Faza wi¹ ¹ca HV5 Rys. 1. Wyniki pomiarów twardoœci metali ciê kich 87W-7Ni-3Fe-3Re po spiekaniu i przesycaniu, m³otowaniu i walcowaniu Jak wynika z tabeli 1, proces m³otowania badanych metali spowodowa³ znacz¹cy wzrost granicy plastycznoœci i wytrzyma³oœci na rozci¹ganie w porównaniu do analogicznych w³aœciwoœci otrzymanych po spiekaniu i przesycaniu. Zmniejszeniu uleg³a natomiast plastycznoœæ (A 5 ). Obserwuj¹c wyniki twardoœci osnowy i fazy wi¹ ¹cej, przedstawione na rysunku 1, mo na zauwa yæ, e twardoœæ osnowy po procesie m³otowania jest zdecydowanie wiêksza ani eli po walcowaniu. Wzrost twardoœci osnowy po walcowaniu wyniós³ 4,7%, w porównaniu do twardoœci osnowy po spiekaniu i przesycaniu, podczas gdy po procesie m³otowania wyniós³ 33,2%. Obrazy mikrostruktur powierzchni wzd³u nych (zgodnych z kierunkiem odkszta³cenia plastycznego) próbek przedstawiono na rysunku 2. Obie struktury wydaj¹ siê podobne do siebie. Zarówno po m³otowaniu, jak i po walcowaniu mo na zaobserwowaæ sp³aszczenie ziaren (cz¹stek) osnowy metalu (W-Re). Ponadto mo na dostrzec uk³adanie siê ziaren osnowy w pasma zgodne z kierunkiem obróbki plastycznej. Plastyczna faza wi¹ ¹ca zosta³a czêœciowo wyciœniêta z obszarów pomiêdzy ziarnami osnowy, skupiaj¹c siê niekiedy nad osnow¹
186 J. Piêtaszewski, J. Micha³owski, E. W³odarczyk i pod ni¹. Taki obraz jest nieco bardziej widoczny w mikrostrukturze prêtów walcowanych (rys. 2b). a) b) Rys. 2. Mikrostruktury metalu 87W-7Ni-3Fe-3Re poddanego: a m³otowaniu ze zgniotem 15%; b walcowaniu ze zgniotem 14,5%. Obrazy przekrojów wzd³u nych. Powiêkszenie x500 3. Omówienie wyników badañ Opisane badania obróbki plastycznej na zimno metali ciê kich z dodatkiem renu stanowi³y wstêpny etap szerokiego programu badawczego. W tym etapie poddano próbom m³otowania i walcowania metale tylko o jednym sk³adzie chemicznym, czyli 87%W-7%Ni-3%Fe-3%Re. W obu metodach przyjêto jeden stopieñ odkszta³cenia plastycznego równy 15% i uzyskany bez stosowania wy arzania miêdzyoperacyjnego. Jako g³ówny cel przyjêto w opisanych eksperymentach sprawdzenie mo liwoœci zastosowanych urz¹dzeñ do obróbki plastycznej, w odniesieniu do poddanych takiej obróbce badanych metali. W dostêpnej literaturze nie znaleziono dotychczas adnych wzmianek o obróbce plastycznej metali ciê kich typu W-Ni-Fe-Re.
Wp³yw niektórych procesów obróbki plastycznej metali ciê kich... 187 Ponadto istotne by³o ustalenie kierunku i wartoœci zmian w³aœciwoœci mechanicznych powy szych metali poddanych odkszta³ceniom plastycznym na zimno. Uzyskane i przedstawione powy ej wyniki eksperymentów m³otowania i walcowania badanych metali na dostêpnych urz¹dzeniach pokaza³y, e w wyniku m³otowania osi¹gniêto wyraÿny wzrost zarówno granicy plastycznoœci, jak i wytrzyma³oœci na rozci¹ganie. Obie te w³aœciwoœci wzros³y odpowiednio o 83,7% i 37,2% w porównaniu do analogicznych w³aœciwoœci otrzymywanych po spiekaniu i przesycaniu. Przedstawiona na rysunku 1 twardoœæ osnowy (W-Re) odkszta³conych plastycznie metali sk³ania do dwóch interesuj¹cych spostrze eñ. Pierwsze dotyczy wysokiej sk³onnoœci renu i metali z jego dodatkiem do szybkiego umacniania wskutek obróbki plastycznej na zimno. Wynikiem umocnienia jest miêdzy innymi znacz¹cy wzrost twardoœci, co potwierdza twardoœæ ziaren (cz¹stek) osnowy. Drugie spostrze enie, jakkolwiek cenne, mo na obecnie uznaæ tylko jako hipotezê. Otó przeprowadzone procesy m³otowania i walcowania metalu o tym samym sk³adzie chemicznym przy zastosowaniu porównywalnego zgniotu ca³kowitego (15 i 14,5%) spowodowa³y uzyskanie znacz¹cej ró nicy w twardoœci ziaren (cz¹stek) osnowy. Zdecydowanie wiêksz¹ twardoœæ osnowy uzyskano po m³otowaniu. Mo na przypuszczaæ, e tak znacz¹ca twardoœæ jest w tym przypadku skutkiem wiêkszego umocnienia ziaren stopu wolframu z renem, które wynika z dzia³ania du ej jednostkowej energii odkszta³cenia plastycznego, wystêpuj¹cej podczas m³otowania. Pewnym potwierdzeniem takiej interpretacji mog¹ byæ wyniki pomiarów twardoœci fazy wi¹ ¹cej. Zarówno w metalach m³otowanych, jak i walcowanych ró nica twardoœci tej fazy jest niewielka (344 HV0,01 i 348 HV0,01). Wynika wiêc z tego, e plastyczna faza wi¹ ¹ca, która jest stopem niklu, elaza, wolframu i renu nie uleg³a tak znacz¹cemu umocnieniu jak osnowa metalu. Analiza wyników pomiarów twardoœci HV5 potwierdza fakt wiêkszej dynamiki procesu m³otowania i prawdopodobnie z tym zwi¹zanej wiêkszej twardoœci m³otowanego metalu w porównaniu do twardoœci po walcowaniu. Wzrost twardoœci HV5 po walcowaniu w stosunku do twardoœci metalu spiekanego wyniós³ 32,8%, natomiast po m³otowaniu by³ równy 57,9%. Przydatnoœæ zastosowanych procesów obróbki plastycznej, tzn. m³otowania i walcowania, okaza³a siê zadowalaj¹ca. Pewnym mankamentem zastosowanej walcarki jest jej sk³onnoœæ do zniekszta³cania walcowanych p³askowników. Ponadto walcowane p³askowniki mog¹ byæ w ograniczonym stopniu u yte do zastosowañ militarnych, gdzie preferowane s¹ g³ównie d³ugie i okr¹g³e profile. M³otowanie na zimno badanych metali z dodatkiem renu powoduje niestety szybkie umocnienie materia³u. Konieczne jest wiêc w³aœciwe dobranie wielkoœci zgniotu, który nie powoduje zniszczenia pó³fabrykatu. Szybkie umocnienie m³otowanego metalu wp³ywa tak e na wzrost obci¹ eñ narzêdzi. Stosuj¹c wiêksze
188 J. Piêtaszewski, J. Micha³owski, E. W³odarczyk zgnioty, nale y zatem przewidzieæ procesy wy arzania miêdzyoperacyjnego (rekrystalizuj¹cego). Wszystkie doœwiadczenia nabyte podczas opisanych wstêpnych badañ m³otowania i walcowania na zimno badanych metali typu W-Ni-Fe-Re spowodowa- ³y, e w kolejnych eksperymentach skoncentrowano siê na procesie m³otowania. 4. Wnioski Na podstawie przeprowadzonych i opisanych powy ej badañ sformu³owano nastêpuj¹ce wnioski: 1. Za pomoc¹ m³otowania i walcowania na zimno badanych metali, w zakresie zastosowanego zgniotu, udowodniono, e istnieje mo liwoœæ poprawy niektórych ich w³aœciwoœci mechanicznych. Plastycznoœæ metali, okreœlana przez pomiar wyd³u enia podczas rozci¹gania, zdecydowanie maleje. 2. Stwierdzono wiêksz¹ przydatnoœæ m³otowania metali W-Ni-Fe-Re, w zastosowaniach na rdzenie pocisków przeciwpancernych, w porównaniu do procesu walcowania, z uwagi na ekonomikê wykorzystania obrobionych profili. 3. Rozwi¹zanie szeregu problemów badawczych i technologicznych dotycz¹cych obróbki plastycznej rozpatrywanych metali ciê kich wymaga realizacji szerokiego programu. Program ten jest kontynuowany, a uzyskane wyniki bêd¹ sukcesywnie publikowane. Przedstawione w artykule wyniki stanowi¹ czêœæ pracy naukowej finansowanej ze œrodków Ministerstwa Nauki i Informatyzacji w latach 2004-2006 jako projekt badawczy nr 0 T00C 008 27. Artyku³ wp³yn¹³ do redakcji 30.01.2006 r. Poprawion¹ wersjê po recenzji otrzymano w marcu 2006 r. LITERATURA [1] W. RUTKOWSKI, Metalurgia proszków w nowoczesnej technice, Œl¹sk, Katowice, 1963. [2] S. STOLARZ, W. RUTKOWSKI, Wolfram i molibden, PWT, Warszawa, 1961. [3] E. M. ÑÀÂÈÖÊÉ, Ã. Ñ. ÁÓÐÕÀÍÎÂ, Ìåòàëëîâåäåíèå ñïëàâîâ òóãîïëîâêèõ è ðåäêèõ ìåòàëîâ, Íàóêà, Ìîñêâà, 1971. [4] Ì. Â. ÌÀËÖÅÂ, Òåpìè åñêàÿ îáðàáîòêà òóãîïëàâêèõ ìåòàëëîâ è èõ ñïëàâîâ, Ìåòàëëóðãèÿ, Ìîñêâà, 1974. [5] Ý. Ì. ÑÀÂÈÖÊÈÉ, Ã. Ñ. ÁÓÐÕÀÍÎÂ, Ðåäêèå ìåòàëëû è ñïëâû, ôèçèêîõèìè åñêèé àíàëèç è ìåòàëëîâåäåíèå, Èçä. Íàóêà, Ìoñêâà, 1980 [6] K. B. POVAROWA, O. A. BANNYKH, E. K. ZAVARZINA, B. D. BRYSKIN, Tungsten Alloys with Rhenium, Carbides and Oxides: Production and Properties, Proceedings of the Fourth International Conference on Tungsten Refractory Metals and Alloys; Properties and Applications, Tungsten, Refractory Metals and Alloys 4-1998, Princeton, New Jersey USA, 1998, 279-291.
Wp³yw niektórych procesów obróbki plastycznej metali ciê kich... 189 [7] Ý. Ì. ÑÀÂÈÖÊÈÉ, Ì. À. ÒÛËÜÊÈÍÀ, Ê. Á. ÏÎÂÀÐÎÂÀ, Ñïëàâû ðåíÿ, Èçä. Íàóêà, Ìoñêâà, 1965. [8] W. RUTKOWSKI, S. STOLARZ, M. RA NIEWSKA, B. WINSCH, H. RUTKOWSKA, Nowe materia³y techniczne, WNT, Warszawa, 1962. [9] I. I. BURKE, V. WEISS, Powder Metallurgy for High-Performance Applications, Syracuse University Press, 1972. [10] H. A. KUHN, B. L. FERGUSON, Powder Forging, Metal Powder Industries Federation, Princeton, New Jersey, 1990. [11] K. SIKORSKI, E. FORTUNA, K. J. KURZYD OWSKI, Zmiany mikrostruktury i w³aœciwoœci mechanicznych stopu W-Ni-Fe pod wp³ywem odkszta³cenia plastycznego i obróbki cieplnej, In ynieria Materia³owa nr 2, rok XXIII, marzec-kwiecieñ 2002. [12] EDITED BY A. BOSE AND R. J. DOWDING, Tungsten and Tungsten Alloys 1992, Proceedings of the first International Conference on Tungsten and Tungsten Alloys, Metal Powder Industries Federation, Princeton, New Jersey, 1993. [13] L. CYBULA, Z. NITA, W³aœciwoœci stopów ciê kich na rdzenie pocisków podkalibrowych i dobór technologii wytwarzania, Mat. Konf. cz. II, Amunicja 99, Ko³obrzeg 21-24 kwiecieñ 1999, 1-11. [14] A. BOSE, D. KAPOOR, L. S. MAGNESS, R. J. DOWDING, Processing strategies for tungsten heavy alloys, Tungsten Refractory Metals and Aloys-4, Proceedings of the Fourth International Conference on Tungsten Refractory Metals and Alloys: Processing, Properties and Applications, Metal Powder Industries Federation, Princeton, New Jersey, 1998, 321-339. [15] E. W ODARCZYK, J. MICHA OWSKI, J. PIÊTASZEWSKI, Wp³yw dodatku renu na w³aœciwoœci i strukturê spieków ciê kich z osnow¹ wolframow¹, Biul. WAT, 50, 12, 2001, 87-101. [16] E. W ODARCZYK, J. MICHA OWSKI, J. PIÊTASZEWSKI, W³aœciwoœci spieków WHA z dodatkiem renu, Biul. WAT, 52, 2, 2003, 17-23. [17] Sprawozdanie z projektu badawczego KBN nr 0 T00C 021 21 pt. Opracowanie podstaw technologii wytwarzania spieku ciê kiego z osnow¹ wolframow¹ o unikatowych w³aœciwoœciach u ytkowych, w zastosowaniu na rdzenie pocisków przeciwpancernych, WAT, Warszawa, 2004. J. PIÊTASZEWSKI, J. MICHA OWSKI, E. W ODARCZYK Influence of the plastic forming of heavy metalsof the 87W-7Ni-3Fe-3Re type on their chosen properties Abstract. In this paper, there have been presented results of preliminary researches of rolling and cold hammering of heavy metals consisting of 87%W-7%Ni-3%Fe-3%Re. Obtained results indicate that the first process and the second one inflict on increasing of some of the mechanical properties of the metals. Hammering as a process incorporated into the wide research program was chosen because of its usefulness in forming of long cylindrical profiles used in the manufacturing of cores of armour-piercing projectiles. Keywords: heavy metals WHA, tungsten, rhenium, plastic working, cores of projectiles Universal Decimal Classification: 621.762