Interpelacja nr do ministra sprawiedliwości

Transkrypt

1 Interpelacja nr do ministra sprawiedliwości w sprawie określenia szczegółowych procedur przymusowego odebrania dziecka i przekazania go osobie uprawnionej Szanowny Panie Ministrze! W polskim prawie mamy szczegółowe regulacje, na podstawie których komornicy odbierają dłużnikowi dany przedmiot, natomiast brakuje procedury przymusowego odebrania dziecka. Nie ma także precyzyjnych regulacji przeprowadzania wywiadów środowiskowych. W ocenie kuratorów rodzinnych nie wiadomo, na czym dokładnie polega stały nadzór nad nieletnim czy nadzorowanie kontaktów rodzica z dzieckiem. Kłopotliwe jest określenie, na czym polega rola kuratora w takim przypadku, co mu wolno, a czego nie. Nie wiadomo także, gdzie zaczyna się kompetencja kuratora, a gdzie Policji. Proponują, aby zasady te były unormowane w stosownych ustawach. Dlatego też, mając na uwadze powyższe, prosimy o udzielenie odpowiedzi na pytania: 1. Jakie stanowisko zajmuje Ministerstwo Sprawiedliwości w opisanej przez nas sprawie? 2. Czy i kiedy można spodziewać się uregulowania procedur przymusowego odebrania dziecka i przekazania go osobie uprawnionej? Z poważaniem Posłowie Grzegorz Roszak i Marek Wojtkowski Warszawa, dnia 22 lipca 2010 r. Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - z upoważnienia ministra - na interpelację nr w sprawie określenia szczegółowych procedur przymusowego odebrania dziecka i przekazania go osobie uprawnionej Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na interpelację panów posłów Grzegorza Roszaka i Marka Wojtkowskiego z dnia 22 lipca 2010 r. (sygn. pisma: GS /10) w sprawie standardów postępowania kuratorów sądowych, między innymi w sytuacji egzekucji orzeczeń sądów o przymusowym odebraniu małoletniego, uprzejmie przedstawiam poniższą odpowiedź. Problematyka przymusowego odebrania dziecka na podstawie orzeczenia sądu została uregulowana w przepisach art Kodeksu postępowania cywilnego (dalej K.p.c.), które wprowadzono w życie ustawą z dnia 19 lipca 2001 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. z 2001 r. Nr 98, poz. 1069). Celem nowych 1

2 regulacji było między innymi pozbawienie postępowania w sprawach o odebranie dziecka wszelkich cech postępowania egzekucyjnego i nadanie mu charakteru postępowania opiekuńczego. Nowelizacja ta miała również istotne znaczenie dla ujednolicenia i uproszczenia tego postępowania oraz uczynienia go bardziej skutecznym. Zauważyć bowiem należy, że w poprzednio obowiązującym stanie prawnym tego rodzaju orzeczenia wykonywane były przez komorników sądowych, którzy zazwyczaj nie posiadali przygotowania pedagogicznego ani psychologicznego pozwalającego na przeprowadzenie czynności w sposób możliwie najmniej stresujący dla dziecka. U podstaw wprowadzanych zmian leżała więc również chęć powierzenia wykonywania czynności o charakterze przymusowym podmiotom posiadającym znacznie większe umiejętności z zakresu postępowania z osobami małoletnimi. Obecnie czynności te wykonują kuratorzy sądowi. W okresie blisko 9 lat obowiązywania nowych regulacji wypracowana została odpowiednia praktyka, pojawiło się stosowne orzecznictwo (w tym Sądu Najwyższego) oraz ukazała się znaczna ilość publikacji. Zarówno sędziowie, jak i kuratorzy w okresie tym uczestniczyli w wielu szkoleniach, na których omawiane były pojawiające się problemy z realizacją orzeczeń o przymusowym odbieraniu osoby. Przyjąć można, iż problematyka związana z wydaniem tego rodzaju orzeczenia, zakres czynności kuratorów oraz zakres czynności osób uprawnionych, w tym powiatowych centrów pomocy rodzinie, nie powinna dziś budzić większych wątpliwości, tym bardziej że w przypadku niektórych przepisów Ministerstwo Sprawiedliwości wskazywało na możliwą do stosowania, choć niewiążącą sądy, interpretację prawną niektórych przepisów, przekazując ją do wiadomości wszystkich prezesów sądów okręgowych. Niewątpliwie problemem w wykonaniu orzeczenia o przymusowym odebraniu małoletniego może być fakt braku współpracy osoby zobowiązanej do wydania dziecka i ukrywanie małoletniego. O tego rodzaju problemach kurator każdorazowo zawiadamia jednak zgodnie z art K.p.c. prokuraturę oraz w oparciu o art K.p.c. zwraca się do policji o udzielenie pomocy w przeprowadzeniu czynności. Te zadania i ich podział w sposób wyraźny uregulowane są w omawianych przepisach. Czynności policji ograniczają się jednak tylko do zapewnienia porządku w czasie wykonywania czynności przez kuratora. Pewne wątpliwości mogą budzić natomiast uprawnienia policji do np. wejścia na posesję lub przeszukania mieszkania, co może utrudniać dokonanie ustalenia, czy osoby zobowiązane i małoletni znajdują się w miejscu zamieszkania/pobytu. Przeszukanie bowiem mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu - zgodnie z art. 50 Konstytucji RP - może nastąpić jedynie w przypadkach zawartych w ustawie i w sposób w niej określony. Normę konstytucyjną egzemplifikuje przepis art. 219 Kodeksu postępowania karnego (dalej K.p.k.), dopuszczając możliwość dokonywania przeszukania pomieszczeń, innych miejsc oraz osób, jeżeli ta czynność procesowa ma na celu: - wykrycie, zatrzymanie lub przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej, - znalezienie rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie, - znalezienie rzeczy podlegających zajęciu. 2

3 Wskazany przepis nie przewiduje przeprowadzenia tych czynności w przypadku wykonania orzeczenia o przymusowym odebraniu osoby. Przepisy ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (t.j. Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277, z późn. zm.) w art. 14 ust. 2 wskazują jedynie, iż policja wykonuje czynności na polecenie sądu, prokuratora, organów administracji państwowej i samorządu terytorialnego w zakresie, w jakim obowiązek ten został określony w odrębnych ustawach. Zarówno przepisy Kodeksu postępowania karnego, jak również Kodeksu postępowania cywilnego nie przewidują możliwości dokonywania powyższych czynności przez funkcjonariuszy Policji w sprawach o odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką. Jeżeli jednak np. zobowiązany pozbawiony jest władzy rodzicielskiej nad małoletnim, to wówczas wypełnione mogą zostać znamiona czynu z art. 211 K.k. Taka sytuacja może uprawniać Policję do przeszukania pomieszczeń celem wykrycia osoby podejrzanej o ten czyn, a przy okazji umożliwić odebranie dziecka. O takich przesłankach kurator winien informować prokuraturę w zawiadomieniu, o którym mowa w art K.p.c. Podobna sytuacja może zachodzić w przypadku podejrzenia popełnienia przez zobowiązanego innego przestępstwa np. z art. 189 K.k. czy art. 160 K.k. Czynności prokuratury i policji zmierzające do ustalenia, czy doszło do popełnienia przestępstwa, umożliwiają dokonywanie przeszukań pomieszczeń lub wszczęcie poszukiwań osoby podejrzanej. Wskazać dodatkowo można, że zgodnie z art. 308 K.p.k. w granicach koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem prokurator albo policja może w każdej sprawie, w wypadkach niecierpiących zwłoki, jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe - między innymi przeszukanie pomieszczeń. Podejmowaniu takich czynności służy niewątpliwie zawiadomienie prokuratury w trybie art K.p.c. Nadto w przypadku ukrycia dziecka rodzic jest uprawniony do złożenia zawiadomienia o jego zaginięciu, co dodatkowo uruchamia procedury zmierzające do ustalenia miejsca jego pobytu. Oceniając obowiązujące przepisy w zakresie przymusowego odbierania osoby, przyjąć można, że są one wystarczające, w wyraźny sposób dokonują podziału zadań między osobami je wykonującymi i w większości przypadków prowadzą do skutecznego wykonania orzeczenia sądu. Ocenę taką uzasadniają między innymi spostrzeżenia poczynione w wyniku sprawowanego nad sądami powszechnymi nadzoru administracyjnego oraz w wyniku prowadzonego monitoringu spraw o przymusowe odebranie osoby. Ministerstwo Sprawiedliwości w związku z przyjęciem przez Radę Ministrów w dniu 17 maja 2007 r. Programu działań rządu w sprawie wykonywania wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wobec Rzeczypospolitej Polskiej realizuje obowiązek nałożony w punkcie programu, który przewiduje monitorowanie skali problemu dotyczącego nieskuteczności egzekucji postanowień sądowych dotyczących kontaktów z dzieckiem bądź nakazujących wydanie dziecka. Ustalenia dokonane w toku prowadzonego monitoringu wykazują, iż główną przyczyną trudności w realizowaniu orzeczenia o przymusowym odebraniu nie jest brak aktywności sądów, brak szczegółowych regulacji czy też brak umiejętności kuratorów i towarzyszących im przy czynnościach osób, ale ukrywanie małoletniego i głęboki konflikt między rodzicami. 3

4 W postępowaniu takim wykorzystywane są wszystkie środki przewidziane art następnych K.p.c. i Każdorazowe ustalenie ewentualnych nieprawidłowości w toku prowadzonego postępowania, które zostało zaobserwowane w toku monitoringu, powoduje skierowanie pism nadzorczych w celu wyjaśnienia trudności w wykonaniu konkretnego orzeczenia i może stać się podstawą objęcia postępowania nadzorem ministra sprawiedliwości. Obok prowadzonego monitoringu Ministerstwo Sprawiedliwości prowadzi również stałą kontrolę spraw dotyczących wykonywania orzeczeń, określając prezesom sądów okręgowych corocznie kierunki prowadzonego przez nich nadzoru administracyjnego. Od blisko 3 lat w ramach wyznaczanych kierunków nadzoru prezesi sądów są zobowiązani do przeprowadzania lustracji sądów rodzinnych pod kątem prawidłowości oraz terminowości wykonywania orzeczeń o przymusowym odbieraniu małoletnich, a uzyskiwane na ich podstawie informacje potwierdzają wynikające z monitoringu wnioski. Powyższe postępowanie w istotny sposób wpływa na kształtowanie prawidłowej praktyki w wykonywaniu tego rodzaju orzeczeń. Na marginesie zauważyć należy jeszcze, że realna liczba spraw tej kategorii jest niewielka. W 2008 r. na spraw rodzinnych (z pominięciem liczby spraw dotyczących nieletnich), które wpłynęły do sądów rodzinnych, jedynie 604 wnioski dotyczyły wydania dziecka. Spośród nich jedynie 109 wniosków zostało uwzględnionych. W 2009 r. do sądów rodzinnych wpłynęło spraw, w tym 1045 wniosków o wydanie dziecka, spośród których 227 uwzględniono w całości lub w części. Z kolei w pierwszym półroczu 2010 r. wpłynęło spraw rodzinnych, w tym 481 spraw o wydanie dziecka, a uwzględniono 92 wnioski. Natomiast do zespołów kuratorskiej służby sądowej w 2008 r. wpłynęło 2225 spraw o przymusowe odebranie dziecka na wszystkich spraw (2,5%). W tym czasie zakończono 2628 spraw. W 2009 r. wpłynęło z kolei 1945 tego rodzaju spraw (2%), zakończono 2096 spraw. Większa ilość przymusowych odebrań dziecka wpływających do zespołów kuratorskiej służby sądowej niż do sądów rodzinnych wynika z faktu, że w urządzeniach ewidencyjnych dla kuratorów odnotowuje się, oprócz klasycznych spraw o odebranie dziecka, również przymusowe odebranie celem umieszczenia w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub rodzinie zastępczej, w tym wynikających z tzw. zarządzeń przymusowych sądu. Zważywszy, że w zakresie tej samej sprawy sądowej i w stosunku do tej samej osoby małoletniej do zespołu może wpłynąć w ciągu roku kilka wniosków o zastosowanie trybu przymusowego, faktycznie rocznie w całym kraju wykonywanych jest kilkadziesiąt spraw w trybie postępowania uregulowanego w przepisach art i następnych K.p.c. Spośród nich na przestrzeni kilku ostatnich lat tylko niewielka ilość miała rzeczywiście trudny przebieg. Z uwagi na okoliczność, że praktycznie każda z tych kilku spraw trudnych przybiera charakter wydarzenia medialnego, w odbiorze społecznym powstaje fałszywy obraz istnienia w tym zakresie rzeczywistego i poważnego problemu mającego swe źródło w rzekomo niejasnych i nieprecyzyjnych przepisach prawnych. Potwierdzeniem poprawności i skuteczności powyższych regulacji może być również przygotowana przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego nowelizacja K.p.c., która dotyczy wykonywania orzeczeń sądów ustalających kontakty z dziećmi, wprowadzając do polskiego systemu prawnego między innymi tzw. sumy przymusowe od zobowiązanego do wydania dziecka na rzecz uprawnionego. Dodatkowo projektowana treść art wskazuje, 4

5 że jeżeli osoba uniemożliwia kontakty polegające na zabieraniu dziecka poza miejsce jego stałego pobytu, a sumy przymusowe nie są skuteczne, sąd zleci kuratorowi sądowemu przymusowe odebranie dziecka w terminach kontaktów, a do czynności odebrania powinny mieć zastosowanie odpowiednie przepisy art K.p.c. Bezpośrednie odesłanie do obowiązujących przepisów o przymusowym odbieraniu osób i brak radykalnych propozycji zmian w tych przepisach pokazuje, że Komisja Kodyfikacji Prawa Cywilnego powyższe regulacje uznaje za wystarczająco skuteczne i niewymagające obecnie ich zmian. Mimo powyżej przytoczonej argumentacji uzasadniającej brak podstaw do podejmowania pilnych prac nad nowelizacją przepisów o przymusowym odebraniu osoby Ministerstwo Sprawiedliwości chce zgromadzić szczegółowe uwagi osób praktycznie zaangażowanych w proces wydawania i wykonywania tego rodzaju orzeczeń (sędziów i kuratorów). Dlatego w dniu 9 lipca 2010 r. skierowano do wszystkich prezesów sądów okręgowych pismo z prośbą o zebranie informacji o występujących w praktyce problemach związanych między innymi z wykonywaniem tego rodzaju orzeczeń. Wyniki tego badania zostaną poddane analizie, a jeżeli doprowadzi ona do sformułowania wniosków o konieczności uszczegółowienia pewnych regulacji, to możliwe będzie podjęcie prac legislacyjnych. Kwestią drugorzędną jest miejsce określenia ewentualnych szczegółowych zasad dotyczących trybu przymusowego odebrania dziecka. Kodeks postępowania cywilnego nie wydaje się lokalizacją dla powyższego celu właściwą. Jednak wydanie ewentualnego rozporządzenia będzie musiało być poprzedzone wprowadzeniem odpowiedniej delegacji ustawowej w Kodeksie postępowania cywilnego. Stać się to może dopiero po analizie uwag i ocen praktyków stosujących na co dzień przepisy dotyczące przymusowego odebrania dziecka. Odnośnie do uszczegółowienia regulacji dotyczących wykonywania nadzoru kuratorów w innych postępowaniach w sprawach rodzinnych, np. nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej lub nad kontaktami rodzica z dzieckiem, nie jest wykluczone podjęcie stosownych prac legislacyjnych w zakresie, który zostanie ujawniony w toku konsultacji, o których wspomniano powyżej. W przypadku spraw nieletnich nadmienić można, iż konsultowany obecnie z podmiotami społecznymi (w tym z kuratorami i z Krajową Radą Kuratorów) projekt nowelizacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich zawiera szczegółowe regulacje dotyczące wykonywania nadzoru nad nieletnimi przez kuratora sądowego w formie katalogu czynności, które kurator może podejmować w trakcie stosowania tego środka wychowawczego. Wyliczenie czynności, których mogą dokonywać kuratorzy sądowi w toku postępowania wykonawczego, zostało dokonane na wzór art. 173 Kodeksu karnego wykonawczego. Celem proponowanych rozwiązań legislacyjnych jest potrzeba podziału odpowiedzialności za wynik postępowania wykonawczego względem nieletniego między sąd oraz kuratora sądowego sprawującego nadzór nad nieletnim. Jeśli chodzi natomiast o przeprowadzanie wywiadów środowiskowych przez kuratorów rodzinnych, to zastosowanie znajdują tu przepisy rozporządzenia ministra sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 112, poz. 1064) oraz odpowiednio niektóre przepisy rozporządzenia ministra sprawiedliwości z dnia 11 czerwca 2003 r. w sprawie regulaminu czynności w zakresie przeprowadzania wywiadu środowiskowego oraz wzoru kwestionariusza tego wywiadu (Dz. U. z 2003 r. Nr 108, poz. 1018). Wynika z nich między innymi, że kurator rodzinny, przeprowadzając wywiad środowiskowy, ustala okoliczności określone przez sąd lub sędziego albo kontroluje sposób wykonywania 5

6 orzeczenia przez uprawnione podmioty. Jego obowiązkiem jest sporządzenie sprawozdania z wywiadu odpowiedniej treści w terminie 14 dni od otrzymania zarządzenia o przeprowadzeniu wywiadu. Wydaje się, że obowiązujące w tym zakresie przepisy nie nastręczają istotnych wątpliwości interpretacyjnych. W sposób przejrzysty wskazują one, kiedy i w jakich okolicznościach wywiad środowiskowy winien być przeprowadzony, oraz określają czas, w jakim należy sporządzić z niego sprawozdanie. Jeżeli jednak prowadzone obecnie konsultacje ujawnią, iż i w tym zakresie istnieje konieczność uszczegółowienia regulacji, to wówczas zostanie określony ewentualny zakres koniecznych do podjęcia prac legislacyjnych. Z poważaniem Podsekretarz stanu Igor Dzialuk Warszawa, dnia 23 sierpnia 2010 r. 6