Mrągowskie Studia Humanistyczne

KOŁO POLSKIEGO TOWARZYSTWA HISTORYCZNEGO W MRĄGOWIE Mrągowskie Studia Humanistyczne Pismo poświęcone historii i literaturze w regionie mazurskim Tom 6 7 2004/2005

Rada Redakcyjna: Stanisław Achremczyk, Józef Borzyszkowski, Stanisław Bułajewski, Jan Gancewski, Erwin Kruk, Krzysztof Mikulski, Jens E. Olesen, Andrzej Sakson Osoby stale współpracujące: Ryszard Bitowt, Iwona Gancewska, Zbigniew Suchecki, Karolina Wiśniewska Recenzja tomu: prof. dr hab. Andrzej Wałkówski Komitet Redakcyjny: Jan Gancewski (redaktor naczelny), Dariusz Jarosiński, Andrzej Korytko, Sławomir Sobieraj Z finansowym wsparciem Fundacji Polsko-Niemieckiej ze środków Republiki Federalnej Niemiec Mit finanzieller Unterstützung der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit aus Mitteln der Bundesrepublik Deutschland Dofinansowane przez Urząd Miasta Mrągowo z grantu nr 14/ 2005, otrzymanego w przetargu ofert publicznych na wykonanie zadania w dziedzinie kultury Na 1 str. okładki rewers medalu wybitego dla upamiętnienia Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza Medal został zaprojektowany i wybity w okresie stanu wojennego ISSN 1507-451 X, ISBN 83-89151-22-7 Edytor: Pracownia Wydawnicza ElSet, Olsztyn tel. 0 89 534 99 25, e-mail: elset@elset.pl Nakład 250 egz. DTP: ElSet; druk i oprawa: Zakład Poligraficzny UWM w Olsztynie

Słowo od Redakcji Szanowni i Drodzy Czytelnicy, Mrągowskie Studia Humanistyczne począwszy od trzeciego tomu ciągle poszerzają zakres problemowy i tematyczny. Zapraszamy do współpracy badaczy zajmujących się nie tylko historią i literaturą w regionie mrągowskim, coraz częściej udostępniamy nasze łamy autorom podejmującym zagadnienia kultury w całym regionie mazurskim (w powiązaniu z ościennymi krainami Warmii i Powiśla). Wynika stąd konieczność zmiany podtytułu pisma, którą wprowadzamy od bieżącego tomu MSH (6 7). Tom ten, podwójny także objętościowo bogatszy od poprzednich nosi szczególny charakter. Zdominowały go teksty poświęcone życiu, działalności naukowej i społecznej Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza, które są pokłosiem międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej w 150. rocznicę śmierci pastora, językoznawcy i pedagoga 3 czerwca 2005 r. w Mrągowie. Z zadowoleniem odnotowujemy coraz większe zainteresowanie naszymi Studiami w kraju i zagranicą, czego potwierdzeniem są m.in. pochlebne recenzje, opublikowane ostatnio w niemieckim roczniku Beiträge zur Geschichte Westpreusens (19/2004), jak również pozytywne opinie osób zajmujących się przeszłością i współczesnością dawnych ziem pruskich. Zapraszamy do współpracy wszystkich, którym bliska jest ta problematyka.

A R T Y K U Ł Y Wojciech Nowakowski Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego Na skrzyżowaniu szlaków. Pojezierze Mrągowskie u schyłku starożytności w układzie kontaktów między Bałtykiem a Dunajem i Morzem Czarnym Specyfiką archeologii są nie tylko wykopaliska, czyli sposób pozyskiwania źródeł szczególny jest także charakter znalezisk: są to zakurzone skorupy naczyń, przerdzewiałe ułamki narzędzi i broni, ślady osad czy cmentarzysk. Podstawowym zabiegiem badawczym jest więc porządkowanie materiałów, polegające na łączeniu ich w grupy współczesnych sobie znalezisk, o szczególnych, wyróżniających je cechach. Owe jednostki noszą niezbyt szczęśliwe miano kultur archeologicznych. Polem dalszych badań są kontakty pomiędzy poszczególnymi kulturami archeologicznymi oraz ich wzajemne oddziaływania. Narzędziem do rozpoznania takich powiązań są studia nad importami, czyli przedmiotami obcego pochodzenia, wywodzącymi się z innych kultur, czy nawet, jak to ma miejsce w przypadku wytworów znad Morza Śródziemnego znajdowanych w Europie Środkowej z zupełnie innej strefy cywilizacyjnej. Rozmieszczenie owych importów umożliwia podjęcie próby wytyczenia szlaków, łączących często bardzo od siebie odległe obszary pradziejowej Europy. Największe zainteresowanie, a nawet emocje, budzą badania nad kontaktami, które u schyłku starożytności łączyły ziemie Cesarstwa Rzymskiego z ludami Barbaricum wielkiego obszaru, sięgającego po Skandynawię i wschodnie wybrzeże Bałtyku wraz z dorzeczem Wisły, a nawet jeszcze dalej aż po stepy nadczarnomorskie na południowym wschodzie Europy. Terytorium to zgodnie z nadaną mu nazwą zamieszkane było przez barbarzyńców, a więc ludy nie-rzymskie, lecz występujące w roli partnerów Rzymian: uczestników wymiany handlowej lub rozgrywki politycznej, bądź wrogów albo sojuszników w wojnie. Dopiero poza Barbaricum rozciągała się trzecia strefa zajęta przez ludy, określane w źródłach antycznych jako dzikie niezdolne do jakiegokolwiek dialogu z Rzymianami, a przy tym budzące pełną lęku niechęć wśród normalnych barbarzyńców. Dowodem braku kontaktów tych dzikusów ze światem śródziemnomorskim jest, między innymi, nieobecność importów rzymskich 1. Na intensywność kontaktów ludów barbarzyńskich z Rzymianami nie miała właściwie wpływu odległość czy dostępność komunikacyjna świadczy o tym minimalna liczba im- 1 Na temat takiej koncepcji podziału świata w historiografii antycznej oraz XIX-wiecznej etnologii por. W. Nowakowski, Hic Suebiae finis concept of the border of the barbarous world at the East Baltic coast in Roman Period, Barbaricum 2, 1992, s. 218 230.

6 MSH 2004/2005, t. 6 7 ARTYKUŁY portów rzymskich, znalezionych na terenie Irlandii. Chociaż owa Wyspa Zimowa Hibernia była doskonale znana Rzymianom, którzy rozważali nawet jej podbój, a od brzegów rzymskiej Brytanii oddzielało ją zaledwie kilkanaście godzin bezpiecznej żeglugi po usianych wyspami, wewnętrznych wodach Morza Irlandzkiego, to liczba wszystkich zarejestrowanych w Irlandii znalezisk importów rzymskich jest zaskakująco niska 2 w przypadku monet przekracza ona niewiele wielkości znane z pojedynczych cmentarzysk z Półwyspu Sambijskiego, czy z rejonu ujścia Niemna 3. O znalezieniu się i trwałym pozostawaniu w strefie zainteresowań rzymskich poszczególnych części europejskiego Barbaricum przesądzała więc ich rola w politycznej lub ekonomicznej aktywności Rzymian. Szczególnym przykładem jest rejon występowania bursztynu na wspomnianym wyżej Półwyspie Sambijskim i na brzegach omywających go zalewów. Słynna wyprawa po złoto północy, którą zorganizowano pod koniec panowania Nerona, dotarła do commercia et litora, czyli do ośrodków handlowych na wybrzeżach Bałtyku 4, najprawdopodobniej właśnie na Sambii, od strony Zalewu Wiślanego, którego wody Rzymianie mogli uważać za końcowy odcinek Wisły. Szczegółowy opis Aestiorum gentes, zamieszczony trzydzieści lat później przez Tacyta w jego Germanii, świadczący o wyjątkowo dobrej znajomości tego ludu, potwierdza utrzymywanie stałych kontaktów z Imperium Romanum 5. Pochodzące z tego samego czasu importy rzymskie w tym tak unikatowe jak oficerski sztylet w pochwie inkrustowanej srebrem 6, jedyne znalezisko z obszaru daleko położonego od granic rzymskich 7 stanowią archeologiczne poświadczenie przekazu źródeł antycznych. Zbieżność chronologiczna występowania takich sztyletów i wspomnianej bursztynowej wyprawy Nerona, która, jako ekspedycja państwowa, musiała mieć wojskową eskortę, zachęca do łączenia tych dwóch faktów w efektowną hipotezę, niestety, pozostającą tylko przypuszczeniem. Dunaj Zalew Kuroński Zgodność obrazów szlaków antycznych, wytyczanych zarówno na podstawie przekazów starożytnych historyków, jak i w wyniku współczesnych badań archeologicznych pozwala na podobne interpretacje także w przypadku obszarów słabiej opisywanych w źródłach antycznych, takich jak Pojezierze Mrągowskie i Kraina Wielkich Jezior Mazurskich. Spektrum importów rzymskich znajdowanych w tym rejonie odbiega od standardów środkowoeuropejskiego Barbaricum; zdumiewa zwłaszcza wyjątkowo duża liczba importowanych fibul prowincjonalnorzymskich, w tym zwłaszcza wczesnych zapinek z czasów 2 Por. J. D. Bates, Roman Material from Ireland: a re-consideration, Proceedings of the Royal Irish Academy, 1973, 73/C, s. 2, 21 97. 3 Por. S. Bolin, Die Funde römischer und byzantinischer Münzen in Ostpreußen, Zeitschrift der Altertumsgesellschaft Prussia, 1922/1923 1925 (1926), Bd. 26, s. 203 240. 4 J. Kolendo, Wyprawa po bursztyn bałtycki za Nerona, Pomerania Antiqua, 1981, X, s. 25 63; reedycja w zbiorze: J. Kolendo, Świat antyczny i barbarzyńcy. Teksty, zabytki, refleksja nad przeszłością, Warszawa 1996, t. 1, s. 167 190. 5 Tacyt, Germania, s. 45; por. W. Nowakowski, Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, s. 81 82. 6 M. Ebert, Truso, Schriften der Königsberger Gelehrten Gesellschaft. Geistwissenschaftliche Klasse 3/1, Berlin 1926, s. 74 75; W. Gaerte, Urgeschichte Ostpreußens, Königsberg 1929, ryc. 159:g. 7 J. Obmann, Studien zu römischen Dolchscheiden des 1. Jahrhunderts n. Chr. Archäologische Zeugnisse und bildliche Überlieferung, Kölner Studien zur Archäologie der römischen Provinzen 4, Rahden/Westf. 2000.

Wojciech Nowakowski, Na skrzyżowaniu szlaków 7 Augusta i Tyberiusza 8. Zjawisko to może być śladem mocnej pozycji mieszkańców Mazur, realizujących z powodzeniem swoje specyficzne upodobania. Wśród okazów z Pojezierza Mazurskiego szczególnie liczne są kuszowate zapinki o taśmowatym kabłąku i nóżce zakończonej guzkiem, wydzielone jako typ Jezerine 9. Fibule takie występowały w szerokim zasięgu od Galii, poprzez południowe stoki Alp i obszary naddunajskie, aż po Bałkany, stanowiąc wyraźny ślad przetrwania tradycji celtyckich w kulturze prowincji rzymskich w czasach Augusta 10. Poza granicami Imperium zapinki typu Jezerine znajdowano pojedynczo, większe skupiska tworzyły tylko w zachowanych enklawach osadnictwa celtyckiego, w tym w tzw. kulturze puchowskiej, po obu stronach Tatr 11. Wyjątkowym zjawiskiem jest więc koncentracja znalezisk fibul typu Jezerine między dolną Wisłą a Niemnem 12 ; wyjaśnieniem tak licznego napływu tych zapinek może być tylko funkcjonowanie szlaku bursztynowego. W tym czasie prowadził on przez alpejskie i naddunajskie prowincje Cesarstwa Rzymskiego, zamieszkałe przez ludność celtycką, na północ ku wybrzeżom Bałtyku i złożom bursztynu 13. Rozmieszczenie nadbałtyckich znalezisk zapinek typu Jezerine daje podstawę do dodatkowych wniosków nad dolną Wisłą, a więc w rejonie uznawanym za najbardziej zaangażowany w handlu bursztynem, znaleziono dwie takie fibule: w Lubieszewie oraz w Starym Targu (ryc. 1:a) 14. Dalej na północ, na wybrzeżu Zatoki Gdańskiej i na Sambii nie natrafiono na żaden okaz, dwie fibule znaleziono natomiast w północnej części Krainy Wielkich Jezior: w Grzybowie, pow. giżycki (ryc. 1:b) 15, i w Kruklankach, pow. węgorzewski (ryc. 1:c) 16. Kolejny egzemplarz został odkryty dalej na północ, nad Pregołą, w miejscowości Nowaja Dieriewnia (ryc. 1:d) 17. Jeszcze jedna zapinka typu Jezerine pochodzi z okolic Szyłokarczmy (ryc. 1:e) 18, nad dolnym Niemnem, na Litwie. W tym samym rejonie, najprawdopodobniej w pobliżu Tylży, znaleziono następne dwie fibule (ryc. 1:f) 19. Wszystkie te znaleziska, 8 Por. W. Nowakowski, Masuren, Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum Polen 1, Warszawa 2001. 9 S. Rieckhoff, Münzen und Fibeln aus dem Vicus des Kastelle Hüfingen (Schwarzwald-Baar Kreis), 1975, SJ XX XII, s. 24 26, ryc. 6:9 10, tabl. 1:1 5. 10 A.-M. Adam, M. Feugére, Un aspect de l artisanat du bronze dans l arch Alpin Oriental et en Dalmatie au Ier s. av J.-C.: Les fibuls du type dit De Jezerine, Aquilea Nostra, 1982, LIII, s. 129 186; Feugére 1985, s. 257 258, tabl. 85-87. 11 K. Pieta, Die Puchov-Kultur, Nitra 1982, s. 32 34, ryc. 6. 12 W. Nowakowski, Wisła Gotlandia Niemen. Problem różnokierunkowych kontaktów nad Bałtykiem około przełomu er, Studia Gothica I, 1996, s. 219 225. 13 J. Wielowiejski, Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1980. 14 A. Żórawska, Zapinka typu Jezerine z cmentarzyska w Starym Targu, pow. malborski, w: Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski II, Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum Polen, red. J. Kolendo, A. Bursche, B. Paszkiewicz, supl. II, Warszawa 2001, s. 63 65, przyp. 7, ryc. 1:1. 15 F. E. Peiser, Das Gräberfeld bei Grzybowen, Kr. Lötzen, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1904 1915 (1915), 23/I, s. 317; por. A. Bezzenberger, Die Zeitstellung der Zangenfibel und anderen Fibeln, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1900 1904 (1909), 22, s. 472; M. Ebert, op. cit., 81, 2. 16 K. v. Stadie, Gräberfeld bei Krugklanken, Kr. Angerburg, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1919, 23/II, s. 406, ryc. 181; por. A. Bezzenberger, op. cit., s. 472; M. Ebert, op. cit., 81, 2; W. Gaerte, op. cit., ryc. 161:a. 17 Dawne Gaitzuhnen, Kr. Insterburg W. Nowakowski, Od Galindai do Galinditae, s. 60, tabl. XV:2. 18 M. Ebert, op. cit., 81, 5. 19 A. Bezzenberger, op. cit., s. 473; M. Ebert, op. cit., 81, 6 7.

8 MSH 2004/2005, t. 6 7 ARTYKUŁY Ryc. 1. Tzw. zapinki Jezerine, znalezione na obszarze między Dolną Wisłą i Niemnem: a Stary Targ, pow. Malbork; b Grzybowo, pow. Giżycko; c Kruklanki, pow. Węgorzewo; d Novaja Derevnja, rejon Gusev (Federacja Rosyjska); e Heydekrug (obecnie Šilute, Litwa); f Tilsit (obecnie Sovetsk, Federacja Rosyjska) z wyjątkiem dwóch okazów znad dolnej Wisły, układają się niemal w linii prostej, biegnącej przez Pojezierze Mazurskie ku dolnemu biegowi Niemna i wybrzeżom Zalewu Kurońskiego (ryc. 2), gdzie występowały złoża bursztynu tylko niewiele ustępujące sambijskim. Można więc przypuszczać, że rozmieszczenie fibul typu Jezerine wyznacza odgałęzienie szlaku bursztynowego, funkcjonujące obok głównej trasy prowadzącej do ujścia Wisły. Podobnie układają się na mapie znaleziska tzw. bransolet z wyrostkami oraz ich naśladownictw, należących do tego samego, późnoceltyckiego horyzontu kulturowego. Bransolety takie znane są przede wszystkim z rzymskiej prowincji Raetia nad górnym Dunaje m 20, gdzie występowały często w zespołach wraz z fibulami typu Jezerine, brak ich natomiast zupełnie na terenach na północ od Karpat i Sudetów. Wyjątkiem są znaleziska z terenów bałtyjskich: jedną bransoletę znaleziono na Pojezierzu Ełckim, na cmentarzysku w Romotach (ryc. 3:a) 21, drugi egzemplarz odkryto jeszcze w XVIII wieku w okolicach Węgorzewa 20 E. Keller, Die frühkaiserzeitlichen Körpergräber von Heimstetten bei München und die verwandten Funde aus Südbayern, Münchener Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte 37, München 1984, s. 31 32, tabl. 3:5, 7; 6:6, 8, 14, 16. 21 Museum für Vor- und Frühgeschichte, Berlin, dawne zbiory królewieckiego Prussia-Museum Pr. 5496.

Wojciech Nowakowski, Na skrzyżowaniu szlaków 9 Ryc. 2. Zasięg występowania tzw. zapinek Jezerine na obszarze między Dolną Wisłą i Niemnem Ryc. 3. Naramienniki drucikowate z końcami profilowanymi, znalezione na obszarze między Dolną Wisłą i Niemnem: a Romoty, pow. Ełk; b Pažartis, rejon Prienai (Litwa); c Karužai, rejon Lazdi ai (Litwa); d Vesnovo, rejon Krasnoznamensk (Federacja Rosyjska); e Węgorzewo; f Prienlaukis, rejon Prienai (Litwa)

10 MSH 2004/2005, t. 6 7 ARTYKUŁY (ryc. 3:e) 22, trzeci w miejscowości Wiesnowo (ryc. 3:d) 23, na północ od Pregoły. Trzy kolejne znaleziska, pochodzące z tzw. Litwy Zaniemeńskiej (ryc. 3:b-c, f) 24, układały się wzdłuż południkowo płynącego odcinka środkowego Niemna. Rozmieszczenie tych znalezisk również sugeruje istnienie szlaku, prowadzącego przez Mazury ku dolnemu biegowi i ujściu Niemna, i dalej do wybrzeży Zalewu Kurońskiego (ryc. 4). Ryc. 4. Zasięg występowania naramienników drucikowatych z końcami profilowanymi na obszarze między Dolną Wisłą i Niemnem Nieme materiały archeologiczne pozwalają więc na obserwowanie procesu formowania się i stabilizowania układu połączeń, zapewniających napływ złota północy na ziemie Cesarstwa Rzymskiego: wydaje się, że mieszkańcy Pojezierza Mazurskiego początkowo, w pierwszych dziesięcioleciach I wieku uzyskali mocną pozycję jako pośrednicy kontrolujący dostęp do bursztynu z Zalewu Kurońskiego. Przyczyną tej koniunktury była najprawdopodobniej izolacja Sambii, której mieszkańcy aż do początków drugiej połowy I wieku zachowali archaiczną strukturę kulturową z wczesnej epoki żelaza. Jej anachroniczny model wypychał mieszkańców Półwyspu Sambijskiego poza system połączeń wymiany dalekosiężnej, stwarzając koniunkturę dla ludności Pojezierza Mazurskiego. Przełamanie izolacji Sambii, czego symbolicznym przykładem może być właśnie bursztynowa 22 W. Nowakowski, Masuren, s. 114, tabl. VII:3. 23 W. Gaerte, op. cit., s. 160, tabl. V; C. Engel, Vorgeschichte der altpreußischen Stämme, Königsberg 1935, s. 262, tabl. 144; dawne Kussen, Kreis Pillkallen, obecnie Obwód Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej. 24 J. Antanavičius, ļdomūs senoviniai papuošalai, Muziejai ir Paminklai, 1969, nr 12, s. 77 78, ryc. 1 2; A. Merkevičius, Retos žalvarines apyrankes, Muziejai ir Paminklai, 1987, nr 8, s. 81 85; E. Grigalavičienė, Žalvario ir ankstyvasis geležies amžius Lietuvoje, Vilnius 1995, s. 186, ryc. 106:10.

Wojciech Nowakowski, Na skrzyżowaniu szlaków 11 ekspedycja cesarza Nerona u schyłku lat sześćdziesiątych I wieku, zmieniło tę sytuację: tzw. zapinki norycko-pannońskie, datowane przede wszystkim na czasy dynastii flawijskiej oraz na panowanie Trajana, występują już w dość podobnym rozrzucie na Mazurach, Sambii i nad Niemnem, a w następnych dziesięcioleciach, w drugiej połowie II wieku, to właśnie na Półwyspie Sambijskim importy rzymskie będą zdecydowanie częstsze niż na sąsiednich terenach. Zmniejszenie się znaczenia Pojezierza Mazurskiego w dalekosiężnym handlu bursztynem nie oznaczało zerwania dotychczasowych powiązań prześledzić je można niekiedy nie tylko na podstawie rozmieszczenia importów rzymskich, lecz także dzięki znaleziskom wyrobów barbarzyńskich. W przypadku Mazur szczególnie dogodną formą są tzw. zapinki Almgren 133 25, datowane na schyłek II wieku. Ten typ fibul powstał na Pojezierzu Mazurskim drogą specyficznego dostosowania występujących w całym środkowoeuropejskim Barbaricum tzw. zapinek grzebykowych do lokalnych gustów, a zapewne także do preferowanych rozwiązań technicznych. Poza Pojezierzem Mazurskim 26, z którego pochodzi zdecydowana większość znalezisk, koncentrujących się wyraźnie na Pojezierzu Mrągowskim (ryc. 5), zapinki Almgren 133 występowały na Sambii 27, co wyraźnie wskazuje na bliskie kontakty pomiędzy obu ośrodkami. Interesująca jest także obecność tych fibul nad środkowym i dolnym Niemnem 28 wskazuje ona, że dominacja Półwyspu Sambijskiego w handlu bursztynem nie przerwała kontaktów mieszkańców Pojezierza Mazurskiego z bursztynodajnymi wybrzeżami Zalewu Kurońskiego i plażami zachodniolitewskimi. Rozrzut zapinek Almgren 133 sugeruje przy tym, że pod koniec II wieku zaczęły się kształtować nowe połączenia, wiodące ku zachodowi: jedną taką zapinkę znaleziono na cmentarzysku w Zwierzewie, koło Ostródy 29, należącym do stanowisk tzw. kultury wielbarskiej, uważanej za ślad pobytu Gotów. Znaleziskiem jeszcze dalej wysuniętym na zachód jest fibula Almgren 133 znaleziona w granicach Berlina 30. Można więc przypuszczać, że uformowało się wówczas połączenie prowadzące od ujścia Niemna przez Mazury do nadreńskich prowincji Imperium Romanum. Bałtyk Morze Czarne Oprócz szlaków wiodących do naddunajskich, a później do nadreńskich prowincji Cesarstwa Rzymskiego istniała zapewne droga prowadząca znad Bałtyku na południowy wschód, ku Morzu Czarnemu. Jej śladem jest przekaz Ptolemeusza, wyliczającego ludy zamieszkujące obszary między Bałtykiem a Morzem Azowskim. Łańcuch ten tworzyli kolejno, licząc od pół- 25 O. Almgren, Studien über die nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Stockholm 1897, s. 68 69, Taf. VI:133. 26 Por. W. Nowakowski, Od Galindai do Galinditae, s. 39 40, tabl. VIII:1 12; A. Juga, Grób 153 z cmentarzyska w Tałtach na Pojezierzu Mazurskim, w: Officina archaeologica optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Nowakowski, A. Szela, Warszawa 2001, s. 110, przyp. 4. 27 G. Voss, Ein Gräberfeld der ersten Jahrhunderte nach Christi Geburt in Gr.-Thurwangen, Kreis Rastenburg, Sitzungsberichte der Altertumsgessellschaft Prussia 11, 1884/1885 (1886), 57, przyp. ++ ; H. Moora, Die Eisenzeit in Lettland bis etwa 500 n. Chr. II, Tl. Analyse, Tartu 1938, ryc. 18:1; A. Juga, op. cit., s. 110, przyp. 5. 28 W. Nowakowski, Od Galindai do Galinditae, s. 40. 29 A. Bezzenberger, Gräberfeld bei Abbau Thierberg, Kreis Osterode, Sitzungsberichte der Altertumsgessellschaft Prussia, 1900 1904 (1909), 22, s. 71, ryc. 38. 30 W. Nowakowski, Od Galindai do Galinditae, s. 38 39, tabl. VIII:1.

12 MSH 2004/2005, t. 6 7 ARTYKUŁY Ryc. 5. Zasięg występowania zapinek typu Almgren 133. nocnego zachodu, czyli od Bałtyku: Gythones, Galindai, Soudinoi, Stavanoi i Alanoi 31. Podane przez Ptolemeusza etnonimy Galindai i Soudinoi łączone są z wymienianymi w źródłach krzyżackich z XIII wieku nazwami dwóch terytoriów plemiennych: Galindia i Sudua, i wykorzystywane przede wszystkim w badaniach nad etnogenezą ludów bałtyjskich 32. W rozważaniach nad pradziejami Pojezierza Mazurskiego nie wolno jednak pominąć umieszczenia jego mieszkańców w wymienionym ciągu ludów, stanowiącym najprawdopodobniej odbicie szlaku komunikacyjnego, funkcjonującego w drugiej połowie I wieku 33. Ścisłe wyznaczenie jego przebiegu jest niemożliwe: można tylko przypuszczać, że prowadził 31 Claudius Ptolmaeus, Geographia, III, 5, 9; por. H. Łowmiański, Początki Polski I, Warszawa 1963, s. 171, przyp. 493. 32 Por. J. Okulicz, Grupy mrągowska i masłomęcka kultury zachodniobałtyjskiej a zagadnienie Galindai i So u- dinoi Ptolemeusza, Rocznik Białostocki, 1981 (1982), XII, s. 151 167; W. Nowakowski, Od Galindai do Galinditae, s. 83 85. 33 Opis tej części Sarmacji Europejskiej w Geografii Ptolemeusza bazował na pracy Marinosa z Tyru, przedstawiającej sytuację z końca I wieku por. E. Polaschek, Ptolemaios als Geograph, Reallexikon der Altertumswissenschaft X, suppl., szp. 695 696, 753 757.

Wojciech Nowakowski, Na skrzyżowaniu szlaków 13 on od ujścia Wisły, czyli od siedzib Gythones Gotów, przez Pojezierze Mrągowskie i Krainę Wielkich Jezior zajmowane przez Galindai, dalej ku wschodowi, zapewne przez dorzecze Czarnej Hańczy, gdzie, być może, można lokalizować Soudinoi, a następnie przez Białoruś, poprzez terytorium tzw. kultury ceramiki sztrychowanej, sięgającej wówczas niemal po Prypeć. Południowym sąsiadem kultury ceramiki sztrychowanej byli Sarmaci w tym Alanowie kontrolujący stepy nadczarnomorskie i penetrujący obszary lasostepu 34. Można więc w tej sytuacji za Stavanoi uznać ludność kultury ceramiki sztrychowanej i w ten sposób do m- knąć łańcuch ludów między Bałtykiem a Morzem Czarnym. Funkcjonowanie w I wieku szlaku wyznaczonego przez wyliczoną przez Ptolemeusza sekwencję etnonimów ma ogromne znaczenie biegnie on bowiem po skraju strefy, która w sto lat później była rejonem tzw. wędrówki Gotów. Obserwacja ta pozwala na nowe spojrzenie na problem udziału w owej migracji innych, nie-gockich, czy nawet nie-germańskich grup ludności. Kwestia ta z jednej strony ma ogromne znaczenie w rozważaniach nad funkcjonowaniem struktur politycznych ludów barbarzyńskich, z drugiej zaś dotyczy obecnej w nauce od kilkudziesięciu lat hipotezy o udziale Galindów w wędrówce Gotów 35. Choć wizja długiego marszu Galindów aż na Półwysep Iberyjski, do wizygockiej Hiszpanii, jest raczej mitem naukowym, to przemieszczanie się niewielkich grup galindzkich na południe wydaje się być całkiem prawdopodobne. Bardzo szczególnym śladem takich migracji może być znalezisko z cmentarzyska w miejscowości Krasnyj Majak, nad limanem w ujściu Dniepru 36. Grób 48 na tym stanowisku został zaopatrzony w stelę nagrobną (ryc. 6), analogiczną do gockich stel z cmentarzysk kultury wielbarskiej na Pomorzu 37. Pod nią złożono pochówki dwóch chłopców wraz z bogatym wyposażeniem, pozwalającym określić datę całego zespołu na drugą połowę II wieku. Wśród znalezisk, obok typowo sarmackich zapinek (ryc. 6:b) oraz równie charakterystycznych, niewielkich brązowych dzwonków-amuletów (ryc. 6:c), uwagę zwraca naszyjnik ze stożkowatymi zakończeniami (ryc. 6:a) 38, odbiegający zdecydowanie od form miejscowych, przypominający natomiast okazy bałtyjskie 39, w tym znaleziska z Pojezierza Mazurskiego: najbliższą analogią wydaje się być egzemplarz z Babiąt, w powiecie mrągowskim (ryc. 7) 40. Nie można więc wykluczyć, że znalezisko z grobu 48 z cmentarzyska Krasnyj Majak to właśnie ślad udziału Galindów już w pierwszej fali wędrówki Gotów ku Morzu Czarnemu. Przypuszczenia te mogą potwierdzać odkrycia z obszarów leżących po drodze na gockich cmentarzyskach w Masowie, przy ujściu Wieprza do Wisły, oraz w Masłomęczu 41, w Kotlinie Hrubieszowskiej znaleziono typowe galindzkie zapinki podkowiaste 34 T. Sulimirski, The Sarmatians, London 1970, s. 142 144, ryc. 50; por. M. B. Ščukin, Sarmaty na zemljach k zapadu ot Dnepra i nekotorye sobytija I v. v Central noj i Vostočnoj Evrope, Sovetskaja Archeologija, 1989, 75, ryc. 2. 35 R. Wenskus, D. Timpe, Galinder. 2. Historisches, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 10, Berlin New York 1996, s. 329. 36 O.A. Gej, I.A. Bažan, Zachoronenie s kompleksom veščej kruga émalej na nižnem Dnepre, Peterburgskij Archeologičeskij Vestnik, 1993, 3, s. 52 59. 37 J. Kmieciński, Zagadnienie tzw. kultury gocko-gepidzkiej na Pomorzu Wschodnim w okresie wczesnorzymskim, Acta Archaeologica Lodziensia 11, 1962, s. 101 103; K. Walenta, Obrządek pogrzebowy na Pomorzu w okresie późnolateńskim i rzymskim, Archaeologia Baltica V, 1981, s. 58 60. 38 O.A. Gej, I.A. Bažan, op. cit., s. 55, ryc. 3:2. 39 M. Michelbertas, Senais geležies amžius Lietuvoje (I IV a.), Vilnius 1986, s. 91 96, ryc. 19 23. 40 W. Gaerte, op. cit., s. 236, ryc. 180:b. 41 A. Kokowski, Schätze der Ostgoten Katalogteil, w: Schätze der Ostgoten, Bevern 1995, s. 188, ryc. 31, 45.

14 MSH 2004/2005, t. 6 7 ARTYKUŁY Ryc. 6. Krasnyj Majak, grób 48: a naszyjnik drucikowaty z końcami stożkowatymi; b zapinki; c dzwonki z brązu Ryc. 7. Zasięg występowania naszyjników drucikowatych z końcami stożkowatymi na obszarze między Morzem Bałtyckim i Morzem Czarnym (w ramach znaleziska w Babiętach)

Wojciech Nowakowski, Na skrzyżowaniu szlaków 15 zdobione emalią 42, datowane również na drugą połowę II wieku, a więc także należące do najwcześniejszego horyzontu osadnictwa gockiego na tych terenach. Jednocześnie można dostrzec przedłużenie opisanego połączenia ku północnemu zachodowi, do rejonu Wysp Duńskich. Tędy prowadził bowiem morski szlak, łączący od końca II wieku ujście Renu, pozostające w rzymskich rękach, z całym basenem Bałtyku. Tą drogą napływały do Barbaricum szklane naczynia z nadreńskich warsztatów w Kolonii i Bonn, przede wszystkim szklane rogi do picia, produkowane przez Rzymian specjalnie dla barbarzyńców. Największą ich koncentrację zarejestrowano właśnie na Wyspach Duńskich 43, ale pojedyncze egzemplarze docierały również do wschodnich wybrzeży Bałtyku, w tym także na Pojezierze Mazurskie fragment takiego rogu znaleziono na cmentarzysku w Nikutowie, koło Mrągowa 44. Przedstawione pokrótce przekazy źródeł antycznych, wsparte wynikami badań archeologicznych wskazują jednoznacznie, że od I wieku po początek III wieku Pojezierze Mazurskie odgrywało istotną rolę, jako jeden z punktów, w których przecinały się zarówno szlaki wiodące do prowincji Cesarstwa Rzymskiego, jak i drogi łączące poszczególne regiony Barbaricum. W drugiej połowie III wieku sytuacja uległa wyraźnej zmianie ustabilizowanie się wielkiej strefy gockiej, sięgającej od Bałtyku po Morze Czarne i dolny Dunaj, stworzyło ogromną arterię komunikacyjną, która najprawdopodobniej zmonopolizowała wszelkie kontakty pomiędzy skandynawską i środkowoeuropejską częścią świata barbarzyńskiego a dolnodunajskimi prowincjami Imperium. Mimo to w świadomości rzymskiej zachodni Bałtowie pozostali ludem, który swymi kontaktami ogarniał wielką część Barbaricum. Jordanes, piszący na początku drugiej połowy VI wieku, przypisywał im wielkie terytorium, sięgające aż do huńskich koczowisk 45, co mogło nie tyle oznaczać rozległość siedzib, co raczej zasięg różnorodnych oddziaływań i kontaktów. Blisko pół wieku wcześniej Kasjodor, najwybitniejszy wówczas intelektualista świata łacińskiego, przytaczał list skierowany rzekomo przez ostrogockiego władcę Italii, Teodoryka Wielkiego, do Estiów znad Bałtyku. Autentyczność tej korespondencji, którą podważa zarówno umieszczenie samego pisma w dziele funkcjonującym wówczas jako podręcznik administracji, jak i dodanie doń popisów erudycyjnych 46, pozbawionych sensu w dyplomatycznym liście, jest w tym przypadku mniej istotna. Znacznie ważniejsze jest, że nawet u schyłku starożytności w kanonie wiedzy antycznej utrzymywało się przekonanie o dużym znaczeniu obszarów nadbałtyckich Sambii czy Mazur jako ważnych partnerów w głębi Barbaricum. Można przypuszczać, że był to efekt a może już tylko wspomnienie kontaktów utrzymywanych przez kilka wieków przez środek Europy. 42 Por. A. Jabłońska, Zapinki podkowiaste z emalią w Europie Północno-Wschodniej w okresie wpływów rzymskich, Acta Baltico-Slavica, 1992 (1993), 21, s. 115 165. 43 U. Lund Hansen, Römischer Import im Norden. Warenaustausch zwischen dem Römischen Reich und dem freien Germanien, Nordiske Fortidsminder B10, København 1984, s. 104 105, ryc. 40, mapa 77. 44 W. Gaerte, op. cit., ryc. 159:d. 45 Por. Ad litus autem Oceani, ubi tribus faucibus fluenta Vistula fluminis ebibuntur, Vidivarii resident... post quos ripam Oceani item Aesti tenent... quibus in austrum adsidet gens Acatzirorum - Iord., Getica, V, 36, 5 8. 46 haec quodam Cornelio describente legitur Cas., Var., V, 2, 14 15; na temat roli Variae jako podręcznika por. R. Helm, Cassiodorus, Reallexikon für Antike und Christentum II, Stuttgart 1954, szp. 916.

16 MSH 2004/2005, t. 6 7 ARTYKUŁY ZUSAMMENFASSUNG An der Kreuzung der Straßen. Die Sensburger Seenplatte am Ende des Altertums im Netz von Kontakten zwischen Ostsee und Donau und Schwarzem Meer In archäologischen Untersuchungen lassen sich Kontakte zwischen vor- und frühgeschichtlichen Völkergruppen vor allem aufgrund von sog. Importen beobachten also Gegenständen, die in einer ganz anderen Kulturzone hergestellt worden waren. Ihre Ausbreitung ermöglicht den Archäologen Handelstraßen zu zeichnen, die oft weit entfernte Regionen des urgeschichtlichen Europas verbanden. Das größte Interesse erwecken die Kontakte zwischen dem Römischen Kaiserreich und dem sog. Barbaricum. Eine besondere Rolle spielte Bernstein, der an der Ostseeküste von einer römischen Staatsexpedition gesucht wurde (Anm. 4). Die römischen Funde zwischen Weichsel und Memel weisen darauf hin, dass im Bernsteinhandel nicht nur das Samland mit seinen weltweit reichsten Lagerstätten, sondern auch Masuren teilnahm. Ein Beispiel stellen die sog. Jezerine-Fibeln (Abb. 1) dar, die in der Augustuszeit in den römischen Donauprovinzen vorkamen (Abb. 9-010). Einige Exemplare sind auch im Barbaricum, in der Nähe der römischen Grenzen zu finden (Abb. 11) eine Ausnahme bildet eine Fundkonzentration zwischen Weichsel und Memel (Abb. 12). Die Ausbreitung der Jezerine-Fibel in diesem Gebiet zeugt davon, dass am Anfang des 1. Jh.s n.chr. eine Abzweigung der Bernsteinstraße über Masuren zur Memelmündung und dem Kurischen Haff führte (Abb. 2 Anm. 14-19). Ähnlich sieht die Ausdehnung von Armringen mit profilierten Enden aus (Abb. 3-4), die in dieselbe Zeit zu datieren sind (Anm. 20; vgl. auch Anm. 21-24). Eine Fortsetzung der Kontakte zwischen den Bewohnern Masurens und den Völkergruppen an der westlitauischen Ostseeküste und dem Mittelmemelgebiet im 2. Jh. bestätigen Funde von masurischen Fibeln des Typs Almgren 133 (Abb. 5 Anm. 25, vgl. auch Anm. 26 30). Die oben beschriebene Straße Süd-Nord kreuzte sich in Masuren mit einer Route, die West-Ost verlief. Mit diesem Weg wanderten wohl um 200 n.chr. zusammen mit den Goten einige baltische Bewohner Masurens (Galindai) nach Süd-West, bis zur Küste des Schwarzen Meeres (Anm. 35). Eine Spur davon bildet vielleicht ein Fund aus dem Gräberfeld Krasnyj Majak im Dnjepermündungsgebiet (Anm. 36). Im Grab 48 wurde dort eine Grabstele entdeckt (Abb. 6), die den Grabmarkern aus den gotischen Nekropolen im Weichselpommern ähnelt (Anm. 37). Die Grabbeigabe umfasst sowohl die sarmatischen Fibeln und Glocken-Amuletten (Abb. 6:b c), als auch ein Halsring mit kegelförmigen Enden (Abb. 6:a), der seine Gegenstücke unter den masurischen und litauischen Funden hat (Abb. 7 Anm. 39). Abbildungen: 1. Jezerine-Fibeln aus dem Gebiet zwischen der Unterweichsel und der Memel: a Stary Targ, pow. Malbork; b Grzybowo, pow. Giżycko; c Kruklanki, pow. Węgorzewo; d Novaja Derevnja, raj. Gusev (Russische Föderation); e Heydekrug (Šilute, Litwa); f Tilsit (Sovetsk, Russische Föderation). 2. Die Ausbreitung der Jezerine-Fibeln zwischen der Unterweichsel und der Memel. 3. Armringe mit profilierten Enden aus dem Gebiet zwischen der Unterweichsel und der Memel: a Romoty, pow. Ełk; b Pažarstis, raj. Prienai (Litauen); c Karužai, raj. Lazdiai (Litauen); d Vesnovo, raj. Kransoznamensk (Russische Föderation); e Węgorzewo; f Prienlaukis, raj. Prienai (Litauen). 4. Die Ausbreitung der Armringe mit profilierten Enden zwischen der Unterweichsel und der Memel. 5. Die Ausbreitung der Fibeln des Typs Almgren 133. 6. Krasnyj Majak, Grab 48. a Halsring mit kegelförmigen Enden; b Fibeln; c bronzene Glöckchen. 7. Die Ausbreitung der Halsringe mit kegelförmigen Enden zwischen Ostsee und Schwarzem Meer (im Rahmen: Fund von Babięta).

Mirosław J. Hoffmann Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Emil Hollack nauczyciel, historyk i badacz pradziejów ziemi mrągowskiej. W 80. rocznicę śmierci Emil Hollack, z zawodu nauczyciel i historyk, szczególnie duży wkład do humanistyki Prus Wschodnich wniósł jednak przede wszystkim w dziedzinie archeologii nauki, która w czasach jego młodości wypracowywała dopiero swój warsztat naukowy. Na przełomie wieków XIX i XX Hollack jako początkujący naukowiec stał się dzięki pracowitości, ogromnemu oddaniu wybranej przez siebie dziedzinie oraz niewątpliwym walorom intelektualnym jednym z najbardziej znaczących badaczy wschodniopruskiej prahistorii, a pod względem aktywności terenowej nawet jej kołem napędowym. Emil Hollack jest bodaj jednym z najbardziej kontrowersyjnych badaczy pradziejów ziem pruskich, co wynika jednoznacznie zarówno z jego bezkompromisowości 1, jak również z analizy piśmiennictwa archeologicznego Prus Wschodnich z początku XX wieku 2. Emil Hollack urodził się 17 sierpnia 1860 r. w Zielenicy, koło Górowa Iławeckiego. Jego ojciec Friedrich był nauczycielem w miejscowej szkole, natomiast matka Johanna Louise, z domu Saigge, zajmowała się domem 3. W latach 1877 1880 uczęszczał Hollack do seminarium nauczycielskiego w Waldau (obecnie Nizowje, koło Kaliningradu). Zaraz po ukończeniu szkoły podjął pracę nauczyciela w szkole w Mühlhausen (obecnie Gwardiejskoje, rejon Bagrationowsk), gdzie zatrudniony był do 1882 r. Pracę nauczyciela w szkołach o podstawowym poziomie nauczania kontynuował potem w latach 1883 1886 w Labiau (obecnie Pollesk), a następnie do 1902 r. w Królewcu. W 1893 r. Hollack zdał egzamin na stopień nauczyciela szkoły średniej, a w roku następnym uzyskał uprawnienia rektora. W latach 1902 1904 był rektorem Miejskiej Szkoły Budowlanej w Królewcu, a potem na u- czycielem. Na emeryturę odszedł w 1924 r. Hollack ożenił się z Pauline Passarge, a owocem tego związku było czworo dzieci syn oraz trzy córki o losach których nie uzyskano bliższych informacji. 1 Widocznej przede wszystkim w treści jego cytowanej korespondencji do Arthura Semraua. Por. M. J. Hoffmann, B. Wawrzykowska, Trzy listy Emila Hollacka do Artura Semrana. Przyczynek do dziejów archeologii Prus Wschodnich i Zachodnich, Rocznik Muzeum Okręgowego w Toruniu, 2005, t. 13/14, s. 139 167. 2 Por. np. F. E. Peiser, Gräberfeld bei Warengen, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1919, Bd. 23, s. 319 327; idem, Eine byzantische Scheibenfibel, ibidem, s. 373 377. Por. komentarz: M.J. Hoffmann, Felix Ernst Peiser archeolog i orientalista, Borussia, 1992, z. 5, s. 129. 3 H. Crome, Hollack Emil, w: Altpreussische Biographie, Bd. 1, red. Chr. Krollmann, Königsberg 1941, s. 284.

18 MSH 2004/2005, t. 6 7 ARTYKUŁY Prahistorią zafascynował się Hollack już w dzieciństwie, a bezpośrednim impulsem tej wczesnej pasji były jak po latach wspominał liczne kurhany znajdujące się na gruntach jego rodzinnej wsi 4. Jeden z tych kurhanów badany był w 1879 r. przez Richarda Klebsa 5 i, jak można domniemywać, nastoletni wówczas Emil uczestniczył w tych wykopaliskach, a przynajmniej o nich wiedział. Zainteresowania Hollacka odległą przeszłością zaowocowały decyzją o wstąpieniu do Towarzystwa Starożytności Prussia w Królewcu, w szeregi którego przyjęty został w wieku trzydziestu lat 22 maja 1891 r. Już po kilku miesiącach powierzono mu stanowisko kustosza biblioteki towarzystwa 6. Do jego obowiązków należały opieka nad księgozbiorem, wypożyczenia oraz sporządzanie rocznych sprawozdań, które z reguły były potem publikowane 7. Początkowo Hollack był w Prussii, jak się zdaje, postacią mało rozpoznawaną, znaną głównie osobom, korzystającym z biblioteki towarzystwa. Jednakże szybko jego pozycja w stowarzyszeniu wyraźnie wzrosła. Wskazywać może na to fakt coraz częstszego powierzania mu prowadzenia badań terenowych interwencji archeologicznych oraz wykopalisk. Już w lipcu 1891 r. wraz z Bezzenbergerem poszukiwał kamiennego posągu pruskiego w Hussehnen, rej. Bagrationowsk. Niedługo potem realizował badania powierzchniowe na Mierzei Kurońskiej w rejonie Nidy oraz Grabschter Haaken, rejestrując i lustrując kilkadziesiąt obiektów archeologicznych o różnej metryce, od neolitu do średniowiecza. Okres największej aktywności badawczej Hollacka to lata 1896 1907, gdy spędzał najwięcej czasu w terenie badając i weryfikując liczne stanowiska archeologiczne pod kątem przygotowywanego atlasu archeologicznego Prus Wschodnich. W okresie tym badał łącznie 81 stanowisk archeologicznych najwięcej z wszystkich prahistoryków prowadzących w tym czasie wykopaliska z ramienia Prussii. Dorobek ten jest tym bardziej godny podkreślenia, że jako na uczyciel mógł Hollack na działalność terenową przeznaczyć tylko dni wolne od zajęć w szkole ferie, niedziele, a także święta Wielkiej Nocy i Zielone Świątki. Zauważyć zresztą warto, że swoich największych odkryć terenowych dokonał właśnie w Zielone Świątki 8. Ze względu chociażby na intensywność badań wykopaliskowych Hollacka wymienić warto stanowiska archeologiczne przez niego badane 9. Ze schyłku neolitu rozkopał w latach 1894 oraz 1898 siedem osad kultury rzucewskiej, w tym pięć z Nidy oraz po jednej z Pillkoppen oraz Grabschter Haaken na Mierzei Kurońskiej. Stanowiska z Nidy oznaczone w literaturze jako pięć pagórków tworzyły zespół ściśle ze sobą związanych terytorialnie obozowisk wydmowych, a część ceramiki z badań Hollacka znajduje się obecnie w zbiorach Działu Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Z wczesnej epoki żelaza Hollack badał siedem nekropoli kurhanowych i płaskich (Biegiethen, rej. Zielenogradsk, Dubki, rej. Bagrationowsk, Kremniewo, rej. Zielenogradsk, Krosno, pow. Elbląg, Marinskoje, rej. Zielenogradsk, Piasty Wielkie, pow. Bartoszyce oraz Pokrowskoje, rej. Zie- 4 E. Hollack, Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen, Glogau Berlin 1908, s. 53. 5 M.J. Hoffmann, Źródła do kultury i osadnictwa południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., Olsztyn 1999, s. 199. 6 Mitglieder-Verzeichnis, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1892, Bd. 17, s. 7. 7 Np. E. Hollack, Bibliotheksbericht, ibidem, 1895, Bd. 19, s. 221 234 oraz idem Bibliotheksbericht, ibidem, 1896, Bd. 20, s. 140 151. 8 A. Bezzenberger, Bericht über das Geschäftsjahr 1896/97, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1909, Bd. 22, s. 494 495. 9 Łącznie co najmniej 83.

Mirosław J. Hoffmann, Emil Hollack nauczyciel, historyk i badacz pradziejów ziemi mrągowskiej 19 lenogradsk), a z młodszego okresu przedrzymskiego dwa cmentarzyska kultury przeworskiej w Gródkach i Łącku Małym, koło Działdowa. Bardzo ważnym stanowiskiem w działalności terenowej Hollacka była osada bagienna z przełomu er w Babiętach, pow. Mrągowo. To unikalne w skali ziem pruskich osiedle usytuowane przy podmokłym, południowo-wschodnim brzegu jeziora Tejsowo badał Hollack w 1900 r. W trakcie badań stwierdził faszynową konstrukcję osady oraz odkrył liczne zabytki ruchome, m.in. żelazną zapinkę o konstrukcji lateńskiej 10. Większość badanych przez Hollacka stanowisk archeologicznych to nekropole z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów, których rozkopał łącznie aż czterdzieści osiem, w tym: Babięta, Bahnau, rej. Bagrationowsk, Bezymianka, rej. Zielenogradsk, Biedkowo, pow. Braniewo, Bronikowo, pow. Mrągowo, Carben, rej. Bagrationowsk, Doliwy, pow. Olecko, Domnicksruh, rej. Bagrationowsk, Ekritten, rej. Zielenogradsk, Goithenen, rej. Zielenogradsk, Grebieten, rej. Zielenogradsk, Henskischken, rej. Dobrowolsk, Kadgiehnen, rej. Polessk, Kirpehnen, rej. Zielenogradsk, Koczek, pow. Pisz (trzy cmentarzyska), Kremniewo, rej. Zielenogradsk, Krugłowo, rej. Zielenogradsk, Langendorf, rej. Bagrationowsk, Lapsau, rej. Guriewsk, Lasowiec, pow. Mrągowo, Lejdy, pow. Bartoszyce, Lengniethen, rej. Zielenogradsk, Ładuszkin, rej. Bagrationowsk, Machary, pow. Mrągowo, Miętkie, pow. Szczytno (dwa cmentarzyska), Mojtyny, pow. Mrągowo, Muromskoje, rej. Zielenogradsk, Nawiady, pow. Mrągowo, Nikutowo, pow. Mrągowo, Perteltnicken, rej. Zielenogradsk, Poddubnoje, rej. Zielenogradsk, Prusinowa Wólka, pow. Mrągowo, Seefeld, rej. Zielenogradsk, Siegesdicken, rej. Zielenogradsk, Sławosze, pow. Kętrzyn, Spiglówka, pow. Kętrzyn, Spychówko, pow. Szczytno, Stare Kiejkuty, pow. Szczytno (dwa cmentarzyska), Stare Kiełbonki, pow. Mrągowo, Stare Muntowo, pow. Mrągowo, Steinerkrug, rej. Zielenogradsk, Tiulenino, rej. Zielenogradsk, Trentitten, rej. Zielenogradsk, Uklanka, pow. Mrągowo, Wilkieten, rej. Sowietsk, Wittkampen, Kr. Stallupönen oraz Zdory, pow. Pisz (folia x 2). Emil Hollack badał też sondażowo lub wykopaliskowo osiemnaście stanowisk archeologicznych datowanych na wczesne średniowiecze w tym: trzy grodziska (Barthenen, rej. Zielenogradsk, Brąswałd, pow. Olsztyn i Zielenica, pow. Bartoszyce), osadę bagienną w Witoszewie, pow. Iława, oraz cmentarzyska w: Blöcken, rej. Polessk, Bludau, rej. Zielenogradsk, Detlevsruh, rej. Prawdinsk, Ekritten, rej. Zielenogradsk, Geidau, rej. Zielenogradsk, Kielary, pow. Olsztyn, Kirpehnen, rej. Zielenogradsk, Nastrehnen, rej. Zielenogradsk, Rumy, pow. Szczytno, Schakumehlen, rej. Oziersk, Schlecken, rej. Zielenogradsk, Schugsten, rej. Zielenogradsk, Sorthenen, rej. Zielenogradsk oraz Wólka Dymerska, pow. Szczytno. Wielka liczba wykopalisk Hollacka i krótki czas ich realizacji sugerują, że jego badania miały amatorski charakter, a poziom ich odbiegał nawet od ówczesnych, niezbyt przecież rygorystycznych wymogów. Faktycznie, takie zarzuty pod adresem Hollacka kierował m.in. następny po Bezzenbergerze przewodniczący Towarzystwa Starożytności Prussia, Felix Ernst Peiser. Znamiennym jest jednak, że miało to miejsce dopiero w drugiej dekadzie XX wieku, a więc wtedy, gdy Hollack był już w Prussii persona non grata 11. Jak zatem 10 E. Hollack, Die archäologische Erforschung Masuren in den Jahren 1899-1903, Mitteilungen der Literarischen Gesellschaft Masovia, 1903, t. 9, s. 207 217. Wyjątkowość tego osiedla potwierdzona została podczas badań w lecie 1937 r., gdy odkryto m.in. brązowe i srebrne denary Trajana, brązową szpilę oraz żarna kamienne por. D. Bohnsack, Neue Bodenfunde, Altpreussen, 1938, Bd. 3, s. 29, 61. 11 M.J. Hoffmann, Felix Ernst Peiser, s. 129.

20 MSH 2004/2005, t. 6 7 ARTYKUŁY pod względem poziomu merytorycznego wyglądały jego wykopaliska? Najwięcej danych do metodyki terenowych badań Hollacka wnosi monografia zachodniobałtyjskiego cmentarzyska w Mojtynach 12, które badane było od 19 do 29 marca 1904 r. Przedłużająca się wiosną owego roku surowa zima sprawiła, że podczas wykopalisk ziemia była jeszcze zamarznięta 13 i przykryta śniegiem. Mimo to Hollack uznał panujące warunki atmosferyczne za korzystne, motywując, że podczas odkrywania i oczyszczania pochówków zabytki nie przemieszczały się, lecz tkwiły w ziemi in situ, co sprawiało, że możliwe było prowadzenie dokładnego protokołu znalezisk. Zamarzniętą warstwę humusu rozkruszano kilofami i siekierami, a w bezpośrednim sąsiedztwie występowania grobów palono ogniska, dzięki czemu ziemia odtajała, umożliwiając ich eksplorację 14. Podstawową formą dokumentacji polowej tych wykopalisk były zdjęcia fotograficzne. Na podstawie opublikowanych rycin, które sporządził opierając się na dokumentacji fotograficznej artysta malarz, a także rysownik Prussii Carl Bublitz, stwierdzić można, że cmentarzysko w Mojtynach badano wybiórczo, a więc odsłaniano tylko miejsca, gdzie spodziewano się pochówków, których lokalizację określano poprzez sondowanie szpilą. Do preparowania inwentarzy grobowych używano sit, co wskazywać może na znaczną dokładność tych badań 15. Wydaje się, że również inne badania wykopaliskowe Hollacka prowadzone były w podobny sposób, a więc przyjąć można, że nie odbiegały od przyjętej wówczas metodyki. W działalności terenowej zasłużył się Hollack przede wszystkim jako badacz galindzkich cmentarzysk z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Wykopaliska tych nekropoli rozpoczął w lecie 1899 r., eksplorując stanowisko w Zdorach, pow. Pisz, które badane było już dziesięć lat wcześniej przez Georga Bujacka 16. Nawiasem mówiąc, było to zdaniem Hollacka jedyne zachodniobałtyjskie cmentarzysko z południowo-wschodnich Mazur zarejestrowane i rozpoznane wykopaliskowo przed 1899 r. Nie było to prawdą, niemniej Hollack, rozpoczynając z inicjatywy Adalberta Bezzenbergera 17 badania terenowe w południowo- -wschodnich Mazurach mowa tu o południowej części powiatu Mrągowo oraz powiatach Pisz i Szczytno wkroczył niejako na prawie dziewiczy, nierozpoznany właściwie teren. Jednak dzięki intensywnym pracom terenowym licznym badaniom sondażowym i wykopaliskowym 18 po zaledwie piętnastu latach, w przededniu I wojny światowej południowo- -wschodnie Mazury przestały być białą plamą na pradziejowej mapie Prus Wschodnich, a nawet wyróżniały się względnie dobrym rozpoznaniem archeologicznym. Jeszcze latem 1899 r., po zakończeniu wykopalisk w Zdorach badał Hollack cmentarzyska w Starych Kiełbonkach i Uklance. Jesienią tego samego roku rozkopał dwa duże cmentarzyska w Babiętach oraz oddaloną od niego o zaledwie 0,5 km nekropolę w Prusinowej Wólce. W 1900 r. prowadził wykopaliska osady bagiennej położonej przy jeziorze Tejsowo. Wiosną i latem 1901 r. rozkopał rozległe cmentarzysko w Lasowcu, koło Mrągowa, a w latach 1902 1903 bardzo dużą nekropolę w Spychówku. W 1903 r. badał dwa cmentarzyska w Starych Kiejkutach oraz dwie nekropole w Miętkiem, a jesienią 1903 oraz 12 E. Hollack, F. E. Peiser, Das Gräberfeld von Moythienen, Königsberg 1904. 13 Do głębokości 0,4 0,6 m. 14 E. Hollack, F. E. Peiser, op. cit., s. 39 40. 15 Ibidem, ryc. 45. 16 G. Bujack, Sdorren, Kr. Johannisburg, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1890, Bd. 15, s. 177. 17 E. Hollack, F. E. Peiser, op. cit., s. 1. 18 Realizowanym głównie przez E. Hollacka i od 1904 r. przez F. E. Peisera.

Mirosław J. Hoffmann, Emil Hollack nauczyciel, historyk i badacz pradziejów ziemi mrągowskiej 21 w marcu i wrześniu 1904 r. rozległe cmentarzysko w Macharach, by w marcu 1904 r. rozkopać wspomnianą już wcześniej nekropolę w Mojtynach. W tym samym roku, w lecie badał również cmentarzysko w Muntowie Starym oraz we wrześniu w Nawiadach 19. W okresie swojej aktywnej działalności w Towarzystwie Starożytności Prussia Emil Hollack czynnie uczestniczył w zwoływanych co miesiąc zebraniach. Na posiedzeniu 21 marca 1902 r. wygłosił wykład o kartowaniu stanowisk archeologicznych w Prusach Wschodnich oraz pilnej potrzebie opracowania mapy archeologicznej Prus Wschodnich. Zadanie pełnej inwentaryzacji stanowisk archeologicznych prowincji przejął po zmarłym rok wcześniej wschodniopruskim konserwatorze zabytków również członku Prussii Adolfie Bötticherze 20. Zgłosił również wniosek o wykup przez prowincję gruntów, na których znajdują się pruskie grodziska i wały, w tym szczególnie niszczone grodzisko Zamczysko, koło Olecka 21 identyfikowane z rodową siedzibą wodza Jaćwingów, Skomanda 22. Z kolei na spotkaniu Prussii 16 marca 1906 r. wygłosił odczyt o pionierze wschodniopruskiej prahistorii Christianie Gabrielu Fischerze profesorze z Królewca, który na początku XVIII wieku opublikował kilka artykułów o starożytnościach. Fischer uznawał na przykład kamienne toporki za kamienie piorunowe 23. Na posiedzeniu następnym, 20 kwietnia 1906 r. rozpatrywał Hollack problem przesądów ludowych związanych z toporkami kamiennymi. Wspomniał, m.in. jak to podczas swoich badań w Perwelk, na Mierzei Kurońskiej nie mógł pozyskać od okolicznych mieszkańców żadnego toporka, bowiem ludzie bezgranicznie wierzyli w uzdrawiającą moc tych przedmiotów 24. Zaangażowany w pracę zawodową i obarczony liczną rodziną Hollack przeznaczać mógł na badania terenowe tylko dni wolne od pracy zawodowej. Nie pozostawało mu więc dużo czasu na opracowanie wyników swoich wykopalisk i ich upowszechnienie w druku. W tej sytuacji za obszerny uznać należy jego dorobek piśmienniczy, na który składa się dwadzieścia osiem publikacji o tematyce archeologicznej i historycznej, w tym pięć książek oraz w głównej mierze sprawozdania z badań terenowych oraz z działalności biblioteki Towarzystwa Starożytności Prussia. Wśród archeologicznych publikacji Hollacka największą wartość źródłową ma Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen. Wydana w 1908 r. książka jest atlasem stanowisk archeologicznych Prus Wschodnich, której wartość do dziś jest nie do przecenienia. Książka ta ukazała się w wydawnictwie Carla Fleminga w Berlinie i składa się z dwóch części kolorowej mapy Prus Wschodnich w skali 1:300 000 z naniesionymi stanowiskami archeologicznymi oraz obszernego komentarza liczącego 321 stron tekstu. Głównym rozdziałem części opisowej jest katalog stanowisk archeologicznych w układzie alfabetycznym. Informacje o nich opatrzone są odsyłaczami do źródeł literatury, danych archiwalnych oraz zbiorów. W końcowej jego części znajdują się kilkustronicowe sprostowania i uzupełnienia. Katalog poprzedzony jest bardzo obszernym Wprowadzeniem do studiowania mapy (Einführug in das Studium der Karte). Rozdziałem ułatwiającym korzystanie z atlasu jest swoisty indeks rzeczowy (Sachliche Übersicht), będący wykazem poszcze- 19 E. Hollack, F. E. Peiser, op. cit., s. 1 2. 20 Sitzung am 21. März 1902, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1900, Bd. 22, s. 506. 21 Ibidem, s. 507. 22 M. Murinius, Kronika mistrzów pruskich, Olsztyn 1989, s. 93 95. 23 Sitzung am 16. März 1906, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1919, Bd. 23, Tl. II, s. 512 513. 24 Sitzung am 20. April 1906, s. 515.