KRAJOWA RADA KURATORÓW WARSZAWA Warszawa, 21 stycznia 2015 roku 00-950 Warszawa, Al. Ujazdowskie 11 e-mail: krajowarada.kuratorow@o2.pl tel.: 695 984 360, 603 294 416, 503 487 671 KRK 5/IV/2015 Pan CEZARY GRABARCZYK MINISTER SPRAWIEDLIWOŚCI 00-950 Warszawa, Al. Ujazdowskie 11 Krajowa Rada Kuratorów wykonując swoje ustawowe zadania wynikające z przepisu art. 46 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. (Dz. U. 2001 nr 98, poz. 1071), uprzejmie przekazuje opinię do projektu założeń projektu ustawy o zmianie ustawy- Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 23 września 2014 roku. Poniższe uwagi są przejawem troski środowiska zawodowych kuratorów sądowych o podejmowanie działań zmierzających do poprawy funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, także w odniesieniu do roli i zadań Kuratorskiej Służby Sądowej. W przedstawionym projekcie założeń dostrzegalna jest troska, ażeby proponowane rozwiązania uwzględniały zmiany w stosunkach społecznych jakie zaistniały w naszym kraju w okresie ostatnich kilkunastu lat w zakresie przenikania się tradycyjnych ról społecznych i zacierania granic pomiędzy nimi, także w kwestiach dotyczących postaw rodzicielskich. Przedstawione rozwiązania uwzględniają postulaty wielu grup społecznych zainteresowanych uregulowaniem tej materii prawa rodzinnego w sposób zbieżny z Konwencją o Prawach Dziecka i Kartą Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Są one niezwykle ważne dla prawidłowego kształtowania stosunków społecznych w zakresie odpowiedzialnego rodzicielstwa. Zmierzają do zapewnienia możliwie równorzędnej obecności obojga rodziców w życiu i wychowaniu dziecka, w sytuacji 1
rozwodu lub życia w rozłączeniu. Wynikają z potrzeby dbałości o dobro dziecka i ochronę jego pozycji, pomimo konfliktu pomiędzy rodzicami. Proponowane zmiany powinny wpłynąć pozytywnie na wyrównanie pozycji obojga rodziców w zakresie sprawowania opieki i wychowania wspólnych dzieci. Należy również oczekiwać, że ich nadrzędnym celem jest dążenie do ograniczenia konfliktów pomiędzy rodzicami w kwestiach związanych z opieką i wychowaniem dzieci, a w szczególności przeciwdziałaniu wykorzystywania dziecka jako instrumentu w walce przeciwko drugiemu z rodziców. Krajowa Rada Kuratorów pragnie podkreślić, że co do zasady pozostawienie obydwojgu rodzicom prawa do wykonywania władzy rodzicielskiej po orzeczeniu rozwodu jest słuszna, a automatyzm w zakresie orzekania o jej ograniczeniu temu z rodziców, który nie sprawuje bezpośredniej pieczy nad małoletnimi dziećminiewskazany. Uzasadnione jest, ażeby ingerencja sądu w sposób wykonywania władzy rodzicielskiej poprzez jej ograniczenie (czy też pozbawienie), następowała wyłącznie na zasadach ogólnych, to jest w sytuacji zagrożenia dobra dziecka, rażącego nadużywania władzy rodzicielskiej, czy też rażącego jej zaniedbywania (także poprzez długotrwały i uporczywy brak zainteresowania osobą dziecka). Pragniemy jednak zauważyć, że choć używany termin ograniczenie może mieć wydźwięk pejoratywny, to w sytuacji, gdy po orzeczeniu rozwodu rodzice zamieszkują w rozdzieleniu ich udział w wychowaniu dziecka i zaspokajaniu jego potrzeb jest różny. Aktywność każdego z rodziców jest przede wszystkim konsekwencją tego, który z nich sprawuje bezpośrednią pieczę nad małoletnim dzieckiem. Rola rodzica, który pieczy takiej nie sprawuje jest w sposób oczywisty ograniczona z przyczyn od niego niezależnych, lecz wynikających z zamieszkiwania w rozdzieleniu od dziecka. Nie ma jednak niczego wspólnego z instytucją ograniczenia prawa do wykonywania władzy rodzicielskiej wynikającą z wydania zarządzeń opiekuńczych uwzględnionych art. 109 2 krio. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że bardzo często strony postępowania o rozwód, separację, czy też toczącego się na podstawie przepisów art. 107 krio. są ze sobą znacząco skonfliktowane, a osią tego konfliktu są także kwestie związane z wykonywaniem władzy rodzicielskiej. Nagminnie dochodzi do sytuacji, w których małoletnie dzieci są w tych konfliktach traktowane w sposób instrumentalny 2
i przedmiotowy, poddawane nieuprawnionym wpływom ze strony rodziców, czy też zawłaszczane, izolowane od drugiego rodzica, bądź krzywdzone emocjonalne poprzez inne, całkowicie niedopuszczalne zachowania osób dorosłych. Dlatego też, w celu zminimalizowania ryzyka wystąpienia elementów konfliktogennych koniecznym wydaje się, ażeby każdorazowo sąd orzekał co najmniej o miejscu zamieszkania dziecka (w sposób tożsamy z miejscem zamieszkania tego z rodziców, któremu powierzone zostanie sprawowanie bezpośredniej pieczy nad osobą dziecka), a także kontaktach tego z rodziców, który pieczy takiej nad dzieckiem sprawował nie będzie. Także w przypadku orzeczeń o pieczy naprzemiennej. W pełni uzasadnionym jest ujednolicenie praktyki, tak aby każdorazowo kwestie te znalazły odzwierciedlenie w orzeczeniach sądu zapadających w sprawach o rozwód i separację, a także tych wydawanych w oparciu o przepisy art. 107 krio. Bez wątpienia inicjatywa w zakresie określenia sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem winna spoczywać przede wszystkim na rodzicach. Dlatego też, rodzice każdorazowo przed wyznaczeniem terminu pierwszego posiedzenia sądu winni przedstawić propozycję takiego porozumienia, niezależnie od tego czy zawarte w nim rozwiązania będą ze sobą spójne, czy też rozbieżne (proponujemy modyfikację brzmienia art. 207 3 kpc. i odpowiednie zapisy w znowelizowanym brzmieniu art. 58 krio. i 107 krio.). Prawdopodobnym jest, że niewielka liczba dotychczas zawartych porozumień w sprawach o rozwód i separację wynika z niewiedzy stron o możliwości przedstawienia takiego porozumienia. W przypadku rodziców, którzy nie byli w stanie osiągnąć porozumienia uzasadnionym wydaje się, ażeby każdorazowo sąd przedstawiał im propozycję jego wypracowania poprzez udział w mediacji. Jednakże, wprowadzenie obligatoryjności udziału w mediacji może budzić wątpliwości, w szczególności ze względu na to, że jedną z jej elementarnych zasad jest dobrowolność. Porozumienie, czy też orzeczenie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej winno być przede wszystkim zbieżne z dobrem dziecka, stąd koniecznością wydaje się uzyskanie jego stanowiska w tej kwestii. Przeprowadzenie tej czynności wymaga uwzględnienia takich czynników jak poziomu rozwoju intelektualnego i emocjonalnego dziecka, a przede wszystkim zdolności do wyrażenia przez nie takiego stanowiska. Dlatego też, Krajowa Rada Kuratorów postuluje, ażeby w przypadku dzieci poniżej 3
13 roku życia stanowisko takie było odbierane przez biegłego psychologa, bądź przy jego udziale. Kompetencje w tym zakresie mogłyby zostać nadane również Rodzinnym Ośrodkom Diagnostyczno- Konsultacyjnym, przy uwzględnieniu w przepisach rangi ustawy delegacji do wydania szczegółowego rozporządzenia w sprawie warunków i sposobu odbierania stanowiska, a także wykonywania na zlecenie sądu badań małoletnich dzieci dla potrzeb postępowania w sprawach opiekuńczych, o rozwód i separację, a także sporządzania na ich podstawie opinii (obecnie kwestie te nie są unormowane i istnieją w tym zakresie bardzo różnorodne praktyki). W aktualnym stanie prawnym Rodzinne Ośrodki Diagnostyczno- Konsultacyjne nie są uprawnione do wykonywania na zlecanie sądu badań w sprawach opiekuńczych (vide: stanowisko Biura Spraw Konstytucyjnych Prokuratury Generalnej RP wyrażone w piśmie z 17 kwietnia 2013 roku, oznaczonym PG VIII TKw 38/12, stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich wyrażone w piśmie z 14 lutego 2013 roku, oznaczone RPO-691996- IV11/MK, stanowisko Ministerstwa Sprawiedliwości wyrażone w piśmie z 25 kwietnia 2013 roku, oznaczonym DSO-I-510-11/13/2). W przypadku porozumień o wykonywaniu władzy rodzicielskiej i kontaktach z dzieckiem zatwierdzonych przez sąd i ocenionych jako zbieżne z dobrem dziecka, wydaje się celowym, ażeby ich treść została przeniesiona do końcowego orzeczenia w sprawach o rozwód i separację, a także w postępowaniach prowadzonych na podstawie przepisów art. 107 krio., tak aby w przypadku ich nieprzestrzegania możliwym było zastosowanie przez analogię środków uwzględnionych w art. 598 15 2 kpc. Celowe jest rozważenie możliwości wprowadzenia rozwiązania, w którym wypracowane przez rodziców porozumienie w sprawie wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem obowiązywałoby już w ramach zabezpieczenia na czas trwania postępowania, co pozwoliłoby zweryfikować jego funkcjonowanie i przestrzeganie przez strony. Należy podkreślić, że konieczność wnikliwego rozpoznania sytuacji opiekuńczej i wychowawczej dzieci dla potrzeb postępowania w sprawach o rozwód, separację, a także tych prowadzonych w oparciu o przepisy art. 107 krio. z dużym prawdopodobieństwem skutkowała będzie dalszym wzrostem liczby wywiadów środowiskowych wykonywanych przez zawodowych kuratorów sądowych wykonujących orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich. Niosła za sobą będzie 4
również wzrost wydatków na wynagrodzenia dla biegłych za opinie sporządzane dla potrzeb tych postępowań. Reasumując, Krajowa Rada Kuratorów postuluje: 1. Zaniechanie automatycznego ograniczania prawa do wykonywania władzy rodzicielskiej w sprawach o rozwód, separację, a także tych prowadzonych na podstawie art. 107 krio., jednemu z rodziców o ile nie wynika to z potrzeby wydania zarządzeń opiekuńczych w sytuacji zagrożenia dobra dziecka, o której mowa w art. 109 1 krio. 2. Wprowadzenie obligatoryjności przedstawienia sądowi przez rodziców propozycji porozumienia o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktach z dzieckiem w toku postępowania o rozwód, separację, prowadzonych na podstawie art. 107 krio. 3. Rozważenie możliwości wprowadzenia porozumienia o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej także dla potrzeb wydania zabezpieczenia na czas trwania postępowania we wskazanych powyżej kategoriach spraw. 4. Szersze wykorzystanie instytucji mediacji w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem, w szczególności poprzez nałożenie na sędziego obowiązku każdorazowego przedstawienia rodzicom, którzy nie osiągnęli porozumienia w tych kwestiach, bądź przedstawione przez nich porozumienie nie zostały przez sąd zaakceptowane, propozycji wypracowania go w toku mediacji. 5. Wprowadzenie rozwiązań dla pełnego wykorzystania przez sąd możliwości wysłuchania dziecka w sposób dający gwarancję, że przy czynności tej nie zostanie naruszone jego dobro- w szczególności poprzez dokonanie jej przy udziale biegłego psychologa (rozważyć należy możliwość zawarcia delegacji ustawowej do wydania rozporządzenia określającego przebieg, warunki i sposób wykonania tej czynności). 6. Zniwelowanie ryzyka wystąpienia konfliktów stanowiących zagrożenie dla instrumentalnego potraktowania dziecka poprzez zachowanie obligatoryjności uwzględniania w orzeczeniach kończących postępowanie 5
w sprawach o rozwód, separację, a także tych prowadzonych na podstawie art. 107 krio., o miejscu zamieszkania dziecka i jego kontaktach z tym z rodziców, którego bezpośredniej pieczy nie będzie ono podlegało (jeśli rodzice nie będą w stanie wypracować porozumienia, a o wszelakich kwestiach związanych z wykonywaniem władzy rodzicielskiej będzie orzekał sąd, uzasadnionym wydaje się, ażeby w orzeczeniu uwzględnione zostały wszystkie elementy jej dotyczące, również w kwestiach dotyczących podejmowania ważnych decyzji dotyczących osoby dziecka, wykraczających poza zakres zwykłej pieczy, wynikającej z potrzeby wykonywania codziennych obowiązków związanych z osobą dziecka). 7. Przyjęcie zasady, że w przypadku wypracowania przez rodziców porozumienia, którego unormowania nie będę budziły wątpliwości sądu, że mogą być one sprzeczne z dobrem dziecka, jego treść zostanie uwzględniona w orzeczeniu kończącym postępowanie o rozwód, separację, bądź prowadzone na podstawie art. 107 krio. Przewodniczący Krajowej Rady Kuratorów Henryk Pawlaczyk 6